Brookwood Cemetery

W połowie XIX wieku Londyn przeżywał eksplozję demograficzną, w następstwie której miał miejsce także przyrost liczby zmarłych wymagających pochówku. Naglącym problemem był brak miejsca na cmentarzach brytyjskiej stolicy. Sytuację miała poprawić budowa nowego cmentarza o niespotykanych dotąd rozmiarach, daleko poza granicami miasta^[b]. Jako lokalizację wytypowano rozległe wrzosowiska, nienadające się pod uprawę roli^[3], około 6 km na zachód od Woking, a 40 km na południowy zachód od centrum Londynu^[4]. Wśród postulujących utworzenie cmentarza w tym miejscu był szkocki projektant ogrodów i cmentarzy John Claudius Loudon^[3]. Cmentarz był przedsięwzięciem komercyjnym^[c], za budowę i utrzymanie którego odpowiedzialna była spółka akcyjna London Necropolis and National Mausoleum Company. Jego budowę podjęto w 1852 roku, konsekracja odbyła się 7 listopada 1854 roku, a pierwszy pochówek – 13 listopada^[1].

Dojazd na cmentarz umożliwiało specjalnie w tym celu uruchomione połączenie kolejowe – London Necropolis Railway. Prowadziło ono bezpośrednio na teren cmentarza, w obrębie którego wzniesiono dwie stacje, na odgałęzieniu linii kolejowej South Western Main Line. Pociągi, zabierające na pokład trumny ze zmarłymi oraz żałobników, wyruszały codziennie ze stacji London Necropolis, ulokowanej w centralnym Londynie, nieopodal dworca Waterloo^[4].

Od początku istnienia cmentarz przeznaczony był do pochówku osób wszystkich wyznań i klas społecznych. W jego obrębie wydzielono osobne kwatery dla poszczególnych londyńskich parafii, różnych zrzeszeń zawodowych i stowarzyszeń. Cmentarz podzielony był na dwie sekcje – pierwsza dla anglikanów, druga dla tzw. nonkonformistów^[d][2] i osób innych wyznań^[3]. W 1859 roku konsekrowana została pierwsza z kilku kwater katolickich^[5]. W późniejszych latach na cmentarzu wyodrębniono pierwsze na terenie Wielkiej Brytanii kwatery: zaratusztriańską (1862) i muzułmańską (lata 90. XIX wieku)^[4].

W szczytowym 1866 roku na cmentarzu odbyły się 3842 pogrzeby. Liczba pochówków zaczęła stopniowo spadać po 1880 roku, wraz z otwarciem kolejnych cmentarzy położonych bliżej Londynu. Innym czynnikiem, który miał na to wpływ był wzrost popularności kremacji^[e], zwłaszcza po 1914 roku. Połączenie kolejowe na cmentarz funkcjonowało do 1941 roku, kiedy to w wyniku niemieckiego nalotu bombowego na Londyn, stacja London Necropolis wraz ze znajdujący się na niej pociągiem zostały zniszczone. Po zakończeniu wojny tory wiodące na cmentarz poddano rozbiórce^[1].

W 1917 roku z niezagospodarowanych terenów cmentarnych wyodrębniono osobny cmentarz wojskowy dla poległych w I wojnie światowej, a później także II wojnie światowej, właścicielem i zarządcą którego została Komisja Grobów Wojennych Imperium Brytyjskiego (późniejsza Komisja Grobów Wojennych Wspólnoty Narodów, Commonwealth War Graves Commission)^[1]. W 1921 roku w jego sąsiedztwie utworzono kolejny, mniejszy cmentarz wojskowy dla żołnierzy amerykańskich, którym zarządza Amerykańska Komisja Pomników Bitewnych (American Battle Monuments Commission)^[6].

W XX wieku cmentarz stopniowo popadł w zaniedbanie^[7]. Przychody generowane przez cmentarz, który pozostawał w rękach prywatnych, nie pokrywały kosztów bieżącego utrzymania^[8]. W 1993 roku wpisany on został do rejestru zabytkowych parków i ogrodów jako zabytek klasy I^[1]. W 2014 roku rada dystryktu Woking nabyła obiekt z zamiarem jego konserwacji^[9].

