Биология бетінің кодын көру

← Биология
Бұл бетті өңдеуге рұқсатыңыз жоқ. Келесі себептермен:
Бұл бет қазіргі уақытта жартылай қорғалған сондықтан тек тіркелген қатысушылар ғана өңдей алады.
Бет не үшін қорғалады?

Уикипедия мақалаларының көпшілігін әркім өңдей алады, кей уақытта бұзақылықты болдырмау қажеттілігінен жартылай қорғалады.
Қорғалу себебін бұл беттің қорғау журналынан қараңыз. Егер қорғау журналында сәйкес жазбалар жоқ болса бет жылжытылғаннан кейін қорғалған болуы мүмкін.
Мен не істей аламын?

Егер сіз Уикипедияға тіркелген болсаңыз бірінші жүйеге кіріңіз. Егер сіз Уикипедияға тіркелмеген болсаңыз, тіркелсеңіз болады, тіркелгеннен кейін 4 күн өткен соң және 10 өңдеме жасағанан кейін жартылай қорғалған беттерді өңдей аласыз.
Басқалармен бұл бетті талқылаңыз.
Егер сіз қатені байқап қалсаңыз немесе жай бір өзгеріс еңгізуге ұсынысыңыз болса көрсетілген нұсқаулық бойынша төмендегі батырманы шертіп өңдеу сұранысын жібере аласыз. Сосын есептелген қатысушы сіздің атыңыздан өзгерісті жасайды. Осы беттің талқылау бетін тексеріп көріңіз бұл мәселе әлдеқашан талқыланып қойған болар.
Өңдеу сұранысын жіберу
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
- Start of block: 13:48, 2024 ж. шілденің 2
- Expiry of block: 13:48, 2025 ж. шілденің 2
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Бұл беттің кодын көріп, көшіре аласыз.
<div class="thumb tright" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #CCCCCC; margin:0.5em;">
{| border="0" cellpadding="10" cellspacing="0" style="font-size: 85%; border: 1px solid #CCCCCC; margin: 0.3em;"
|valign="top"|[[Сурет:E. coli Bacteria (7316101966).jpg|110px|''Escherichia coli'']]
|valign="top"|[[Сурет:Tree Fern.jpg|110px|Tree fern]]
|-
|valign="------"|[[Сурет:Goliathus goliatus dos.jpg|110px|Goliath beetle]]
|valign="------"|[[Сурет:2013 06 13 reebok.jpg|110px|Gazelle]]
|}
<div style="border: none; width:200px;"><div class="thumbcaption">Биология тіршіліктің сан-алуан қисынын зерттейді ''(сағаттың тілімен жоғарыдан төмен қарай)'' ''[[Ішек таяқшасы|E. coli]]'', [[Қырыққұлақтәрізділер|қырыққұлақ]], [[ақбөкен]], [[Голиафтар|Голиаф қоңызы]]</div></div></div>
'''Биология''' ({{lang-grc|βιολογία}}; {{lang-grc2|βίος}} – өмір + {{lang-grc2|λόγος}} – ғылым) — тірі ағзаларды және олардың тіршілік ету процестерін зерттейтін [[ғылым]].<ref name="британника">[https://www.britannica.com/science/biology Британника энциклопедиясы - биология]</ref> [[Жаратылыстану ғылымдары]]ның бір саласы.

Ол тіршілік құбылыстарының бәрін, тірі ағзалардың құрылысы мен қызметін, олардың табиғи бірлестіктерін, таралуын, [[эволюция]]сын, өзара бір-бірімен және өлі табиғатпен байланысын зерттейді. Биологияның негізгі міндеті — бүкіл [[органикалық дүние]]нің ([[жануарлар]]дың, [[өсімдіктер]]дің, [[саңырауқұлақтар]]дың, [[бактериялар]]дың, [[вирустар]]дың) қасиеттерін, пайда болуы мен даму заңдылықтарын зерттеу арқылы жалпы тіршіліктің мәнін анықтау, оны басқару, мақсатқа сай өзгерту әдістерін табу.<ref name="энциклопедия">[[Қазақ энциклопедиясы]], 2-том.</ref>

