Opus Dei

Doel van Opus Dei is mensen te inspireren tot heiligheid in het dagelijks leven. Het spoort hen aan om in overeenstemming met het geloof te leven en aan de evangelisatie van de maatschappij bij te dragen. Deze boodschap heeft een centrale plaats in de leer van het Tweede Vaticaans Concilie. In deze geest leven betekent de menselijke en christelijke deugden in praktijk brengen op het werk, in het gezin en in het leven van alledag. Men streeft ernaar het voorbeeld van Jezus Christus in het gewone leven te volgen.

De stichter Jozefmaria Escrivá vatte de doelstelling van het Opus Dei als volgt samen:

Het enige doel van het Opus Dei is eraan bij te dragen dat er mannen en vrouwen van alle rassen en sociale klassen zijn die, te midden van de aardse gebeurtenissen en bezigheden, God en hun medemensen in en door hun dagelijkse arbeid willen beminnen en dienen.

Opus Dei is in 1982 door paus Johannes Paulus II ingesteld als personele prelatuur van de Katholieke Kerk, als eerste en vooralsnog enige kerkelijke organisatie.^[12] Het Opus Dei omvat ook het Priestergenootschap van het Heilig Kruis, een vereniging voor gewone priesters en diakens van de bisdommen. De ledenlijst is niet publiek.

De aanhangers van Opus Dei komen in de praktijk uit alle sociale lagen van de maatschappij. Het Opus Dei is betrokken bij een groot aantal sociale projecten en scholen voor praktische opleidingen.^[13] De beweging richt zich volgens de statuten echter in het bijzonder tot intellectuelen.^[14] Josemaría Escrivá, de stichter van het Opus Dei, zag de verspreiding van de christelijke boodschap onder intellectuelen als een effectieve manier om zo op termijn de hele maatschappij te bereiken met de boodschap.^[15] Critici zien dit echter als een vorm van elitisme.^[16] De priesters die de geestelijkheid van de prelatuur vormen komen voort uit de lekengelovigen van Opus Dei.

In 2021 maakten ongeveer 93.000 personen deel uit van de prelatuur, waarvan 98% leken en 2.100 priesters.^[17] Van het totaal aantal leden bestaat ongeveer de helft uit vrouwen. De spreiding over de werelddelen is ongeveer als volgt: Afrika 2%, Azië en Oceanië 6%, Amerika 34%, Europa 58%. Deze cijfers zijn afkomstig van de organisatie zelf en zijn niet onafhankelijk geverifieerd.

Volgens de organisatie zelf is lidmaatschap een bovennatuurlijke roeping: een persoonlijke oproep van God om te leven als christen in het midden van de wereld.

Toetreding tot Opus Dei, of opname in de prelatuur, gebeurt door middel van een verklaring van contractuele aard. De gelovigen van de prelatuur doen geen geloften en veranderen niet van positie in de maatschappij of kerk wanneer zij tot de prelatuur toetreden. Lid worden van het Opus Dei is een innerlijke keuze, iedere leek naar buiten toe een gewone gelovige van het bisdom waartoe hij of zij behoort. De aansluiting bij Opus Dei is conform de statuten van het Opus Dei een vrije keuze en men is vrij de prelatuur weer te verlaten.

De samenstelling van Opus Dei is als volgt: een prelaat, de eigen priesters (het presbyterium) en de leken. Zowel mannen als vrouwen kunnen lid worden.

De leden van het Opus Dei bestaan voornamelijk uit surnumerairs. De overige leden - geassocieerden en numerairs - mannen en vrouwen - die celibatair leven.

Het grootste deel van de leden (70%) is surnumerair. Het zijn werkende, zelfstandig wonende mannen en vrouwen die een deel van hun tijd besteden aan gebed, aangevuld met verplichte deelname aan vormingsbijeenkomsten (kring) en retraites. Surnumerairs kunnen trouwen als zij dat willen, ze zijn zoals iedere katholiek geroepen om de kuisheid te beleven, ook tijdens het huwelijk.^[18] Zij worden aangespoord vrijgevig te doneren aan apostolische activiteiten.

