Рим империя

Гай Юлий Цезарь кьейила империядин кьиле Октавиан Августни (рагъакӀидай пата) Марк Антоний (рагъэкъечӀдай пата) хьана. Къвез къведайдивай Марк Антоний вичин цӀийм папаз, Мисридин паччагь Клеопатрадиз яб гуз хьана, гьадан чӀалахъ пара килигиз. И кар Руман сенатдизни Октавиан Августаз бегенмиш хьанач. Октавиана адаз дяве гана, ам гьуьлуьн женгда гатана 31-й йисуз. ГьакӀ хьана Мисри Рум империядик кутун провинциявилиз. 27-лагьай йисуз Октавиана императордин титул кьабулна — Румдикай империя хьана.

Къенепатан дявейрин эхир эциг авуна лагьана Италиядани провинцийра авай ксари Октавианаз гьуьрмет ийизавай. Адалай кьулухъ атай императорриз чпин къуват кӀиви ийиз кӀанзавай. Абуру мад Халкьдин кӀватӀалар эверзавачир. Рум гьукуматдин вири агьлияр мажбур хьана императорриз гъуцариз хьти гьуьрмет гуз. ЦӀийи «гъуцариз» монументарни храмар багъишзавай. Императоррин хайи йикъар вири халкьдин суварар хьиз тухузвай. Сад хьайитӀани и кардал рази тахьайтӀа ам рекьизавай. Рум тариххъан Тацита кхьизавай: виликра крар патал азаб гузвай, гила гафар патал. Сифте вишйисан императоррикай виридалайни писдини яманди Нерон тир.

Нерона вич лап чӀехи алакьнар авай артист, актёрни шаир яз гьисабзавай. Ада кӀелзавай вичин шиирар театрра, грекрин трагедийрин роляр кьилиз акъудзавай. Румажувар мажбур тир адан къугъунрал атуниз. Неронан мялим Сенека тир. 64-й йиса Рума пара еке цӀаяр хьана, лап пара кӀвалер кана, садбур шегьердай катна. Халкьдиз Румак цӀай кутурди Нерон тир хьти тир. Ихьтин гафарал цӀар чӀугвун патал ада вири тахсирар хашпересрик кутуна. Парабур абурукай а саягъ яман кьенвай гьа, гьакӀан румажувариз абурун язух атана. Неронан девирдин эхирда адаз аксиниз къушунар хкаж хьана. Вичин лукӀраз ада вич йикь лагьана. ГьакӀа Нерон кьена.

ЦӀийи диндик кьил кутурди Иисус тир Палестинадай. Адакай амукьнава пара кьисаяр адахъ галайбуру туькӀуьрнавай.

Кьве агъзур йис кьулухъ шегьеррани хуьрера, Палестинада, Сириядани ГъвечӀи Азияда, Руман гъилик квай, ксар акъатна, чеб Гъуцран Хцин — Иисусан юлдашар я лугьудайбур. Абуру лугьузавай, Иисусан диде кесиб палестин шегьер Назаретжув Мария тирди.

Траян императордин чар, провинциядин префект Плиний Секунд ГъвечӀидаз:

Вуна лап дуьз карна, зи Секунд, ваз хашпересрикай хьиз ван гайи ксарихъай ахтармиш авур. Виридаз сахьтин ихтияр ина эциг жедайди туш. Абурухъ къекъуьнни паргар кар туш: эгера абурал арза кхьена абурун хиве а кар туртӀа — абур катана кӀанда. Эгера ни хашпересвиликай вич хкуд авуна чи гъуцариз тӀалабнар авуртӀа, абуруз рикӀ ахъайна кӀанда. Виликра абур ахтармишзавайтӀани.

Иисусни адан юлдашар чувудар тиртӀани абурун дин къвез-къведайдивай пара грекри, сирийжуври, коптри, румажуври, галларини амай халкьари кьабулзавай. Хашпересри лугьузвай: Гъуцран вилик вири сад хьтинбур я: грекарни, чувудар, лукӀарни адабур, итимарни папар. Гьар инанмишдайдивай Гъуцран Пачагьвилиз гьахь жедай, эгера адан рикӀ хъуьтул ятӀани хъсан ксар ийиз хьайитӀа.

