Beit She'an

I 1933 gjorde arkeologen G.M. FitzGerald frå University of Pennsylvania Museum ei undersøking på Tell el-Hisn, ein stor haug ved Beth She'an, for å undersøke når staden kan ha blitt busett. Han fann indikasjonar på at staden vart busett i sein yngre steinalder eller tidleg kalkolittisk tid (5000- til 4000-talet fvt.)^[3] Staden var busett i periodar fram til sein tidleg bronsealder I (3200-3000 fvt.), i følgje keramikkfunn, og så fast busett frå tidleg bronsealder III.^[4] Ein stor gravplass på nordsida av haugen var i bruk frå bronsealderen til bysantinsk tid.^[5] Kanaanittiske graver datert frå 2000 til 1600 fvt. vart oppdaga i 1926.^[6]

Etter den egyptiske erobringa av Beit She’an av farao Thutmose III på 1400-talet fvt. (omtalt i ein inskripsjon i Karnak),^[7] vart den vesle byen på toppen av haugen eit senter for det egyptiske styret i regionen.^[8] Dei egyptiske nykomarane endra organiseringa av byen og etterlet seg ganske mykje materiell kultur. Eit stort kanaanittisk tempel (39 meter langt) vart grave ut av University of Pennsylvania Museum og kan ha vore datert til same perioden som erobringa til Thutmose III, men utgravingar gjort av Hebraisk universitet indikerer at det er datert til ein seinare periode.^[9] Gjenstandar av som kan ha vore viktig for kultdyrking vart funne i tempelet. Basert på ein stele funnen i tempelet, gravert med egyptiske hieroglyfar, var tempelet tileigna guden Mekal.^[10] Eit av dei viktigaste funna nær tempelet er Løve- og hundstelen (i dag i Israel Museum i Jerusalem), som syner to slagscener mellom desse to skapningane. Utgravingar gjort av Hebraisk universitet avdekte at tempelet vart bygd over eit tidlegare tempel.^[11]

I løpet av dei tre hundreåra med egyptisk styre (18. dynastiet til det 20. dynastiet), verkar folkesetnaden i Beit She’an å hovudsakleg ha vore egyptiske tenestemenn og militære. Byen vart heilt bygd om, med ny byplan, under det 19. dynastiet.^[12] Undet det 20. dynastiet førte invasjon frå «Sjøfolka» til at Egypt fekk svekka kontroll over det austlege Middelhavet. Det er ikkje kjend kvifor, men heile Beit She'an vart øydelagd i brann kring 1150 fvt. Egyptarane prøvde ikkje å bygge opp att det administrative senteret sitt og mista kontrollen over heile området.

Det vart oppretta ein kanaanittisk by over den egyptiske staden, kort tid etter han vart øydelagd.^[13] Kring 1100 fvt. vart Beit She'an erobra av filistrane, som nytta han som base for operasjonar lenger inn i sjølve Israel. Under dei påfølgjande slaga mot den jødiske kongen Saul ved Gilboafjellet i nærleiken i 1004 fvt., vann filistrane. Første Samuelsbok 31 skriv at dei sigrande filistrane hengde lekamen til kong Saul på murane i Beit She’an. Delar av desse murane vart nyleg grave fram.^[14] Kong David klarte å erobre Beit Shea'an i ei rekkje kampar som dreiv filistrane ut av området, og pressa dei attende til kyststadane Ashkelon, Ekron, Gath, Gaza og Ashdod.

Seinare i jernalderen vart byen ein del av det større israelittiske kongedømet, styrt av dei bibelske kongane David og Salomo (1 Kongebok 4:12 omtalar Beit She’an som ein del av området til Salomo, men om dette er historisk korrekt er omdiskutert.^[15] Den assyriske erobringa nord i Israel under Tiglath-Pileser III (732 fvt.) førte til at Beit She'an igjen vart øydelagd i brann. Det var lite busetnad her etter det, fram til den hellenistiske perioden.^[13]

I hellenistisk tid vart staden igjen busett, med namnet Skythopolis (gammalgresk Σκυθόπολις), kanskje kall opp etter dei skytiske handelsmennene som slo seg ned her etter dei var pensjonerte. Lite er kjend om den hellenistiske byen, men på 200-talet fvt. vart det bygd eit stort tempel her.^[16] Det er ukjend kva guddom som vart tilbede der, men tempelet var i bruk i romartida. Graver frå den hellenistiske tida er enkle graver skore ut i berget.^[17] Frå 301 til 198 fvt. var området underlagt Ptolemaios-dynastiet og Beit She'an er nemnt i kjelder frå 200- og 100-talet fvt. som dei syriske krigane mellom Ptolemaios-dynastiet og selevkidane. I 198 fvt. erobra selevkidane regionen. Byen spelte ei rolle etter det hashmoneiske makkabearopprøret: Josefus skriv at den jødiske høgstepresten Jonatan vart drepen der av Demetrius II Nikator.^[18] Byen vart øydelagd av brann mot slutten av 100-talet fvt.^[19]

