Преглед на кодот на Зародок

Немате дозвола за уредување на оваа страница, од следнава причина:
Вашата IP-адреса се наоѓа во опсег блокиран на сите Викимедиини викија.
Блокот го зададе ‪EPIC‬. Наведената причина гласи Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Почнува: 09:48, 2 јули 2024
Истекува: 09:48, 2 јули 2025
Вашата тековна IP-адреса е 206.189.44.186. Блокираниот опсег е 206.189.32.0/20.
Вклучете ги сите горенаведени поединости кога се обраќате. Ако сметате дека сте блокирани по грешка, дополнителни информации и напатствија ќе најдете во глобалното правило Без отворени застапници.
Во спротивно, за да поразговарате за блокот, поднесете барање за разгледување на Мета. Можете и да пишете во VRT-редицата на надзорниците на stewards@wikimedia.org, притоа вклучувајќи ги сите гореспоменати поединости.
Можете да го погледнете и копирате кодот на оваа страница.
[[Податотека:Embryo 7 weeks after conception.jpg|мини|Машки човечки зародок седум недели по оплодувањето]]
'''Зародок''',<ref>{{ДРМЈ|зародок}}</ref><ref>{{ОДРМЈ|зародок}}</ref> '''зародиш''',<ref>{{ДРМЈ|зародиш}}</ref><ref>{{ОДРМЈ|зародиш}}</ref> '''зачеток'''<ref>{{ДРМЈ|зачеток}}</ref><ref>{{ОДРМЈ|зачеток}}</ref> или '''ембрион'''<ref>{{ДРМЈ|ембрион}}</ref><ref>{{ОДРМЈ|ембрион}}</ref>  — [[Многуклеточен организам|повеќеклеточен]] [[Плоидност|диплоиден]] [[Еукариоти|еукариот]] во најраната фаза на [[развој]], од првата [[клеточна делба]] до [[Раѓање|раѓањето]], [[Испилување|испилувањето]] или [[’ртење|ртењето]]. Кај луѓето се нарекува зародок (ембрион) од моментот на [[оплодување]] до крајот на 8. недела од [[Бременост|бременоста]], по што се нарекува [[Плод|фетус]].

Кај човекот, по зачнувањето се создава [[зигот]] со 46 [[хромозоми]], од кои 23 потекнуваат од [[Татко|таткото]], а 23 од [[Мајка|мајката]]. Таа клетка содржи сложен генетски запис за одликите како што се [[пол]], [[висина]], боја на кожа итн. [[ДНК]] е носител на сите генетски информации и особини на идниот организам.

Зародокот од почетокот на своето постоење се разликува од која било клетка на мајката или таткото и расте по свој пат на развој, насочен од записот на [[ДНК]], кон сопствено преживување и сопствена зрелост. Зародокот е човечки затоа што има генетска конституција што е својствена за човечките суштества. Целосно е програмиран и активно предиспониран да се развие до зрелост во човечко суштество, што ќе го постигне, ако не е попречен од болест или надворешно дејство.

Науката што ги проучува ембрионите се нарекува [[ембриологија]].

== Ембрионски период ==
Ако [[Бластоцист|бластоцистот]] е успешно имплантиран, развојот на организмот влегува во '''ембрионалниот''' период кој трае околу 6 недели. Во овој период се образуваат сите основни органи на телото и организмот почнува да реагира на непосредна стимулација. Забрзаниот раст е потпомогнат од ефикасниот начин на кој мајката обезбедува храна за организмот во развој.<ref name=":0">Cole, M. & Cole, S., (1993): The Development of Children. Scientific American Books, New York).</ref>