Биологияның жалпы [[Ұлттық экономика|халық шаруашылығында]], әсіресе [[медицина]] мен [[ауыл шаруашылығы]]нда маңызы аса зор. Мысалы, [[генетика]] мен [[Селекция|селекцияның заңдарын]] [[мәдени өсімдіктер]] мен [[ауыл шаруашылығы жануарлары]]ның физиологиялық ерекшіліктерін білу — агротехника мен зоотехниканы кәмілдендіріп, өсімдіктер мен жануарлардың анағұрлым өнімді түрлерін шығаруға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, адам денесінің макро- және микроқұрылысы, оның мүшелері мен ұлпаларының атқаратын қызметі туралы түсініктер көбінесе биологиялық зерттеулерге негізделеді. [[Жұқпалы аурулар]]дың пайда болу себептері мен таралуы және оған қарсы күрес шаралары туралы ілім [[микробиология]]лық және [[вирусология]]лық зерттеулерге байланысты.<ref name="энциклопедия"/>

== Тарихы ==
Биология Оңтүстік-шығыс Азия елдерінде ([[Қытай]], [[Жапония]], [[Үндістан]])  VI—I ғасырларда дами бастағанымен, тіршілік құбылыстарына жүйелі түрде сипаттама берген [[Ежелгі Грекия|грек]] және [[Ежелгі Рим|рим]] философтары мен дәрігерлері болды. Соның ішінде [[Гиппократ]] (460 — 370) алғаш адам мен жануарлардың анатомиялық және морфологиялық құрылысына жүйелі түрде сипаттама беріп, оларда болатын түрлі аурулардың қалыптасуындағы сыртқы орта мен тұқымқуалаушылықтың рөлін атап көрсеткен. [[Аристотель]] (384 — 322) өз еңбектерінде жануарларды құрылысы ерекшеліктеріне қарай жіктеу жүйесін ұсынып, оларды 2 топқа бөлді (қансыздар және қандылар).<ref>[https://itest.kz/kz/ent/biologiya-2814/11-synyp/lecture/i-tarau-evolyuciyalyq-ideyalardyng-damu-tarihy Эволюциялық идеялардың даму тарихы]</ref> Сонымен қатар адамның анатомиялық-морфологиялық құрылыс ерекшеліктерін, ой-өрісінің дамуын да зерттеді.

Анатомиялық зерттеулер жүргізу арқылы адамның ішкі мүшелерін, көздің тор қабығын сипаттап жазған александриялық ғалымдар: Герофил (300 ж.ш.т.) алғаш рет [[артерия]] және вена [[қантамырлар]]ының арасындағы айырмашылықты ажыратса, ал Эрасистрат (300 — 240) мидың құрылысына сипаттама берген. Римдік Гай Плиний (24 — 79) құрастырған ''“Табиғи тарих”'' атты 37 томдық [[энциклопедия]] орта ғасырға дейін табиғат жайлы білімдердің негізгі қайнар көзі болып келді. Көне заманның тағы бір ұлы зерттеушісі [[Гален]] сүтқоректілерге көптеген тәжірибелер жүргізіп, олардың орталық және шеткі жүйке жүйесі жайлы құнды мәліметтер қалдырып, [[анатомия]] мен [[физиология]]ның дамуына үлкен ықпалын тигізді.