I 63 fvt. gjorde Pompeius Judea til ein del av Romarriket. Beit She'an vart bygd opp att av Gabinius.^[20] Sentrum av byen vart flytta frå toppen av haugen til åssida. Skythopolis blømde og vart ein leiande by i Dekapolis, eit laust basert forbund av ti byar som var senter for gresk-romersk kultur, noko som var så viktig at byen baserte kalenderen sin på det året. Byen blømde under Pax Romana, med byplanlegging på høgt nivå og omfattande utbygging, mellom anna det best bevarte romerske teateret i det gamle Samaria, i tillegg til ein hippodrom, cardo, og andre landemerke. Det vart henta svarte blokker av basalt frå Gilboafjellet, som ligg 7 km unna, i tillegg til vatn via ein akvedukt. Byen er sagt å ha tatt romarane si side under det jødiske opprøret i 66 evt.^[20] Utgravingane har fokusert mindre på dei romerske ruinane, så mindre er kjend frå denne tida.

Det er gjort mange arkeologiske funn frå bysantinsk tid (330 evt. – 636 evt.). Ei rotundakyrkje vart på bygd på toppen av haugen og heile byen låg innafor ein bymur.^[21] Tekstkjelder nemner fleire kyrkjer i byen.^[21] Beit She'an var hovudsakleg kristen, men hadde òg ein jødisk folkesetnad og ei samaritansk synagoge. Det heidenske tempelet i sentrum av byen vart øydelagd, men nymfeet og romerske bad vart restaurerte. Mange av bygningane i Skythopolis vart øydelagd i jordskjelv i 363, og i 409 vart han hovudstaden i det nordlege distriktet, Palaestina Secunda.^[19]

I 634 vart dei bysantinske styrkane slått av den muslimske armeen til kalif Umar ibn al-Khattab og byen fekk namnet Baysan. Sigersdagen vart på arabisk kalla Yawm Baysan eller «Baysan-dagen»^[1] Byen vart ikkje øydelagd og muslimar som kom hit levde i lag med den kristne folkesetnaden fram til 700-talet, samstundes som byen forfall noko. Det vart bygd nye bygg i sjølve gatene, og dei vart smale som smug, og provisoriske butikkar opna mellom kolonnadane. Byen nådde eit lågpunkt på 700-talet, noko ein kan sjå ved at det vart fjerna marmor for å produsere kalk, hovudgata vart blokkert og hovudtorget vart omgjort til gravplass.^[22]

Den 18. januar 749 vart Baysan fullstendig rasert av Golan-jordskjelvet i 749. Nokre få bydelar voks opp frå ruinane, men byen fekk aldri attende den tidlegare stordomen sin. Bysentrumet flytta seg sørover der det vart bygd ei krossfararborg med vollgrav rundt.^[23]

Historikaren al-Muqaddasi frå Jerusalem, vitja Baysan i 985, under abbaside-styret og skreiv at han låg ved «elva, med mange palmetre, og vatn, men vatnet er noko tungt (brakt)» Han skreiv vidare at Baysan var kjend for indigo, ris, dadlar og ein druesirup kalla dibs.^[24] Byen danna eit distrikt (kurah) i Jund al-Urdunn i denne perioden.^[25] Den største moskéen låg midt på torget.^[26]

I krossfarartida var busetnaden ein del av Belvoir len. Det vart bygd ei lita borg aust for det ubrukte amfiteateret.^[27]

Under slaget ved Ain Jalut i 1260, passerte mongolane, som trekte seg attende, forbi i nærleiken, men gjekk ikkje inn i sjølve byen.