=== Извори на храна и заштита ===
Забрзаниот развој на мембраните од трофобластот осигурува, веќе во раниот ембрионски период, да се обезбедат средства за опстанок на организмот — храна и заштита од оштетувања во средината. Амнионот — тенка, цврста, проѕирна мембрана што ја држи [[Плодова вода|плодовата вода]] — го опкружува зародокот. [[Амнионска течност|Амнионската течност]] го штити организмот од груби површини и удари за време на мајчиното движење, обезбедува течна потпора за слабите мускули и меките коски и обезбедува средина во која може да се движи и да ја менува положбата.
[[Податотека:9-Week_Human_Embryo_from_Ectopic_Pregnancy.jpg|мини| Човечки ембрион од 9 недели.<center></center>]]
Околу [[Амнион|амнионот]] има друга мембрана — хорион, кој станува фетален дел од [[Плацента|плацентата]] — сложен орган настанат од ткивата и на мајката и на зародокот. Плацентата и зародокот се поврзани со [[Папочна врвца|папочната врвца]]. До раѓањето, плацентата делува и како преграда што спречува крвотокот на мајката да дојде во непосреден допир со крвотокот на зародокот, и како филтер што овозможува размена на храна, кислород и отпадни материи. Плацентата, хранливите материи што ги носи мајчината крв, ги преобразува во храна за зародокот. Исто така, овозможува отпадните материи на зародокот да се апсорбираат во мајчиниот крвоток, од каде што нејзините [[бубрези]] подоцна ќе ги отстранат. Значи мајката буквално јаде, дише и мокри за двајца.

== Раст на зародокот ==
[[Податотека:Da_Vinci_Studies_of_Embryos_Luc_Viatour.jpg|лево|мини|343x343пкс| Проучување на ембрионалниот развој од [[Леонардо да Винчи]].]]
Додека [[Трофобласт|трофобластот]] ја образува [[Плацента|плацентата]] и другите мембрани кои ќе го снабдуваат и штитат зародокот, сè поголем број на клетки во внатрешната клеточна маса почнуваат да се диференцираат во различни видови клетки од кои ќе настанат сите органи на телото. Првиот чекор во овој процес е да се раздвои внатрешната клеточна маса на два слоја. Од [[Ектодерма|ектодермот]] се образуваат надворешниот слој, надворешната површина на кожата, ноктите, дел од забите, леќата на окото, внатрешното уво и [[Нервен систем|нервниот систем]] ([[мозок]], [[’Рбетен мозок|'рбетниот мозок]] и [[Живец|нервите]]). [[Систем за варење|Дигестивниот систем]] (системот за варење) и [[Бели дробови|белите дробови]] се развиваат од ендодермот, внатрешниот слој. Набргу по одвојувањето на овие два слоја, се појавува средниот слој, мезодермот. Од него се развиваат [[Мускул|мускулите]], [[Коска|коските]], [[Циркулаторен систем|крвотокот]] и внатрешните слоеви на кожата.<ref name="#1">{{Наведена книга|url=|title=The developing human : clinically oriented embryology|last=Moore|first=Keith L.|date=1982|publisher=Saunders|isbn=0-7216-6472-5|edition=3rd ed|location=Philadelphia|oclc=8033107}}</ref>

Редоследот по кој се развиваат деловите на телото следи два обрасци кои се одржуваат до [[Адолесценција|адолесценцијата]]. Според првиот, цефалокаудален образец, развојот се одвива од главата надолу. На пример, рацете се појавуваат пред нозете.

Според вториот, проксимодистален образец, развојот се одвива од средината на организмот кон периферијата. [[’Рбетен мозок|'Рбетниот мозок]] се развива пред [[Рака|рацете]], [[Надлактица|надлактиците]] пред [[Подлактица|подлактиците]] итн. Во начело, процесот на образување органи е ист за сите човечки ембриони, но се разликува во еден важен аспект — полово разликувањње.

