Mûş (parêzgeh)

Ji sedî 37,9ê rûbera parêzgehê ji deşt, ji sedî 34,9 ji çiya û ji sedî 27,2 jî ji geliyan pêk tê. Geliyê Mûşê dikeve navbera du rêzên bakur-rojhilat û başûrrojavayê rojhilatê çiyayên Torosê.

Bajarê Mûşê li bilindahiya 1404 m ye. Bilindahiya herî nizm a geliyê 1300 m, lûtkeya herî bilind Bilîcan Tepe (ku jê re Ziyaret an jî Vangesor jî tê gotin) 2950 m ye. Çiyayê Akdogan, ku jê re Hamurpet jî tê gotin, li bakurê parêzgehê digihîje 2879 m. Ber bi başûr ve bilindahiya çiyayan zêde dibe. Ber bi Bulanikê ve çiya kêm dibin, heta ku ji nişka ve diqedin. Lûtên din Avnî Kalesi Tepe 2754 m, Şeyhtokum 2300 m, Karaburun 2500 m, Hasan Tepe, Akdogan (Hamurpet), Şerafettin, Haçreş (Karaçavuş, Çavuş), Otluk û Yakupağa ne.

Ji ber ku herêm ji behrê dûr û bilind e, avhewaya wê ya parzemînî heye. Ji ber ku herêmek pir mezin e, taybetmendiyên avhewa li gorî cûdahiyên bilindahiyê diguhere.

Devera parêzgeha Mûşê ya îroyîn ji hezarsala 6an BZ heta îro bi berdewamî tê niştecih kirin. Du şûnwarên herî kevn digihêjin heya çanda Halafê. Niştecihên li geliyê ji serdema bronzê ya destpêkê ve li ser rêyek bazirganiyê ya ji bo madenên obsîdîyan û metal bûn (wek zîv, sifir, lîber). Li gorî cureyên şûşeyên kulîlkan, çend şûnwar ji çanda Kura-Araxes a Başûrê Kafkasyayê tên.^[2]

Yekemîn belgeya nivîskî ya ku qala Mûşê dike, ji dema Qralê Asûriyan Şalmaneserê Yekem (1274–1245 BZ) tê. Di sedsala 13an B.Z., gelê Ûrartû di sedsala 4an BZ de li Mûşê bi cih bûne. Ûrartû di sedsala 9an BZ de di bin desthilatdariya Qral Sardûrî I de dibe yek împaratorî. Piştî hilweşîna Împeratoriya Ûrartûyan, Med li herêmê serdest bûn. Ew di sedsala 7an BZ de ketin geliyê Mûşê. Lê kêmî 100 sal şûnda, di sala 550î BZ de textê Medyayê ji hêla Cyrus II ya Axamenî ve hate girtin. Farisan 200 sal desthilatdariya Mûşê kirin. Di sedsalên pêş de Mûş bû qada şerên navbera Roma û Partan.

Li gorî kevneşopiya ermeniyan, St. Gregory di destpêka sedsala 4an de li Aştişat, li bakurê bajarê Mûşê, yekemîn dêra xiristiyanên ermenî ava kir.^[3] Keşîşxaneya Sûrb Karapêt li wir hatiye damezrandin, ji Serdema Navîn heta sedsala 19an navendeke ziyaretê ya girîng.

Partan karîbûn di demeke dirêj de mîrekiyan bi xwe ve girêbidin û romiyan ji rojhilatê Anatolyayê dûr bixin. Paşgirên Partan Sasanî bûn, ku Rûm û paşê jî Bîzans bûn dijberên wan. Sasaniyan 400 sal desthilatdariya Mûşê kirin. Lê Împeratorê Bîzans Herakleyos karîbû Sasaniyan têk bibe.

Di sedsala 7an de artêşên misilmanan êrîşî Anatolya û Îranê kirin. Împaratoriya Sasanî hilweşiya û Ereb ber bi Mûşê ve çûn, lê nekarîn Bîzansiyan ji wir derxînin.

Mûş heta sala 1071an bi navber di nava Bîzansayê de ma.