Рум гьукуматди вич душманвилиз тухузвай хашпересрик. Абур къесизавай шегьеррай, тӀваларал ягъазавай, дусахриз твазвай, рекьизвай. Хашпересиз мажбур хьана чинеба кӀватӀ жез сурарал, тунвай кӀвалерани маса чкайра.

«Императоррикай виридалайни хъсанди» — ихьтин гьуьрмет квай тӀвар румажувари чпин император Траяназ гана. Адан девир 98-117 йисар тир. Адан чӀавуз инсанар арзаяр патал дусахриз тваз акъвазарна. Фикир тувуна лагьай чӀуру гаф патал, я императордиз хъел къведай егьенат патал катаз акъвазарна. А чӀавуз яшамишзавай тариххъан Тацита лагьанай: «тӀимилдаказ авай бахтунин чӀав, нивай хьайитӀани вуч кӀантӀани фикир жедай, фикирдик квай гаф лугьуз жедай». Траян пара хъсан къушунхъан тир. Адан девирдиз Руман тарихда хьайи эхиримжи чилин къачунар хьайиди я. Ада гъилик кутуна дакар, катана парфижувар, Вавилон алай чилер къачуна. Адалай кьулухъ хьайи императорри мад маса чилер къачуз хьанач.

Диоклетианан тетрархия пара чӀавуз яшамиш хьанач; цезарривай пара вахтуна чеб августриз экъечӀдалди акъваз жезвачир. Гьелелиг Диоклетиан амаз, 305 йисуз кьейи, душманрин кьула женг эгечӀна. Британиядин легионри 312-й йисуз цезарьвилиз кьабулнавай Константина Риман цларик вичин душман, риман претореанри эхиримжи кьабулнавайди, цезарь Максенций хай. Гьа чӀавуз хашпересвал Рима хкаж жез хьана. Константина хашпересриз Рим империяда дамвал гана, ахпа тамам динни авуна адакай. 323-й йисуз Адрианопольдик РагъэкъечӀдай патан Август Лициний гатана Константинан эхиримжи душман кьейила хашпересрин дин адан къуватдин даях хьана. Диоклетианан тетрархия кьуд префекурадал дегиш авуна, Константина вичин вилик гвай императордин административ масакӀавилерин эхир кутуна. Ахпа Константина Ник��й собор кӀватӀна. Хашпересвал кьабул авурла Констанин, Риман император хьти гьакӀан мушрик тир чӀехи понтифексдилай пара хкаж хьана. ЦӀийи империядиз цӀийи кьилин шегьерни герек атана; ами Константиноноль хьана. Босфордаллай Византий тӀвар алай шегьердиз империядин юкьв тухвана адал тӀвар эцигна — Цийи Рим (лат. Nova Roma)

Ихьтин еке империя Константинопольдай кьиле тухуз пара четин тир. Варваррин халкьар Рейнни Дунай вацӀарилай, империядин сергьятар тир, гьукуматдин къенез гьахьзаваз адан провинцияр къачузавай.

395-й йисуз Рум империя кьве гьукуматдал пай авунвай — РагъэкъечӀдай патан империяни РагъакӀидай патан империя.

Империя кьвенал пай авур са шумуд йис кьулухъ Италиядал еке белаяр атана. Руман девлетар къачуз кӀанз, германрин халкь готарин къавха Алариха вичин къушунар Румдал тухвана. Вири чилерал, готар яшамиш жезвай Дунайдин вилик гвай патарилай Альпарин суваяр къведалди халкьди Аларихан пад кьазвай. ЛукӀарни лежберар адан къушунрик физвай. Къалурзавай рекьер, тӀуьнар хуьзвай чкаяр. КичӀевиляй катзавай румажувари чуьнуьхарзавай чпин гапурарни фуъар.