== Појава на ембрионски движења ==
Кога се образувани основните органски системи и нервните клетки на 'рбетниот столб, зародокот станува способен за своите први организирани одговори на средината. Проучувања на зародоци отстранети од утробата за време на терапевтски [[Абортус|абортуси]] покажуваат дека ембрионот ќе ги сврти главата и вратот како одговор на нежен допир во пределот на устата. Рацете ќе му треперат, горниот дел од телото ќе се свитка и, во повеќето случаи, устата ќе му се отвори. Мајката не може да ги почувствува овие движења внатре во матката бидејќи осумнеделниот ембрион е сè уште исклучително мал.<ref>{{Наведено списание|last=WILSON|first=EMILY K.|date=2014|title=Ex Utero: Live Human Fetal Research and the Films of Davenport Hooker|url=https://www.jstor.org/stable/26308894|journal=Bulletin of the History of Medicine|volume=88|issue=1|pages=132–160|issn=0007-5140}}</ref>

== Раст и развој на зародокот ==
{| class="wikitable"
!Период на развој
!Опис на развојот во периодот
|-
|10 — 13 дена
|Клетките се делат на eктодерм, ендодерм и мезодерм. [[Нервна плоча|Нервната плоча]] од кои ќе произлезе [[Мозок|мозокот]] и [[’Рбетен мозок|рбетниот мозок]] се развива од eктодермот.
|-
|Трета недела
|На крајот на третата недела, три големи делови од мозокот почнуваат да се разликуваат – [[заден мозок]], [[среден мозок]] и [[Преден мозок|предниот мозок]]. Постојат примитивни [[Крвна клетка|крвни клетки]] и [[Крвен сад|крвни садови]]. Се образува срцето  и почнува да чука до крајот на оваа недела. Овие движења припаѓаат на [[Срцев мускул|срцевиот мускул]] и не се одговор на надворешна стимулација.
|-
|Четврта недела
|Може да се воочат зачетоци на нозе и раце. Почнуваат да се обликуваат очите, ушите и системот за варење. Образувани се главните [[вени]] и [[артерии]]. Присутни се 'рбетните [[пршлени]] и нервите добиваат примитивен облик.
|-
|Петта недела
|Настанува [[Папочна врвца|папочната врвца]]. Се образуваат зачетоци на [[бронхии]] од кои ќе се развијат [[белите дробови]]. Предмускулна маса е присутна во главата, трупот и екстремитетите. Се обликуваат зачетоци на дланките.
|-
|Шеста недела
|По својата големина, главата станува доминантна. Постојат делови од [[Горна вилица|горната вилиц]]<nowiki/>а, додека [[Долна вилица|долната вилица]] сè уште не е одвоена. Се појавува надворешниот дел од увото. Може да се воочат три основни делови на мозокот.
|-
|Седма недела
|Почнуваат да се обликуваат лицето и вратот. Настануваат очните дупки. Стомакот го добива својот конечен облик и го зазема своето место. Мускулите брзо се развиваат во целото тело и ги стекнуваат своите конечни облици и врски. Нервните клетки се развиваат со брзина од неколку илјади во минута.
|-
|Осма недела
|Растот на цревата го прави телото рамномерно тркалезно. Главата е подигната и и може да се воочи вратот. Надворешното, средното и внатрешното уво го добиваат својот облик. На крајот на осмата недела, фетусот е способен за некои движења и реагира на стимулација во пределот на устата.
|}

== Развој на половите разлики ==
[[Податотека:Drosophila_chromosomes.png|мини| Женски хромозоми (XX) и машки хромозоми (XY).]]
Половата диференцијација дава впечатлив пример за тоа како наследноста и одгледувањето (околината) се во интеракција за време на развојот на организмот. Во секоја фаза од [[Пренатален период|пренаталниот]], полниот развој, се среќаваме со нов склоп делови кои биле присутни во претходната фаза и се појавуваат нови механизми кои ќе го регулираат половиот развој во следната фаза.<ref name="#1">{{Наведена книга|url=|title=The developing human : clinically oriented embryology|last=Moore|first=Keith L.|date=1982|publisher=Saunders|isbn=0-7216-6472-5|edition=3rd ed|location=Philadelphia|oclc=8033107}}</ref>

Гените кои влијаат на определувањето на полот се наоѓаат на X и Y хромозомите, кои се наследени при зачнувањето. [[Зигот|Зиготите]] со еден Х и еден Y хромозом се генетски машки, додека зиготите со два Х хромозоми се генетски женски. Сепак, во текот на првите 6 недели по зачнувањето, нема структурни разлики помеѓу генетски машки и генетски женски зародок. И мажите и жените, во урогениталната област, имаат две бразди ткиво, наречени гонадни бразди. Врз основа на нив, не може да се заклучи за полот на зародокот.