Di sedsala 11an de Selçûqiyan Îran û Rojhilatê Anatolyayê dagir kirin û di sala 1054an de Malazgirtê dorpêç kirin. Demek şûnda mîrê Selçûqiyan Alp Arslan Melazgirt zeft kir û xwe amade kir ku Sûriyê bindest bike. Împerator Diogenes bajar ji nû ve girt. Di sala 1071ê de dawî li Şerê Malazgirtê hat, ku Bîzans têk çû. Bi şer re, Bîzans li rojhilatê Anatolyayê winda kir û niştecihbûna tirkan dest pê kir. Mûş bû beşek ji Împeratoriya Selçûqiyan.

Mongol ketin herêmê û Mûş di sala 1243an de ji aliyê Mongolan ve hat têkbirin. Herêm ji aliyê mongolan ve hat talankirin û wêrankirin. Herêm dû re her ku çû zêdetir hat tirkkirin. Paşgirên Mongolan Îlxan bûn.

Di dema Osmaniyan de Mûş carna weke sancaqê Eyaleta Wanê bû û carna jî beşek ji mîrektiya kurdan a Bedlîsê bû, ku mîrê herî naskirî yê wê Şerefxan bû. Dema ku mîrektî qediya, Mûş bû beşek ji Erziromê. Mûş û derdora wê ji ber nêzîkbûna xwe ya bi Îranê re di salên 1794 û 1821ê de bû hedefa êrîşên leşkerî yên padîşahên Îranê. Lê osmaniyan karîbûn êrîşan pûç bikin.

Di sala 1899an de Hemîdiye li rojhilat hat damezrandin. Ev yekîneyên ku ji şervanên eşîrên Kurd pêk dihatin, di serî de li dijî tehdîda Rûsyayê ya li rojhilatê Împaratoriya Osmanî dihatin bikaranîn. Di sala 1890an de li rojhilatê di navbera ermenî û niştecihên misilman de komkujî pêk hatin.

Di Şerê Cîhanê yê Yekem de leşkerên rûsî di ser Kafkasyayê re ketin bakurê rojhilatê Anatolyayê û êrîşî Împeratoriya Osmanî kirin. Di heman demê de, bi hinceta hevkariya bi dagirkeran re, hemû ermeniyên ku di artêşa Osmanî de wezîfedar bûn hatin girtin û gelê ermenî yên li Mûşê hatin komkirin, kuştin an sirgûnkirin.

Di Sibata 1915an de Varto û di sala 1916an de Mûş kete bin kontrola Rûsyayê. Gelek şêniyên misilman ji ber zextên Rûsyayê û êrîşên Ermeniyan ji Mûşê reviyan. Di teebaxa 1916an de ji bo vegerandina Mûşê ji aliyê Osmaniyan ve êrîş pêk hat. Bi agirbesta 18ê tebaxa 1917’an, Rûs ji herêmê vekişiyan.

Piştî têkçûna Osmaniyan di Şerê Cîhanê yê Yekem de, Şerê Rizgariyê yê Tirkan li dijî Hevalbend û Sultan dest pê kir.

Demeke kin piştî damezrandina Komara Tirkiyê, di sala 1925an de Serhildana Şêx Seîd dest pê kir. Ev yek heta Mûşê jî berfireh bû. Şervanan êrîşî bajarên Mûş, Varto, Goynuk û Melazgirtê kirin. Varto hat girtin, lê li ber Mûşê çete hatin paşvexistin. Piştî demeke kin serhildan hat tepisandin û Şêx Seîd hat darvekirin.

• Mûş (Muş): Mûş, Qizil Axac, Akçam (navend: Saqawî), Riyaret (navend: Mixdî)
• Kop (Bulanik): Kop, Lîz, Qere Axil
• Dêrxas (Hasköy): Dêrxas, Azakpûr (navend: Tîl an jî Têlî)
• Milazgir, Milazgird (Malazgirt): Milazgir an jî Milazgird, Memlehe, Îxnût
• Gimgim an Varto (Varto): Gimgim, Ûstûkuran, Qerekoy (navend: Kîranlik)

• Harita Umum Müdürlügü 1:800,000 (1934).
• "Köylerimizin adlari" (1928).
• Vital Cuinet (1891/2001). "La Turquie d'Asie".
• Xefur, Ebdulla (Abdulla Ghafor) (2000/2001). Kurdistan - Dabeşî Kargêrî Terrîtorî 1927-1997.
• Xefur, Ebdulla (Abdulla Ghafor) (2001). Kurdistan - Rûpêw û jimarey danîştuwan.