Альприн вилик Аларихан къушунариз Румд къушунри рехъ атӀана. ГьакӀ ятӀани, румажувар ана тӀимил авай, чӀехи пай аник квай галларни германар тир. Империядин къушунар кьиле Стилихона тухузвай. Вич ам германрин вандалар халкьдикай тир. Ада готар катана. Кьилди палканрин къушунар адавай хъхуьз хьана. А чӀавуз РагъакӀидай пата император итимдин рикӀ авачир, намус авачир Гонорий тир. Готар гьалтнай вахтуниз ам Италиядин кефер пата авай са къеледиз катна ацукьнай. Румда авай девлетлу, гьуьрметлу ксари Гонорий чпин чӀалахъ гъана хьи, бес Стилихон, Аларих хьиз германжув тирди, Рума къуват вичиз къачуз кӀандайди. ГьакӀ хьана Стилихон ада кьена. Стилихонан юлдашар, рум армияда авай германжув солдатар катаз эгечӀна. И кардикай пара хъел хьана 30 агъзур варвар-легионер хъфена Аларихан патал, чеб Румдал тухун патал. Стилихон кьейила Аларихаз мад вижевий душманар хъхьанач. Ада Рум элкъвена къушунрик кьуна. Са карни алакь тийидай Гонорий мад Румдай катна, адан агьлияр туна.

Готри шегьер тӀупӀалда туна. Адан порт кьуна,Тибр вацӀун эхирда авай. ГьакӀ хьана Руман къене амай агьлияр фу амачиз хьана. Гишинвилини ничягьри рекьизавай инсанар.

Румажувар Аларихахъ галаз меслятар ийиз эгечӀна. Лугьузавай абуруз, месала, шегьерда пара ксар ама, женг жедай. Хъвер ийиз Алариха жаваб гана: «Гьикьван пара векь аватӀа — гьа саягъ регьетдаказ ам гуьз жеда».

410-й йисун август вацран са йифиз лукӀари готриз ахъайна Румдин варар. «Гьамишан шегьер» Ганнибалдиз къачуз кичӀе хьайи, готривай къачуз хьана. Пуд йикъан къене абуру шегьерда чуьнуьх авунар ийизавай. Императоррин къалаярни девлетлу ксарин къалаяр чуьнуьх авуна, статуяяр хана, улубар канай, пара ксар я кьенвай, я чуьнуьхнай. Пара еке кичӀер гъана империядин агьлийрал Рум къачун. «Зи ван атӀана, заз чир хьайила, вири чил гъилик квай шегьер къачурла! Дуьньядин нур туьхвена», — а чӀавуз яшамиш хьайи са касди лагьана. И кӀвалахар авурла кьулухъ готар кьиблепатахъ фена. Гьа рекье Аларихни сад лагьана кьена.

Румдивай гила мад варварар акъвазар жезвачир. V-лагьай вишйисан юкьва шегьер мад къачунай. И сеферда вандалри, Одоакр кьиле аваз. Шегьерда лап еке ичӀивилер туна абуру.

Гила варваррин къавхайри кьилди са РагъакӀидай патан чилер кьиле тухузвачир, абурун гъилик Италияни атана. 476-лагьай йисуз са гермажув къавхади эхиримжи Рум императордивай къуват гакъудна. Эхиримжи императордин тӀвар Ромул тир, шегьер вич эциг авур кас хьти. Яру пекни диадема, императордин къуват къалурзавай зтӀар тир, германжувари Константинопольдиз ракъурна. РагъакӀидай патан Рум империядин уьмуьр куьтягь хьана, ам мад яшамиш хьанач. И хабар Дегь Дуьньядин тарихдин эхир яз гьисабзавайди я.

Дегь Рум пара халкьар авай гьукумат тир, гьеч кьилди Италияда латинрилай (гьукуматдин кьилин миллет) къецяй пара гъвечӀи халкьар авай: галлар, этрускар, италикар, грекарни амайбур.

• Италия — латинар, умбрар, этрускар, апулар, самнитар, галлар,
• Галлия — галлар.
• Британия — бриттар.
• Испания — иберар, кельтар, финикижувар.
• Африка — нумидар, ливияр, коптар.
• Сирия — ассирийжувар.
• Израиль — чувудар, палестинар.
• ГъвечӀи Азия — грекар, иран халкьар.
• Греция — грекар.
• Дакия — дакар.
• Иллирия — иллирияр.
• Германия — герман халкьар.