XV—XVI ғасырларда [[география]] саласындағы ұлы жаңалықтарға байланысты өсімдіктер мен жануарлар түрлері жөнінде көптеген деректер жиналды. Осы кезде әйгілі ғалым [[Леонардо да Винчи]] (1452 — 1519) көптеген өсімдіктер мен жануарларға анатомиялық зерттеулер жүргізіп, адам мен жануарлар сүйектеріндегі ұқсастықтарды көрсетті. Алғаш рет ''[[Гомологиялық ұқсастық|мүшелер гомологиясын]]'' ашты. 1543 ж. бельгиялық ғалым [[Андреас Везалий]] ''“Адам денесінің құрылысы жайлы жеті кітап”'' атты еңбегін жарыққа шығарып, ғылыми анатомияның негізін қалады. Ал 1628 ж. ағылшын ғалымы [[Уильям Гарвей]] ''“Жануарлардағы [[жүрек]] пен қан қозғалысы туралы анатомиялық зерттеу”'' атты еңбегінде қан айналымы жайлы ілімді тұжырымдаса, 1670 ж. Италия ғалымы [[Джованни Альфонсо Борелли|Д. Борелли]] жануарлардың қозғалу механизмдерін сипаттау арқылы физиологияның дамуына жол салды. 
[[Сурет:Tree of life by Haeckel.jpg|thumb|''Геккельдің Өмір ағашы (1879)''.]]
XVI—XVII ғасырларда [[микроскоп]]тың ашылуына байланысты өсімдіктердің ішкі құрылысы ([[Роберт Гук|Р. Гук]], 1665; [[Марчелло Мальпиги|М. Мальпиги]], 1675 — 79; Н. Грю, 1671 — 82), олардың жыныстық ерекшеліктері (Р. Камерариус, 1694, т.б.), микроорганизмдер, эритроциттер мен сперматозоидтар ([[Антони ван Левенгук|А. Левенгук]], 1673) зерттеліп, [[жәндіктер]]дің құрылысы мен дамуы (М. Мальпиги, 1669; Я. Сваммердам, 1669) анықталды. Бұл жаңалықтар [[эмбриология]]да бір-біріне қарама-қайшы түрлі бағыттарды (овизм, анималькулизм, преформизм, эпигенез, т.б.) қалыптастырды. 1670 ж. ағылшын ғалымы Дж. Рей ''“Өсімдіктер тарихы”'' атты еңбегінде 19 класқа топтастырылған 18 мың өсімдік түрлеріне сипаттама берді. 

XVIII ғасырда швед ғалымы [[Карл Линней]] ''“Табиғат жүйесі”'' атты еңбегінде ғылымға [[бинарлық номенклатура]]ны енгізді. 

XVIII—XIX ғасырларда тірі табиғаттың тарихи дамуы жайлы теориялар қалыптаса бастады. Солардың бірі француз ғалымы [[Жан Батист Ламарк|Ж. Ламарктың]] эволюциялық теориясы мен неміс ғалымдары [[Шванн Теодор|Т. Шванн]] және [[Маттиас Якоб Шлейден|М. Шлейденнің]] [[жасуша]] теориясы болды. Осы кезде жануарлар физиологиясындағы ірі жетістік — бауырда [[гликоген]]нің синтезделуі (К. Бернар, 1848), жоғарғы жүйке әрекеті ([[Сеченов Иван Михайлович|И.М. Сеченов]], 1863) анықталса, француз ғалымы [[Луи Пастер]] (1860 — 1864) қазіргі тірі организмдердің өздігінен пайда болу мүмкіндігін біржолата теріске шығарды. 

XIX ғасырдағы аса маңызды оқиғалардың бірі [[Чарлз Дарвин]]нің ''“Түрлердің шығу тегі”'' еңбегінде [[эволюциялық ілім]]ді жариялауы болды. Дарвинизмнің қалыптасуы эволюциялық салыстырмалы анатомия (К. Гегенбауэр), эволюциялық эмбриология ([[Ковалевский Александр Онуфриевич|А.О. Ковалевский]], [[Илья Ильич Мечников|И.И. Мечников]]), эволюциялық палеонтология ([[Ковалевский Владимир Онуфриевич|В.О. Ковалевский]]) сияқты жаңа бағыттарға жол ашты. Дәл осы кезде [[генетика]] ғылымы қалыптасып, қарқынды дами бастады. 1865 ж. чех ғалымы [[Грегор Иоганн Мендель|Г. Мендель]] белгілердің [[тұқым қуалау]] заңдылығын ашты. 1900 ж. голланд ғалымы [[Хуго Де Фриз|Де Фриз]] ғылымға “[[мутация]]” деген терминді енгізсе, американ ғалымы [[Томас Хант Морган|Т. Морган]] ''“Тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясын”''  (1910 — 11) ашты. 