Under mamelukkane var Beit She'an ein viktig by i distriktet Damaskus og ein stoppestad for posttenesta mellom Damaskus og Kairo. Det var òg senteret i handsaming av sukkerrøyr i regionen. Jisr al-Maqtu'a, ei bru som bestod av ein enkel boge som strekte seg over 8 meter og som låg 17 meter over elva, vart bygd i denne perioden.^[1]

I denne perioden var innbyggjarane i Beit She'an hovudsakleg muslimar. Det var òg nokre jødar i byen.Til dømes slo geografen Ishtori Haparchi seg ned her på 1300-talet og skreiv ferdig verket Kaftor Vaferech i 1322, den første hebraiske boka om geografi i Palestina.^[28]

I løpet av dei 400 åra med osmansk styre, vart Baysan mindre viktig i regionen. Under regjeringstida til sultan Abdul Hamid II då Haifa-Damaskus-forlenginga av Hejaz-banen vart bygd, blømde byen igjen til ein viss grad. Dei lokale bøndene var stort sett fattige i det osmanske føydalsystemet, som leigde land til leiglendingar og samla skatt frå dei.^[1]

Den sveitsisk-tyske reisande Johann Ludwig Burckhardt skildra Beisan i 1812 som «ein landsby med 70 til 80 hus, der innbyggjarane er i ein elendig tilstand.» Tidleg på 1900-talet var han framleis ein liten og uviktig landsby, men var kjend for dei gode vassforsyningane, den frodige jorda og produksjonen av oliven, druer, fiken, mandlar, aprikos og eple.^[1]

Undet det britiske mandatet vart byen eit sentrum i Baysan distrikt.

I 1934 skreiv Lawrence av Arabia at «Bisan er i dag ein reint arabisk landsby», der «ein har særs fine utsyn over elva frå hustaka.» Han skreiv vidare at «mange nomadar og beduinleirar, som skil seg ut med dei svarte telta sine, ligg spreidde over elvesletta, med flokkane og gjetarane kring seg.»^[1] Beisan var heim stad til mizrahiske jødar fram til 1936, då Beisan under arabararopprøret 1936–1939 vart eit senter for arabiske åtak på jødar i Palestina.^[28][29][30] I 1938, etter å ha fått vite om drapet på den nære venen og den jødiske leiaren Haim Sturmann, leia Orde Wingate mennene sine i ein offensiv mot den arabiske delen av Baysan, som dei mistenkte var basen til opprørarane.^[31]

I følgje ei folketeljing hadde Beisan 5 080 muslimske arabarar av i alt 5 540 innbyggjarar (92% av folkesetnaden), og resten vart oppførte som kristne.

Jødisk milits og lokale beduinar støytte først saman under den arabisk-israelske krigen i 1948 i februar og mars, som ein del av operasjon Gideon,^[1] som Walid Khalidi hevdar var ein del av den større Dalet-planen.^[32] Joseph Weitz, ein leiande person i Yishuv, skreiv i dagboka si den 4. mai 1948 at «Beit Sheandalen er inngangsporten til staten vår i Galilea.»^[1]

Beisan fall til jødiske militssoldatr tre dagar før slutten på Palestinamandatet. Etter at Israel erklærte sjølvstende i mai 1948, under intenst bombardement frå syriske grensestyrkar, flykta arabarane, etter at Hagenah hadde gjenerobra dalen, over Jordanelva.^[33] Eigedomane og bygningane dei etterlet seg etter krigen vart så tekne av staten Israel.^[1] Dei fleste arabiske kristne flytta til Nasaret. Ein ma'abarah (flyktningleir) som hovudsakleg var busett av nordafrikanske jødiske innvandrarar vart reist i Beit She'an, og vart seinare ein utviklingsby.

Frå 1969 var Beit She'an målet for Katusha-åtak og bombekastarar frå Jordan.^[34] I Beit She'an-åtaket i 1974 tok militante frå Den folkedemokratiske fronten for frigjering av Palestina over ei bustadblokk og tok livet av ein familie på fire.^[29]

I 1999 fekk Beit She'an bystatus.^[35] Geografisk ligg han midt i Beit She'an-dalen regionale kommune.^[36]

Under den andre intifadaen vart seks israelarar drepne og over 30 skapdde av to palestinske militante under i Beit She'an-åtaket i 2002, då dei opna eld og kasta granatar ved ein eit vallokale i sentrum av Bet She'an der partimedlemmar stemde for Likud.

Det lokale fotballaget, Hapoel Beit She'an låg fleire sesongar i den øvste divisjonen i 1990-åra, men vart nedlagd i 2006 etter å ha rykka ned fleire nivå. Maccabi Beit She'an spelar i dag i Liga Bet.

Beit She'an er venskapsby med:

•   Cleveland i USA (sidan 1995)^[37]

• Beit She'an nasjonalpark Arkivert 2016-03-04 ved Wayback Machine. - offisiell nettstad
• Kart over Skythopolis
• Reiseguide for Beit Shean Arkivert 2011-07-16 ved Wayback Machine.