De numeraire leden leven celibatair en wonen in Opus Dei-huizen, normale huizen met daarin ook een kapel. Zij zijn volledig beschikbaar voor de vorming van andere leden van de organisatie. Net als bij religieuzen gaat zijn/haar nalatenschap naar de organisatie. Deze ledengroep wordt geacht het ongebruikte inkomen af te staan aan Opus Dei als ze buitenshuis werken.^[19] Sommige vrouwelijke numerairs, numerair-auxiliair genoemd, wijden zich aan de huishoudelijke taken in de centra. Numerairs doen ook aan zelfkastijding, maar beleven hun offergeest vooral in de kleine dingen die het dagelijks leven met zich mee brengt, zoals alle katholieken.

De categorie is een minderheid (2%). Zij komen voort uit de numerairs en geassocieerden, waarna ze een priesteropleiding volgen. Hun werk is niet gefocust op de Katholieke Kerk als geheel, maar op de leden en activiteiten van Opus Dei. Zij vallen onder gezag van de prelaat van Opus Dei en niet die van de lokale bisschop.

De geassocieerden leven celibatair, wonen bij hun familie of waar het vanwege hun beroep beter uitkomt.

Zowel (auxiliair-) numerairs als geassocieerden, priesters en sunumerairs zijn volwaardig lid, het zou volgens de prelaat ook verkeerd zijn om te denken dat het meer is om numerair te zijn dan geassocieerde.^[20]

Medewerkers van Opus Dei zijn mannen en vrouwen die niet officieel lid zijn, maar zich wel aangetrokken tot het charisma van Opus Dei en zich als vriend beschouwen. Ze dragen door hun gebed, materiële bijdragen (inclusief financiële) en eventueel het eigen werk bij aan het apostolische doel van het Opus Dei.^[21] Ze vergroten het netwerk van de groepering. Ze kunnen katholiek zijn, maar ook niet-christenen kunnen medewerker worden. Voor hen wordt dagelijks gebeden door leden, medewerkers kunnen door gebed, geld of hulp bij activiteiten bijdragen.

• Scott Hahn (1957), voormalig dominee, katholieke theoloog en auteur van verschillende boeken en universitair docent in Amerika.
• John F. Coverdale (1940), Amerikaans historicus, hoogleraar rechten aan de Seton Hall University^[22]
• Gianmario Roverano (1936-2007), Italiaans bankier, vermoord in Parma^[23]
• Paola Binetti, Italiaanse senator, psychiater en hoogleraar^[24]
• Ruth Kelly (1968), lid Labourpartij, voormalig minister van Onderwijs en minister van Transport, Groot-Brittannië ^[25][26]
• Federico Trillo-Figueroa y Martínez-Conde, Spaans politicus van de Partido Popular, oud-voorzitter van de Spaanse Kamer voor volksvertegenwoordigers, gewezen minister van Defensie en huidig ambassadeur voor Spanje in het Verenigd Koninkrijk^[27]
• Jorge Fernández Díaz, Spaans politicus van de Partido Popular, tussen december 2011 november 2016 minister van Binnenlandse Zaken

• Álvaro del Portillo (1914-1994), Spaans civiel ingenieur, eerste opvolger van de stichter van het Opus Dei, eerste bisschop-prelaat van Opus Dei. Op 28 juni 2012 werd Alvaro del Portillo eerbiedwaardig verklaard, op 27 september 2014 zalig. Een zaligverklaring is de laatste stap die voorafgaat aan een heiligverklaring. De liturgische feestdag is 12 mei.^[28]
• Javier Echevarría Rodríguez (1932-2016), Spanjaard, tweede opvolger van de stichter van het Opus Dei, bisschop-prelaat van het Opus Dei (1994-2016).
• Fernando Ocáriz (1944), Spaans natuurkundige en theoloog, priester, derde opvolger van de stichter van het Opus Dei.
• Pedro Barreto (1944), Peruviaans aartsbisschop van Huancayo en kardinaal.
• Francisco Fernandez Carvajal (1938), Spaans historicus, auteur en priester
• Julian Herranz Casado (1930), Spaans kardinaal, nam deel aan het conclaaf waarin Benedictus XVI tot paus werd gekozen na de dood van Johannes Paulus II, april 2005
• Robert Finn (1953), Amerikaans bisschop Kansas-City, lid van Knights of Columbus
• José Horacio Gomez (1951), Amerikaans aartsbisschop San Antonio, Texas
• Philippe Jourdan (1960), apostolisch administrator van Estland
• Jacques Leirens, Belgisch arts en priester^[29]
• C. John McCloskey, Amerikaans priester, in 2019 in het nieuws omdat hij vrouwen zou hebben betast.^[30][31]
• Stefaan Seminckx, Belgisch kno-arts, priester en woordvoerder Opus Dei België^[32]
• Juan Luis Cipriani Thorne (1943), Peruviaans aartsbisschop van Lima en kardinaal.
• Fernando Saenz Lacalle, Salvadoraans aartsbisschop van El Salvador; hij legde de Jezuïet en bevrijdingstheoloog Jon Sobrino in maart 2007 een publicatie- en spreekverbod op.^[33][34][35] Hij onderhield "hartelijke contacten" met de in 2018 Heilig verklaarde Salvadoraanse aartsbisschop Oscar Romero.^[36]
• Angel Vallejo Balda, Spaans bisschop, lid van het Priestergenootschap van het Heilig Kruis^[37][38]