XX ғасырдың 2-жартысында биология ғылымы тірі ағзалар құрамын зерттеуге қол жеткізді. Осының нәтижесінде тірі ағзалардың өлі табиғатта кездеспейтін, төменгі және жоғарғы молекулалы [[органикалық қосылыстар]]дан тұратыны анықталды. Негізгі биополимерлер: [[ақуыз]]дар, [[нуклеин қышқылдары]], [[полисахаридтер]], [[липидтер]] және олардың молекулаларының құрамдық бөліктері ([[аминқышқылдар]], [[нуклеотидтер]], [[көмірсулар]], май қышқылдары, т.б) ашылды. Осындай жетістіктердің нәтижесінде биологияда жаңа бағыттар пайда болып, кейін олардың бірқатары дербес ғылымға айналды. Мысалы, тірі организмдердің өзара және сыртқы ортамен қарым-қатынасын зерттейтін ғылым ретінде [[экология]] қалыптасты.

== Қазіргі биологияның негіздері ==
Қазірде биологияның  барлық тармақтарын біріктіретін бес принцип бар<ref>{{cite book |author=Avila, Vernon L. |title=Biology: investigating life on earth |publisher=Jones and Bartlett |location=Boston |year=1995 |pages=11—18|isbn=0-86720-942-9 |oclc= |doi= |accessdate=}}</ref>:

* [[Жасуша теориясы]] — тіршіліктің негізін құрайтын жасушалардың құрылымы, көбеюі және көпжасушалы ағзаларды қалыптастырудағы қызметі туралы жинақталған ұғым.<ref>[https://stud.kz/referat/show/17626 Жасуша теориясының ашылуы]</ref>

* [[Эволюция]] — табиғи сұрыпталудан туындаған өзгерістер ағзалардың жаңа түрлерінің пайда болуына әкеледі деген теория.<ref>[https://www.britannica.com/science/evolution-scientific-theory Британника энциклопедиясы - эволюция]</ref>

* [[Ген]] теориясы — тұқым қуалаушылық әр жасушаның хромосомаларында орналасқан гендердің арқасында жүзеге асады.<ref>[https://www.britannica.com/science/genetics Британника энциклопедиясы - генетика]</ref>

* [[Гомеостаз]] — ағзаның қоршаған ортаға қарамастан өзінің ішкі ортасын қалыпты жағдайда ұстап тұруға бағытталған физиологиялық процесс.<ref>[https://www.britannica.com/science/homeostasis Британника энциклопедиясы - гомеостаз]</ref>

* [[Зат алмасу]] — жасушадағы немесе жалпы ағзадағы химиялық реакциялардың жиынтығы.<ref>[https://www.britannica.com/science/metabolism Британника энциклопедиясы - метабо��изм]</ref>
[[Сурет:Biological cell.svg|thumb|Жасуша құрылысы]]
=== Жасуша теориясы ===
{{main|Жасуша теориясы}}

[[Жасуша]] — тіршіліктің негізгі әрі ең кішкентай бірлігі. Жасуша теориясы бойынша барлық тірі организмдер бір немесе одан да көп жасушалардан құралады немесе олардың  түзген заттарынан құралады. Мысалы, [[Бақалшық (қаңқа)|бақалшық]], [[сүйек]] және [[тері]]. Жаңа жасуша алдыңғысынан жасуша бөлінуі арқылы пайда болады және көпжасушалы организмдердің денесіндегі әрбір жасуша ұрықтанған аналық жасушадан, яғни жалғыз бір жасушадан шығады. Бұған қоса жасуша организмдегі адам санасы жетпес зор процесстердің  негізгі бөлігі саналады.<ref>{{cite journal|author=Mazzarello, P|title=A unifying concept: the history of cell theory|journal=Nature Cell Biology|volume=1|pages=E13–E15|date=1999|doi=10.1038/8964}}</ref>

Сонымен қатар барлық тірі организмдерде жасушаның маңызды механизмдері мен химиясы ұқсас келеді және жаңа жасушалар тек бұрынғы жасушалардың [[Жасушаның бөлінуі|бөлуінуінен]] пайда болады. Жасуша теориясы жасушалардың қалай пайда болатынын, қалай көбейетінін, қоршаған ортасымен қалай араласатынын, олардың қандай заттардан құралатынын, жасушаның құрамдас бөліктерінің қалай жұмыс атқаратынын және жасушаның басқа бөлімдерімен қалай қатынаста болатыны сияқты мәселелерді қамтиды.