Do końca 1939 roku na cmentarzu łącznie odbyło się 201 883 pochówków. Do 2009 roku liczba ta wzrosła do około 233 300. Pochówki odbywają się do dnia dzisiejszego^[1]. W 2020 roku postanowiono, że na cmentarz w Brookwood przeniesione zostaną szczątki ok. 50 tys. osób pochowanych w XVIII i XIX wieku na terenie dawnych londyńskich ogrodów St James′s Gardens, których ekshumacja konieczna była w związku z przeprowadzaną rozbudową dworca kolejowego Euston^[10].

Kompleks cmentarny Brookwood Cemetery zajmuje obszar o całkowitej powierzchni 146 ha^[11]. W jego obrębie znajdują się trzy cmentarze o odrębnej funkcji i statusie własnościowym: cmentarz komunalny Brookwood Cemetery (89 ha^[f]), którym zarządza rada dystryktu Woking^[7], cmentarz wojskowy Brookwood Military Cemetery (ok. 15 ha^[g]) zarządzany przez Komisję Grobów Wojennych Wspólnoty Narodów^[12] oraz cmentarz wojskowy Brookwood American Cemetery (ok. 1,8 ha^[h]) zarządzany przez Amerykańską Komisję Pomników Bitewnych^[6]. Cały ten obszary objęty jest wpisem do rejestru zabytkowych parków i ogrodów pod nazwą Brookwood Cemetery. 18 obiektów budowlanych w obrębie cmentarza, głównie grobowce, ale także m.in. kolumbarium i kaplica w amerykańskiej sekcji wojskowej, figuruje jako zabytki klasy II w rejestrze zabytkowych budynków^[1].

Cmentarz zaprojektowany został zgodnie z ideałami epoki wiktoriańskiej, co przejawia się przede wszystkim w doborze nasadzonej roślinności. Dominują gatunki o ciemnych odcieniach zieleni, drzewa iglaste, w tym m.in. mamutowce olbrzymie (okazy rosnące na tym cmentarzu są jednymi z najstarszych przedstawicieli tego gatunku na terenie kraju) i araukarie chilijskie^[4][1]. Nowsze części cmentarza mają charakter mniej formalny, występują na nich w większej liczbie drzewa liściaste i grządki kwiatowe, część cmentarza ma charakter leśny. Kwatery wojskowe wyróżniają się znaczną ilością otwartych przestrzeni^[1].

Cmentarz wojskowy Brookwood Military Cemetery jest największym na terenie Wielkiej Brytanii. Spoczywają na nim żołnierze polegli podczas obu wojen światowych^[i]. Na cmentarzu znajdują się groby 5077 żołnierzy służących w siłach zbrojnych krajów Wspólnoty Brytyjskiej (1601 z I wojny światowej, 3476 z II wojny światowej) oraz 786 osób służących w formacjach innych krajów^[12]. 5627 spośród pochowanych zostało zidentyfikowanych. Kanadyjczycy stanowią największą liczebnie grupę pochowanych (2729 osób)^[13]. Na cmentarzu wyodrębnione są kwatery: kanadyjskie, brytyjskie, południowoafrykańskie, nowozelandzkie, australijskie, brytyjsko-polskie i polska, nowofundlandzka, belgijska, indyjska, włoska i niemiecko-włoska, czechosłowacka, francuska oraz turecka^[12]. 97 grobów należy do Polaków, w tym służących w Polskich Sił Zbrojnych i Polskim Korpusie Przysposobienia i Rozmieszczenia^[13]. Opiekę nad wszystkimi grobami sprawuje Komisja Grobów Wojennych Wspólnoty Narodów^[12].

Na Brookwood American Cemetery spoczywa 468 Amerykanów poległych podczas I wojny światowej, spośród których 41 pozostaje niezidentyfikowanych. Jest to jeden z dwóch amerykańskich cmentarzy wojennych na terenie Wielkiej Brytanii^[j], jedyny na którym spoczywają ofiary I wojny światowej. Szczątki sprowadzone zostały na cmentarz z różnych tymczasowych miejsc pochówku rozproszonych po Wyspach Brytyjskich. Zasadniczo należą do tych osób, których krewni postanowili o pozostawieniu ich na terenie Wielkiej Brytanii, a nie jak w większości przypadków, repatriacji do Stanów Zjednoczonych^[6].