In Nederland biedt Opus Dei individuele begeleiding, bezinningsavonden en retraites. In Nederland zijn er Opus Dei-huizen in Utrecht, Maastricht en Amsterdam. Het retraitecentrum 'Zonnewende' is gevestigd in Moergestel.

De hoofdzetel van Opus Dei België is gevestigd in Ukkel.^[39] Informatie wordt verstrekt via de 'Dienst voor Documentatie' (DIDOC).^[40] In Antwerpen zijn er twee centra, een voor vrouwen en een voor mannen. In Leuven zijn er twee studentenresidenties.^[41] Een was ooit ingenomen door krakers, die het de naam Villa Squattus Dei gaven. In Louvain-la-Neuve zijn er ook twee studentenresidenties voor mannelijke en vrouwelijke studenten.^[42][43] In Brussel is er een tweetalige privé-school (lager en middelbaar), de 'Agnes School'. In Luik is er ook een centrum.^[44] Het Belgische parlement liet in 1997 onderzoek doen naar sekten in België en concludeerde in het rapport dat Opus Dei ongevaarlijk is en enige kenmerken van een sekte heeft.^[45]

Opus Dei heeft zowel mannelijke als vrouwelijke leden. De mannelijke en vrouwelijke tak leeft volledig van elkaar gescheiden en gaat apart op retraites. Er zouden iets meer vrouwen dan mannen lid zijn.

Het Opus Dei staat achter de Rooms-Katholieke leer over het huwelijk. Dat betekent dat het doel van seksualiteit wordt gezien als uiting van liefde binnen het huwelijk. Wanneer seksueel genot wordt gezocht buiten de huwelijksdaad, wordt dit volgens de katholieke leer gezien als zondig. Het Opus Dei onderschrijft dit in leerstellig materiaal dat zij ter beschikking stelt.^[46] Ook op het vlak van abortus en anticonceptie wordt het Opus gezien als verdediger van de conservatieve positie van de Kerk.

Het Australische ministerie van Onderwijs kreeg klachten over een aan Opus Dei geassocieerde school. Een homo leerling gaf te kennen dat er sprake was van gepest, hij was in brand gestoken en geëlektrocuteerd en werd gepest tijdens gym. Er heerstte dus een actief klimaat van homofobie. Dit bracht hem tot een zelfmoordpoging.^[47]

Alleenstaande mannen en vrouwen leven volledig apart. In mannelijke studentenhuizen zijn vrouwen niet toegelaten, tenzij om te koken of te poetsen.^[48][49] Een priester mag zeker niet alleen zijn met een vrouw. Vrouwen moeten zich ook zedig kleden, liefst met een lange rok.^[50]

Slutshaming: op Redfield college werd maagdelijkheid (tot het huwelijk) als ideaal gepresenteerd. Ook werden ze aangemoedigd om geen slet te worden.^[51][bron?].

HPV-vaccinaties werden op deze school afgeraden - omdat dat laatste 'aanzet tot promiscu gedrag'.^[18] Volgens leerlingen zou pornografie ook 'gaten veroorzaken in het brein', wat een metaforische wijze van spreken is voor de invloed van pornografie op de activiteit en neurologische ontwikkeling van de hersenen.

Aangezien aan het hoofd van deze beweging een prelaat staat, die altijd een priester is, is de prelaat van deze beweging altijd een man, dus geen vrouw of transgender-prelaat, in tegenstelling tot de Anglicaanse Kerk.