=== Эволюция ===
{{main|Эволюция}}
ХІХ ғасырға дейін тірі ағзалар белгілі шарттар аясында өздігінен пайда бола алуы мүмкін деген түсінік болды. Бұған [[Уильям Гарвей]] келіспеді және сол түсінікке ''"бар өмір жұмыртқадан"'' (латыншадан "Omne vivum ex ovo") деген ұстаныммен қарсы шықты.

Кейін тіршілік эволюция арқылы өзгеріп дамиды және қазіргі тіршіліктің барша түрінің ортақ тегі бар деген пікір тарай бастады. 1809 жылы [[Жан Батист Ламарк]] ғылыми лексиконға таныстырған эволюцияның негізін жарты ғасырдан соң [[Чарлз Дарвин]] қалады. Ол эволюцияның қозғаушы күші ретінде табиғи сұрыпталу процесін атап көрсетті. [[Альфред Рассел Уоллес]] те бұл теорияны жасаушылардың бірі ретінде танылады, себебі ол зерттеу жұмыстары мен тәжірибелерде көмек көрсеткен екен. Дарвин түрлер [[табиғи сұрыптау]] және [[қолдан сұрыптау]] нәтижесінде дамиды деп тұжырым жасады.<ref>Darwin, Charles (1859). On the Origin of Species, 1st, John Murray</ref>

[[Эволюциялық ілім]]нің негізгі салалары: [[Абиогенез|тіршіліктің пайда болуы]], тірі ағзалар эволюциясын айқындау, эволюция факторлары ([[өзгергіштік]], тұқым қуу, тіршілік үшін күрес және табиғи сұрыптау), эволюциялық процестің бағыты мен заңдылықтары (түр пайда болуы, прогресс және регресс, [[онтогенез]] бен [[филогенез]] арасындағы байланыс т.б.).<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]], 12-том.</ref>

[[Сурет:DNA animation.gif|нобай|150px|ДНҚ моделі]]
=== Ген теориясы ===
{{main|Ген}}
Тірі ағзаның сипаттары мен белгілері геннің түпкі компонентінде, яғни оның [[ДНҚ|ДНҚ-сында]] [[генетикалық код]] түрінде жазылған. Және белгілі бір ағзаға тән сипаттар осы гендер арқылы бір ұрпақтан келесі ұрпаққа өтіп отырады.<ref>{{cite book |last1=Hillis |first1=David M. |last2=Sadava |first2=David |last3=Hill |first3=Richard W. |last4=Price |first4=Mary V. |chapter=DNA and its role in heredity |title=Principles of Life |publisher=Sinauer Associates |edition=2nd |date=2014 |location=Sunderland, Mass. |pages=172–193 |isbn=978-1464175121}}</ref>

Ағзадағы немесе жасушадағы гендердің жиынтығы оның [[геном]]ы болмақ. Ол бір я болмаса одан да көп [[хромосомалар]]да сақталады. Хромосома - ағзаға байланысты мыңдаған гендер код түрінде жазулы болатын жалғыз, ұзын ДНҚ шүйкесі. Ген белсендік танытқан жағдайда [[ДНҚ]] кодтары транскрипция арқылы геннің [[Рибонуклеин қышқылы|РНҚ]] көшірмесіне өтеді, кейіннен [[рибосома]] РНҚ [[Трансляция (биология)|трансляциясын]] жасап, әртүрлі [[ақуыз]]дарды түзіп шығарады. Ақуыздар каталиттік ([[ферменттер]]), [[Сезімтал жүйке ұштары|рецепторлық]], тасымалдау, қорғаныс, қозғалыс функцияларға ие болуы мүмкін.

