Romeins Riek

't Versjèl tösse de Rippubliek en 't Riek waor veurnamelek 'n polletieke. De Romeinse staat is oontstande oet de stadstaot vaan Rome in de landstreek vaan Latium in Italië, volges de legende gestiech in 753 v. Chr. door Romulus en Remus.

Nao 'n aontal (groetendeils legendarische) keuninge woort de stad 'n rippubliek mèt 'n formidabel oorlogsmesjien en e good georganiseerd systeem vaan instèllinge en wètte. In e paar iewe woort Italië vereinig oonder Romeinse leiing. Dit gebäörde door boondgenootsjappe aon te goon mèt buurvolke meh ouch door aggresieve oetbreiingsoorloge. Vaanoet Italië veroverde Rome 't gans gebeed vaan de Middellandse Zie. Iers waor Carthago aon de beurt. Vervolges woorte de hellenistische staote in 't ooste en zuid-ooste vaan de zie oonderworpe. Tegeliekertied kaom ouch Wes-Europa oonder Romeins gezag. 't Riek woort daodoor zoe groet tot de rippublikeinse strukture neet mie genóg waore. D'r voond 'ne reurige euvergaank nao e keizerriek plaots.

Julius Caesar en Augustus stiechte zoe e riek wat oonder keizer Trajanus zien groetste umvaank zouw bereike. 't Reikte toen vaan Sjotland tot aon Mauretanië, vaandao tot aon de Soedan, de Iraanse hoegvlakte, via Georgië, de Krim, langs de Donau en Rien tot aon de Hollandse kös.

In dit gigantisch riek woorte väöl taole gesproke, meh twie taole waore vaan algemein belang: 't Latien in 't weste en 't Grieks in 't hellenistische ooste. De bestuurders en intellecteel elite spraoke alletwie de taole es lingua franca.

De Romeine behierste dat groet gebeed door 'n "verdeil en heers" polletiek. Sommege börgers die loyaal mètwerkde kraoge 't fel begeerd Romeins börgerrech. Merkweerdeg in dat verband is de slouw meneer boe-op de Romeine mèt cultuur en godsdeens umginge: de Romeine naome de "nui" gode vaan ingelijfde volker mekelek op in hun Pantheon en zoelang es me de keizer (Rome) mer erkinde (en de bijbehurende pliechte vervölde) kós m'n weijer met de eige cultuur en godsdeens neve aandere leve. Neve e superieur leger is dit de groondslaag veur de "Pax Romana" dee toch iewelaank 'n zeker rös brach en de handel en wetensjap bevorderde. De Romeine wiste de theoretische basis, gelag door de Grieke, door hun groet pragmatisme te benötte en stoon bekind es de ierste ech gooj organisators of, zoe g'r wèlt, de ierste groete opportuniste.

Door 't enorm gebeed dat 't Riek bestreek woort 't steeds lesteger um dit es 'n einheidsstaot te besture, veural umtot de versjèllende provincies oeteinloupende behooftes en probleme hadde die versjèllende aonpak nudeg hadde. Roond 't jaor 300 woort daorum 't Riek bestuurlek verdeild in e Griekstaolig oostelek deil en Latienstaoleg westelek deil. De bedoeling waor tot 't riek nao boete touw es 'n einheid zouw blieve functionere oonder ein inkel regering, meh intern en daan veural op militair-defensief, ikkenomisch en belasting gebeed, zouwe de twie deil zoeväöl meugelek ziechzelf mote zien te verzörge. Nao verloup vaan tied evolueerde dit systeem netuurlek tot 'n de facto verdeiling. In 330 woort door keizer Constantien de Groete ouch nog de hoofstad verplaotst vaan Rome nao Byzantium in het ikkenomisch en militair belaankriek oostelek deil. Byzantium woort umgeduip tot Nova Roma, meh waor al snel beter bekind es Constantinopel. In 395 waor 't riek definitief oeteingevalle in e westelek en 'n oostelek deil. Constantinopel bleef de oonbetwiste hoofstad vaan 't oostelek deil meh in 't weste wisselde de hoofstad inkel kiere. Dit gaof ouch de oonzekere toowstand in 't Wes-Romeinse Riek aan. Nao Rome woort achtereinvolges Milaan, Trier en Ravenna hoofstad vaan 't Wes-Romeinse Riek.

De koms vaan 't christendom beteikende 'n groete umwinteling veur 't riek. Nao aonvaankelek zwoer vervolginge vaan de christene umtot zie gein goddeleke ier aan de keizer en de Romeinse gode wouwe bewieze, woort 't christendom door Constantien in 312 erkind en door Theodosius I in 392 zelfs tot staotsgodsdeens verheve. Toen waore de rolle umgekierd en braoke veur neet-christene zwoer tije aon. Ouch de hajding vaan de börgers tegeneuver 't leger veranderde. M'n voont 't veur christene neet winselek um in 't leger of veur de staat te wèrke. 't Riek ging daorum wie langer wie mie vertrouwe op vreemde (Germane) in belaankrieke posities in 't leger. Dit leide tot groete polletieke complicaties die tot de oondergaank vaan het westelek deil leide in 476 mèt de val vaan de hoofstad Ravenna.

't Oostelek deil (wat in de Middeliewe gewoen oonder Romeins Riek bekind stoond, meh sinds de 19e iew Byzantijns Riek geneump weurt) kaom ouch diech bij d'n oondergaank, meh beleefde daonao nog mierdere periodes vaan bleuj. In de Middeliewe waor 't ummer ein vaan de belaankriekste speulers op 't Europese polletiek toneel. De lèste reste gónge pas in 1453 (Constantinopel) en 1461 (Griekeland) ten oonder.

• Keuning vaan Rome
• Romeinse Rippebliek
• Keizers vaan Rome
  • Wes-Romeins Riek
  • Byzantijns Riek
• Romeinse provincies
• Romeine in Nederland of Romeinsen tied
• Romeine in Belsj of Romeinsen tied