Er is in Nederland iemand geweest met Homoseksualiteit die een suggestie kreeg om een psycholoog te bezoeken.^[52] Door de strakke scheiding tussen mannen en vrouwen is er niet echt aandacht voor transgender-, non-binaire of intersex-mensen.

Leden verbinden zich mee te doen aan vormingsactiviteiten op het vlak van geloofsinhoud, geestelijk leven en evangelisatie. Deze vorming wordt zowel individueel als in groepen gegeven. Het filosofie- en theologieonderricht volgt de richtlijnen van de Rooms-Katholieke Kerk. De leden worden gestimuleerd om dagelijks de mis bij te wonen en elke week te biechten.

Verder lezen leden dagelijks de Bijbel, bidden ze de rozenkrans en doen ze persoonlijk gebed. Ze worden gestimuleerd actief aan apostolaat te doen, dat wil zeggen het zich inzetten voor het verspreiden van het katholieke geloof. Daarnaast wordt gestimuleerd dat men de boodschap van het Opus Dei verspreidt en mensen uitnodigt voor de christelijke vormingsactiviteiten die de groep aanbiedt. Ook dragen ze wat ze kunnen van hun inkomen af (voor gehuwde leden) of alles wat ze niet zelf nodig hebben (voor celibataire leden).^[53]

Leden van het Opus Dei volgen verschillende gezamenlijke vormingsactiviteiten, die moeten leiden tot een grotere toewijding aan God, de naasten en de eigen roeping. Daaronder valt de kring, een wekelijkse les over geloofsleer en geloofspraktijk. Daarnaast volgen leden jaarlijks een stilteretraite van tussen de drie en vijf dagen.^[54] Binnen het Opus Dei worden verschillende geestelijke teksten gedeeld, met name geschriften van de stichter van de organisatie en diens opvolgers. Onder die teksten bevinden zich maandelijkse ledentijdschriften, Crónica voor mannelijke leden en Noticias voor vrouwelijke leden.^[55]

De centrale zetel van Opus Dei is gevestigd in Rome (Viale Bruno Buozzi 73). Aan het hoofd staat een prelaat die volgens het kerkelijk recht door de paus wordt benoemd. De huidige prelaat is, sinds 23 januari 2017, Fernando Ocáriz Braña.

De Prelatuur van Opus Dei is een pastorale eenheid en maakt deel uit van de hiërarchische structuur van de Kerk. Deze bevat de leden van Opus Dei. Als een soort 'onafhankelijk bisdom' zonder externe controle. Kerkjuridisch is dit relatief nieuw.

Leden van het Opus Dei stichten en leiden soms universiteiten (onder andere in Pamplona^[56]), scholen en ziekenhuizen.

In de jaren van haar ontstaan botste de boodschap van Opus Dei - de gewone gelovigen midden in de maatschappij zijn geroepen tot heiligheid - met de verregaande klerikale mentaliteit binnen de Katholieke Kerk; het heiligheidsideaal werd gezien als een aangelegenheid voor priesters en religieuzen. Dit leidde in de jaren 1940 onder andere tot openbare verbranding van 'Camino' ('De Weg'), het bekendste boek van Escrivá. Dat de leden, in tegenstelling tot priesters en religieuzen, als gewone lekengelovigen niet te onderscheiden waren van hun medeburgers, leidde vanuit klerikale kring tevens tot beschuldigingen van geheimzinnigheid, alsof het een vorm van katholieke Vrijmetselarij betrof.

Eind jaren 1960, toen de interpretatie van het Tweede Vaticaans Concilie aanleiding gaf tot verwarring op het gebied van geloof en moraal, veranderde de kritiek op Opus Dei. De stichter Escrivá uitte in deze periode herhaaldelijk zijn loyaliteit tegenover de paus en het kerkelijke leergezag. Dit orthodoxe imago is tot op de dag van vandaag een van de kenmerken van Opus Dei.

Recent echter heeft Paus Franciscus een nieuw motu proprio uitgevaardigd 'Ad charisma tuendum'. Dit perkt bepaalde priviliges van Opus in. De prelaat kan niet ook bisschop zijn, waardoor de prelaat ook geen priesters kan wijden. De statuten zullen moeten worden aangepast.