Ако зародокот е генетски машки (XY), процесот на полна диференцијација започнува во текот на седмата недела, кога тестисите се образуваа од гонадните бразди. Ако зародокот нема Y [[хромозом]], промените се случуваат дури неколку недели подоцна, кога почнуваат да се образуваат [[Јајчници|јајниците]]. Така, гените наследени при зачнувањето одредуваат дали гонадите кои се развиваат од гонадните бразди ќе бидат машки тестиси или женски јајници. Сепак, од овој миг натаму, присуството на Y хромозом, само по себе, не одредува дали зародокот ќе развие машки или женски полови органи, туку присуството или отсуството на машки гонади. Машкоста ја одредуваат машките хормони произведени од машките гонади, првенствено [[Тестостерон|тестостеронот]]. Женскиот пол не зависи од лачењето на хормони на јајниците, туку од отсуството на [[тестостерон]].

На крајот на седмата недела по зачнувањето, генетски машкиот и генетски женскиот зародок ја имаат истата урогенитална мембрана и примитивен полов орган, идниот пенис или клиторис. Ако е присутен тестостерон, мембраните се преобразуваат во машки пенис и скротум. Во негово отсуство, се образуваат надворешни женски генитални органи. Како што коментирале голем број истражувачи, се чини дека природата бара да се додаде нешто што ќе го направи зародокот машки.<ref>{{Наведено списание|last=Halpern|first=Diane F.|date=1989|title=The disappearance of cognitive gender differences: What you see depends on where you look.|url=http://doi.apa.org/getdoi.cfm?doi=10.1037/0003-066X.44.8.1156|journal=American Psychologist|language=en|volume=44|issue=8|pages=1156–1158|doi=10.1037/0003-066X.44.8.1156|issn=1935-990X}}</ref>

Влијанието на тестостеронот не е ограничено на гонадите и гениталниот тракт. Во текот на последните 6 месеци од пренаталниот развој, присуството на тестостерон ја потиснува природната, ритмичка активност на [[Хипофиза|хипофизата]] сместена во мозокот. Ако тестостеронот е отсутен, хипофизата воспоставува цикличен образец на лачење хормони што е својствен за жените, а кој подоцна ќе го контролира нејзиниот [[менструален циклус]].<ref>{{Наведено списание|last=Wilson|first=JeanD.|last2=Griffin|first2=JamesE.|last3=Leshin|first3=Mark|last4=George|first4=FredrickW.|date=1981|title=Role of gonadal hormones in development of the sexual phenotypes|url=http://link.springer.com/10.1007/BF00284153|journal=Human Genetics|language=en|volume=58|issue=1|doi=10.1007/BF00284153|issn=0340-6717}}</ref>

Ембриолозите сè уште не се сигурни како присуството на тестостерон создава разлики во активноста на мозокот, но податоците од истражувањето на животните укажуваат дека тој може да го обликува развојот на одредени нервни патишта во мозокот.<ref>{{Наведено списание|last=Toran-Allerand|first=C. Dominique|date=1984|title=Gonadal Hormones and Brain Development: Implications for the Genesis of Sexual Differentiation|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1749-6632.1984.tb13743.x|journal=Annals of the New York Academy of Sciences|language=en|volume=435|issue=1 First Colloqu|pages=101–112|doi=10.1111/j.1749-6632.1984.tb13743.x|issn=0077-8923}}</ref> Овие истражувања покажуваат дека дозата на тестостерон дадена на стаорец за време на критичниот период од неговиот развој на мозокот предизвикува тој да реагира на машките хормони и неосетлив на женските хормони, без оглед на неговиот генетски пол. Ако мозокот не прима тестостерон во критичниот период, тој ќе биде осетлив на женските хормони.