70 йисуз ч.э.в. Рума, гьелелиг республика тир, къенепатан дявейрин девирдин вилик 55 млн кас авай. 30-лагьай йисуз ч.э.в. Август императордин девирда къенепатан дявеяр хьайивиляй гьукуматда авай халкь 44 млн касдал аватна. 160-лагьай йисуз ч.э., кьве вишйисан вилик финин чӀавунилай кьулухъ, Рум империяда 65 млн кас авай. 180-лагьай йисуз Марк Аврелиус императордин девирдин эхирдик, пара ничягьвилеринни дявейрин гъиляй империядин халкьдин кьадар 40 млн касдал аватна. 337-лагьай йисуз, Константин императордин девирдиз 55 млн кас хьана.

Рума вирида инанмишзавай чпин гъуцарихъ. Апполон — нехирар хуьдайди, ракъинин экв гудайди, микитрин къав. Венера — цуьквер авай багъларинни гатфарин гъуц, кӀанивилин гъуц, рум халкьдин къав. Марс — дяведин гъуц. Юпитер — гъуцарин дах, цавун гъуц, экуьнин нурун гъуц. Юнонадин гъуьл. Церера — Сатурнан руш, ямишрин гъуц. Сатурн — чилинни цанарин гъуц. Юнона — папарин, дидевилин, хизандин къав. Марсан паб.

Империяда хашпересвилини еке чка кьазвай. 337-й йисуз Константин императорди хашпересриз чпин дин ахъайвилиз инанмиш ийидай ихтияр гана. Хашпересри гьар са велаятда чпин кьил хкягъзавай — епископар. Рум шегьерда авай епископахъ виридалайни еке гьуьрмет хьана инанмишзавайбурун кьула. Ада вичиз папа лугьуз хьана (грек чӀалал «папа» — «буба», «дах» лагьай гаф я). Рум шегьердин сифте епископ Иисусан юлдаш Пётр апостол хьана. Гьавиляй, руман папайри чеб Пётран варисар яз гьисабзава.

Рим цивилизациядин чӀехи даях адан армия тир. Гьадан куьмекдалди Римдивай Дегь чӀаван виридалайни еке империя эциг хьана. Риман армия са шумуд кьатӀарал пай хьанвай. Виридалайни еке кьатӀ легион тир. Са легиондин къене 5 агъзур кас авай. Гьабурукай чӀехи пай кӀвачеллай солдатни сакӀус балкӀандаллай. Тарихда амукьнва 50 легиондин тӀвар. ГьакӀ ятӀани са береда Римдихъ кьилди 28 легион авай. Республикадин девирда легиондин чӀехиди tribunus militum тир. Империяд чӀавуз легиондин чӀехиди легат тир.

Армиядин къене низам тунилай къецяй, ракьун низам хуьни рим армиядиз еке женгвални руьгь гузвай, адан агъзур йисанилай пара хьайи девирдин къене. Гагь-гагь чӀехибуру солдатар титегь авун патал ихьтин крар ийидай:

• тӀуьна къуьл муханал дегишун;
• пул чӀугун я кьунвай трофейрин пай гукъудун (pecuniaria multa);
• жувахъ галай къушунхъанривай гулудун я са чӀавуналди лагьерьдай акъудун;
• чӀавуналди тфенгар гакъудун;
• залан зтӀар гваз тапшурухар авун;
• къараулдал къушун пекер алачиз ракъурун я гьич калигар гвачиз;
• тӀвар-ван алай элигун (castigatio) центурионри легионерар изюмдин чхелдал я тӀваларал ягъун, пара айиб кар тир;
• тӀимил пул гун (aere dirutus);
• дуьз хъийидай кӀвалахар (munerum indictio);
• жемятдин вилик элигун центуриядин патаг, когортадал я ацӀай легиондал (animadversio fustium);
• титулдай агъуз авун (gradus deiectio) я къушундин жуьредихъай (militiae mutatio);
• айибдаказ къуллугъдилай алудун (missio ignominiosa);

III вишйис чи эрадилай вилик кьиникьрин канун кьабулнавай, армиядикай чпин кьил гакъудзавайбуруз. Вегецийдин девирдиз кьиникьдикай суьрнеди ван гузвай — classicum.