Opus Dei kan als een conservatieve Rooms-Katholieke organisatie met de karaktertrekkenSjabloon:Welke van een sekte worden gezien, volgens socioloog en theoloog Peter Hertel. Een onderzoek van het Italiaanse parlement in 1986 leidde tot de conclusie dat het Opus Dei noch juridisch gezien noch in feite een secte is.^[57][58] Een boek over het Opus Dei wijst op de vrijheid die leden hebben het Opus Dei te verlaten en de openheid over hun activiteiten.^[59] De katholieke autoriteiten beschouwen het Opus Dei niet als sekte, maar hebben het erkend als kerkelijke organisatie.^[60]

In verschillende landen, zoals Spanje, Groot-Brittannië en Italië, nemen of namen leden van Opus deel aan het landsbestuur. Critici zien dit als een poging van de organisatie om (politieke) macht te verwerven.

Oxford-professor John Roche spreekt van een 'kerk binnen een kerk', die haar leden zware psychische schade toebrengt en een stichter heeft die Adolf Hitler verheerlijkte.^[61]

Volgens vooraanstaande ex-leden zijn de recente schandalen slechts het topje van de ijsberg.^[62]

Ex-leden hebben zich verenigd op Reddit en YouTube.^[63][64]

Opus Dei leden worden aangespoord om slechts bij Opus Dei priesters te biechten.^[65] Volgens de stichter van het Opus Dei mogen Opus Dei leden biechten bij iedere priester, maar kunnen Opus Dei priesters beter advies geven over het volgen van de specifieke spiritualiteit van het Opus Dei.^[66]

Een paper van een onderzoeksbureau naar sektes stelt dat in het Opus Dei soms druk wordt uitgeoefend in de biecht om hetgeen dat de biechteling vertelt, ook aan de lekenleiders te vertellen.^[67] Volgens journalist John Allen krijgen leden van het Opus Dei onder andere geestelijke leiding van lekenleiders binnen de organisatie.^[68] In Scientology bestaat iets dat auditing heet, waar intieme informatie wordt besproken. Volgens sommigen kunnen scientology leden zo worden gechanteerd.^[69][70]

In het Opus Dei wordt een nadruk gelegd op het doen van apostolaat, het verspreiden van het geloof, en op het uitnodigen deel te nemen aan activiteiten van het Opus Dei en eventueel lid te worden. Dit leidt tot kritiek. Hoe meer ze succesvol nieuwe leden aandragen, hoe hoger hun aanzien, zeggen sommige ex-leden.^[71] Opus Dei leden verdedigen hun streven om nieuwe mensen aan het katholieke geloof en aan het Opus Dei te verbinden. Ze vergelijken het met Jezus, die leerlingen om zich heen verzamelde omdat ze zich aangetrokken voelden tot zijn persoon. Ze benadrukken dat ze geen dwang gebruiken in het aantrekken van nieuwe leden.^[72]

Ook het verspreiden van de Opus Dei-boodschap onder minderjarigen wordt bekritiseerd. Het is volgens de statuten van het Opus Dei pas mogelijk om lid te worden vanaf de leeftijd van 18 jaar. Het is echter mogelijk om al anderhalf jaar daarvoor om toelating tot het Opus Dei te verzoeken, als het beoogd lid nog minderjarig is.^[73] Ook is het mogelijk dat kinderen vanaf de leeftijd van veertien en een half jaar al streven te leven volgens de geest van het Opus Dei, met het oogmerk om later lid te worden. Het Opus Dei heeft de interne regel dat minderjarigen slechts met de toestemming van hun ouders mogen verzoeken om lidmaatschap of daarnaar mogen streven.^[74]. De praktijk dat minderjarigen al betrokken kunnen worden bij het Opus Dei heeft geleid tot controverse.^[75][76] Er wordt soms verweten dat gebruik wordt gemaakt van technieken zoals love bombing, gaslighting en misleiding (heilige misleiding).^[77] Emotioneel kwetsbare kinderen zouden worden speciaal uitgezocht.^[78]

In Chili is pleegde een studente zelfmoord, ze zat op een school dat een coöperatief werk van het Opus Dei is, en volgde een ergotherapie opleiding. Volgens haar moeder was dit te wijten aan emotioneel misbruik tijdens haar stage (bv. 11 urige werkdagen).^[79]

Opus Dei hanteert een lijst van verboden boeken. Leden mogen niet zonder toestemming lezen wat ze willen.^[80] Het bezoek van een bioscoop wordt ook niet gedaan.^[49][52]