Се чини дека осетливоста на женски или машки хормони има големо влијание врз последователното однесување на телото. Откако Јанг и колегите<ref>{{Наведено списание|last=Young|first=William C.|last2=Goy|first2=Robert W.|last3=Phoenix|first3=Charles H.|date=1964-01-17|title=Hormones and Sexual Behavior: Broad relationships exist between the gonadal hormones and behavior.|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.143.3603.212|journal=Science|language=en|volume=143|issue=3603|pages=212–218|doi=10.1126/science.143.3603.212|issn=0036-8075}}</ref> им инјектирале тестостерон на бремените женки [[Резус мајмун|резус мајмуни]], женските младенчиња што ги родиле се однесувале повеќе како мажјаци: тие им се заканувале на другите мајмуни, не се повлекувале кога би им пришол друг мајмун и се впуштале во груба игра. Нивното сексуално однесување, на многу начини, било мажествено.

За време на пренаталниот период, развојот на половите разлики е под строга биолошка контрола, која непосредно или посредно е одредена од генетскиот код. Меѓутоа, во подоцнежниот живот, почнуваат да делуваат други чинители. Откако ќе се роди детето, а родителите знаат кој полов орган го имаат, моќните социјални, културни и психолошки чинители почнуваат да го обликуваат полниот развој на детето преку долга низа интеракции помеѓу детето и средината во која живее.<ref>{{Наведено списание|last=Meyer-Bahlburg|first=Heino F. L.|date=1982-11-01|title=5 Hormones and psychosexual differentiation: implications for the management of intersexuality, homosexuality and transsexuality|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0300595X82800078|journal=Clinics in Endocrinology and Metabolism|series=Disease of Sex and Sexuality|language=en|volume=11|issue=3|pages=681–701|doi=10.1016/S0300-595X(82)80007-8|issn=0300-595X}}</ref>

== Истражување и технологија ==

=== Биолошки процеси ===
Зародоците на бројни растителни и животински видови се изучуваат во лаборатории за биолошко истражување ширум светот за да се унапреди разбирањето на темите како што се [[Матична клетка|матичните клетки]],<ref>{{Наведување|title=Chapter 4 - Of Mice and Men: The History of Embryonic Stem Cells|date=2014-01-01|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B9780124115514000040|work=Stem Cells (Second Edition)|pages=69–100|editor-last=Mummery|editor-first=Christine|publisher=Academic Press|isbn=9780124115514|access-date=2019-11-14|editor2-last=van de Stolpe|editor2-first=Anja|editor3-last=Roelen|editor3-first=Bernard A. J.|editor4-last=Clevers|editor4-first=Hans}}</ref> [[Evolutionary developmental biology|еволуцијата и развојот]],<ref>{{Наведено списание|last=Martín-Durán|first=José M.|last2=Monjo|first2=Francisco|last3=Romero|first3=Rafael|date=2012|title=Planarian embryology in the era of comparative developmental biology|journal=The International Journal of Developmental Biology|volume=56|issue=1–3|pages=39–48|doi=10.1387/ijdb.113442jm|issn=1696-3547|pmid=22450993|doi-access=free}}</ref> [[Делба на клетките|клеточната делба]],<ref>{{Наведено списание|last=Kumar|first=Megha|last2=Pushpa|first2=Kumari|last3=Mylavarapu|first3=Sivaram V. S.|date=July 2015|title=Splitting the cell, building the organism: Mechanisms of cell division in metazoan embryos|journal=IUBMB Life|volume=67|issue=7|pages=575–587|doi=10.1002/iub.1404|issn=1521-6551|pmc=5937677|pmid=26173082}}</ref> и [[Генска експресија|генската експресија]].<ref>{{Наведено списание|last=Jukam|first=David|last2=Shariati|first2=S. Ali M.|last3=Skotheim|first3=Jan M.|date=2017-08-21|title=Zygotic Genome Activation in Vertebrates|journal=Developmental Cell|volume=42|issue=4|pages=316–332|doi=10.1016/j.devcel.2017.07.026|issn=1878-1551|pmc=5714289|pmid=28829942}}</ref> Примери на научни откритија кои произлегуваат од проучувањето на зародоци кои се наградени со [[Нобелова награда за физиологија или медицина|Нобеловата награда за физиологија или медицина]] ги вклучуваат [[Spemann-Mangold organizer|Спеман-Манголдовите организатори]], група на клетки првично откриени во ембриони на водоземци кои создаваат нервно ткиво,<ref>{{Наведена мрежна страница|url=https://embryo.asu.edu/pages/spemann-mangold-organizer|title=Spemann-Mangold Organizer {{!}} The Embryo Project Encyclopedia|work=embryo.asu.edu|accessdate=2019-11-14}}</ref> и гените кои доведуваат до образување на [[Сегментација (биологија)|телесни сегменти]] кај ембрионите на муви кои се откриени од Кристијана Нуслеин-Волхард и [[Eric F. Wieschaus|Ерик Вишаус]].<ref>{{Наведена мрежна страница|url=https://www.nobelprize.org/prizes/medicine/1995/7713-the-nobel-prize-in-physiology-or-medicine-1995/|title=The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1995|work=NobelPrize.org|language=en-US|accessdate=2019-11-14}}</ref>