Гьукуматдин кьвевал квахь хьайила, принципатдихъ галай, сенатдин гьални дегиш хьана. Принципат, уьмуьрлухъ авай сенатдин президентвал авай, сенатдиз аксинвал авайтӀани, сенатди кьазвай. ГьакӀ ятӀани Риман сенат са маса затӀ жез эгечӀна. Вилик чӀавара ам Риман лап чӀехи ксарин, еке къуллугъарнавай кӀватӀал тир. Рима гьамиша писдаказ вичиз дуьз текъведай цӀийивилер кьабулзавай. Са сефер Аппий Клавдий сенаторди кьийн гана, сифте латинжув, сенатдиз гьахьдай вичин гъилелди рекьидай. Цезарьдин девирдиз Цицеронни адан дустари Галлиядай акъатай сенаторрал ягьантар ийизавай. Ахпа III-й вишйисуз риман сенатдик египетжув Кераунос экечӀ авурла Рима а кар дакӀан жедай кас мад амачир. Маса саягъ хьунни мумкин тушир. Провинцийжуврикай виридалайни девлетлубур, къалаяр къачуз, риман чӀехи ксарин бахчаярни кӀвалер къахчуз, Римдиз яшамиш жез хъфидай. Гьа кар паталди Августан девирдиз Италияда кӀвалер пара багьа хьанвай. Гьи цӀийи чӀехи ксари сенат ацӀуриз хьана. Атана вахтар, сенатдиз «вири провинцийрин умуд», «вири дуьньядин абур», «инсанрин туман абур» лугьудай. Эхир сенат кьвенал пай хьана — Риманни Константинопольдин сенатрал. ГьакӀ ятӀани а карди гьукуматдиз пара масакӀавилер гузвачир, гьукуматдин къуват сенатдин гъиляй консисторийдик хъфенвай.

Рум империядин культура республикад девирдин неве я, гьадан кьакьан гьал яргъи хъувур. Вири империядин кьилни рикӀ — Рума къалурзавай амайбуруз фидай рехъ. Рум шегьерда авай пара театрар, гимназияр, тавернаяр, гьамамр, ротондаярни амай кӀвалер.

Рум девирдин монументарни кӀвалер парабур исятдани амазма. Абурукай виридалайни тӀвар-ван алайди Колизей я. Рум империядин шегьеррин чӀехи паюнихъ форумар авай. Хъвадай яд шегьерриз акведукрай къвезвай.

Са шумуд гьукуматри чеб Рум империядин невеярвилиз гьисабзавай. РагъекъечӀдай пата адан неве Византий империя тир. VI вишйисан юкьва византий император Юстиниана РагъакӀидай Рум империядин чилерин еке патар къачуна, адан невейривай а чилер хуьз хьаначтӀани). РагъакӀидай пата Рум империя цкӀейила, адан чилерал пара гъвечӀи гьукуматар туькӀуьр хьана. 962-й йисуз Оттон I ЧӀехиди Иоанн XII папади Пак тир Рум империядин императордин титул гана. А империя гьар гьукуматвилин жуьрейра жез 1806-й йисалди яшамиш хъхьана. Урус империя, кьве франузрин империяни (Наполеонанни I Наполеонан III) Осман империяди гьакӀни чеб Дегь Руман невеяр хьти гьисабзавай. Москвадин гьукуматда Иван III девирдиз акъатна теория «Москва — Пудлагьай Рум».

«Сифте Рум цкӀирна, гьадахъай кьулухъ кьведлагьайди (Константинополь) чкӀана, Пудлагьайди (Москва) яшамиш жезва, яшамиш жеда». ГьикӀ туькӀуьр жезва Урусатдин Гьукумат, Византиядиз пара ухшар авай. XVIII вишйисан эхирда ГШАдин бубайри-туькӀуьрайбуру чпин гьукумат Рум республикадин адетрин неве я лагьана. Чи вахтара АСШдин агьлийри чпин гьукумат Рум империядихъ галаз гекъигзава. Америкмдин къенин гьукуматдин система садбуру гекъигзава Румахъ галаз, республикадай империядиз дегиш жедай девирдин. Адалай геж девирдиз (XIX — кьиле XX) Румдин невеяр я лагьана немцарин империйриз Бисмаркани Гитлера. («кьведлагьайни» и «пудлагьай» империяр, эгера гьисабун Пак тир Рум империядилай эгечӀ авуртӀа.

• «Оройс и Помпи» — Лезги и древнейшие цивилизации Передней Азии, стр. 370

• ancientrome.ru  (урус)