Een groep assistent-numerairs uit Zuid-Amerika heeft klacht ingediend bij het Vaticaan en de lokale overheid voor mensenhandel, uitbuiting en manipulatie. Jarenlang kregen ze geen loon uitbetaald en moesten ze lange dagen maken. Ook werden ze met valse voorwendselen lid als minderjarigen en geïsoleerd van hun families.^[81][82]

In Engeland drong kardinaal Hume aan op strikte richtlijnen voor Opus Dei in de omgang met minderjarigen, na meerdere klachten over psychologische druk en geheimhouding.^[83]

In Frankrijk kreeg Opus Dei hiervoor al een criminele veroordeling.^[84]

Ook in Ierland loopt een dergelijke rechtszaak na klacht van ex-leden. Ook bij het Vaticaan zelf is klacht ingediend.^[85]

Het heiligverklaringsproces van Escrivá viel op door de snelheid en zijn controverse. Op 6 oktober 2002, zevenentwintig jaar na zijn dood, werd hij door paus Johannes Paulus II heilig verklaard.

Critici zeggen echter dat de snelle heiligverklaring is 'gekocht' door financiële steun aan de bank van het Vaticaan, voor 250 miljoen dollar.^[86]

Het geestelijke doel van Opus wordt in twijfel getrokken, omdat de leden de roeping om het leven te heiligen in de wereld verwezenlijken. De instelling zou haar leden stimuleren politieke en financiële macht na te streven om haar invloed te vergroten.^[87] De instelling wordt door de theoloog en journalist Peter Hertel "Santa Mafia" genoemd.^[88]

Walter Pauli en Stef Wauters schreven dat de instelling verlangt naar de tijd vóór de Franse Revolutie, toen de scheiding tussen Kerk en Staat minder was. Europa moet terug naar de christenheid, die denkbeeldige samenleving, die nooit bestaan heeft, maar een maatschappelijk ideaal was van sommigen in de middeleeuwen.^[50]

Het verwijt van machtshonger en het politieke optreden van Opus-Dei leden was duidelijk zichtbaar tijdens het Franco-regime. Zo waren acht ministers onder Franco lid van Opus. De organisatie zelf benadrukte telkens dat het, als exclusief geestelijke instelling, steeds gehandeld heeft conform zijn statuten.

Opus Dei was ook actief in het regime van Augusto Pinochet.^[89]

Opus Dei wordt ook in verband gebracht met de juristen achter Donald Trump. Er wordt gewaarschuwd voor hun steun aan het vestigen van een extreem-rechtse theocratie.^[86]

De leider van Project 2025 heeft zeer nauwe banden met Opus Dei. Dit project wil ook de verkoop van anticonceptie verbieden.^[90]

Kritische stemmen werden eens afgedreigd, onbekend is hoe, door een ex-leerling van een school. Het gaat om de Australische journaliste Louise Milligan van ABC News, ze kreeg na een kritische reportage over Redfield College naar eigen zeggen een bedreiging van een net afgestudeerde leerling, deze bedreiging is niet openbaar gemaakt.^[91]

Begin jaren negentig stonden velen op de KU Leuven het studentenblad Veto bereidwillig te woord, maar één professor was bang voor wraak om een mening te geven over Opus Dei.^[50]

Er zijn geruchten dat Opus Dei tussen 1950 en 1980 actief was bij de (vermeende) zaak van de 'Verloren Kinderen van Franco'. Kinderen zouden zijn weggehaald bij hun ouders die tegen het regime van Franco waren en afgestaan voor illegale adopties, voor kinderloze koppels die het regime wel ondersteunden. "Het zou kunnen dat het aantal illegaal geadopteerde kinderen ongeveer 300 000 is".^[92] Later DNA-onderzoek bij 81 vermeende gevallen van gestolen kinderen bevestigde echter dat hun DNA overeenkwam met dat van hun ouders, waardoor werd vastgesteld dat ze niet waren gestolen.^[93] Het hooggerechtshof van Spanje achtte de eerste zaak van gestolen baby's niet bewezen,^[94] en de officier van justitie van Baskenland zei dat er “zelfs geen redelijk bewijs” van een ontvoering van baby's was gevonden na speciaal onderzoek van de politie.^[95]

• Website van Opus Dei Nederland
• Website van Opus Dei in België
• Opus Dei Awareness Network - info door ex-leden