== Галерија ==
<gallery widths="250px" heights="180px">
Податотека:Embryo 7 weeks after conception.jpg|Зародок 7 недели по зачнувањето.
Податотека:GermCellMigration.jpg|Развој на здрави полни клетки во јајницте и тестисите.
Податотека:Human Embryo - Approximately 8 weeks estimated gestational age.jpg|Човечки зародок, стар околу 8 недели.
Податотека:Human Embryo (7th week of pregnancy) (304334264).jpg| Човечки зародок, стар околу 7 недели.
Податотека:Human embryo 2.JPG|Градба на зародок.
Податотека:Human embryo 8 weeks 2.JPG| Градба на зародок.
Податотека:Chicken embryo.png|Кокошкин зародок.
Податотека:Embryonic development of a salamander, filmed in the 1920s.ogv|Ембрионален развој на [[дождовник]], снимен во 1920-ите.
Податотека:Embryo comparisons.jpg|Споредба на зародоци.
</gallery>

== Поврзано ==
* [[Ембрионален развој на срцето]]
* [[Пренатален период]]
* [[Абортус]]
* [[Вонтелесно оплодување]]
* [[Бременост]]

== Наводи ==
{{наводи}}

== Литература ==
* {{наведена книга|ref=harv|url=|title=The developing human : clinically oriented embryology|last=Moore|first=Keith L.|date=1982|publisher=Saunders|isbn=0-7216-6472-5|edition=3rd ed|location=Philadelphia|oclc=8033107}} 

== Надворешни врски ==
{{рвр|Embryos}}
* [http://php.med.unsw.edu.au/embryology/index.php?title=Main_Page UNSW Embryology - Educational website]
* [https://web.archive.org/web/20060206140431/http://raven.zoology.washington.edu/embryos/ A Comparative Embryology Gallery]
* [http://lancaster.unl.edu/4h/Embryology/ 4-H Embryology, University of Nebraska-Lincoln Extension in Lancaster County]
* {{YouTube|bmgnROen6_U|Video with embryo of a small-spotted catshark inside the egg}}

{{Нормативна контрола}}
[[Категорија:Развојна психологија]]
[[Категорија:Биоетика]]
[[Категорија:Развојна биологија]]
[[Категорија:Ембриологија]]
Предлошки на страницава:
Назад на Зародок.
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/wiki/Зародок“