=== Метаболизм ===
{{main|Зат алмасу}}
Зат алмасу (метаболизм) — жасушаның тіршілігін қамтамасыз ететін, ағзада жүріп жататын барлық химиялық процестердің жиынтығы. Бұл ағзаның тіршілік қабілетін сақтау және сыртқы ортамен қарым-қатынасын, ағзаға қоректік заттардың еніп, олармен [[ферменттер]] әсерінен ыдырауын, пайда болған жай заттардың жасушалар мен мүшелерге тасымалданып, олардың [[тотығу]]ын, [[энергия]] бөлініп шығарылуының, жасуша құрамындағы түзілістердің [[биосинтез]]делуін және қорытылған өнімдердің ағзадан бөлініп шығуын қамтамасыз етеді.

Жасушалардың тіршілігі үшін [[оттегі]], [[сутегі]], [[көміртегі]], [[азот]], [[минералдық заттар]], т.б. қажет. Оттегі мен сутегінің негізгі көзі — [[су]]. Ал көміртегінің (және басқа да заттардың) сіңірілу тәсілдеріне қарай ағзалар үлкен екі топқа бөлінеді: [[автотрофтар]] — көміртегін [[ауа]]дағы [[көмірқышқыл газ]]ынан сіңіреді; [[гетеротрофты ағзалар]] — көміртегін дайын [[органикалық қосылыстар]]дан алады.<ref name="urry2017b">{{cite book |last1=Urry |first1=Lisa |last2=Cain |first2=Michael |last3=Wasserman |first3= Steven |last4=Minorsky |first4=Peter | last5=Reece |first5=Jane |chapter=The chemical context of life |title=Campbell Biology |publisher=Pearson |edition=11th |date=2017 |location=New York |pages=28–43 |isbn=978-0134093413}}</ref><ref name="freeman2017b">{{cite book |last1=Freeman |first1=Scott |title=Biological Science |last2=Quillin |first2=Kim |last3=Allison |first3=Lizabeth |last4=Black |first4=Michael |last5=Podgorski |first5=Greg |last6=Taylor |first6=Emily |last7=Carmichael |first7=Jeff |date=2017 |publisher=Pearson |isbn=978-0321976499 |edition=6th |location=Hoboken, N.J. |pages=55–77 |chapter=Water and carbon: The chemical basis of life}}</ref>

== Тіршілік деңгейлері ==
{{main|Тіршілік деңгейлері}}
* Молекулалық деңгей — әр жасуша белгілі бір молекулалық қосылыстардан құралады.
* Жасушалық деңгей — әр тірі ағза жасушалардан құралады, не жеке бір жасушадан тұрады.
* Ұлпалық деңгей — күрделі ағзаларда құрылысы және аткаратын кызметі біркелкі жасушалар [[ұлпа]] түзеді.
* Мүшелік деңгей — белгілі бір құрылысқа ие ұлпалар жиынтығы мүшені құрайды.
* Ағзалық деңгей — жеке бір тіршілік иесі.
* Популяциялық деңгей — бір [[Түр (биология)|түрге]] жататын белгілі бір аймақта таралған ағзалардың жиынтығы.
* Биогеоценоздық деңгей — [[биогеоценоз]] құрамына сан алуан тірі ағзалар және табиғи ортаның жағдайлары біріктіріледі.
* Биосфералық деңгей — [[Биосфера|Жердегі]] барлық тірі ағзалар мен олардың тіршілік ететін табиғи орта жағдайларының жиынтығы.

== Тіршілік дүниелері ==
Тірі ағзаларды жануарлар мен өсімдіктер деп ажырату ежелгі дәуірлерден келеді. Ал XVII ғасырда [[микроскоп]]тардың жетілуімен [[Антони ван Левенгук]] біржасушалы ағзаларды ашқанын жариялап, оларды жеке тіршілік дүниесі ретінде көрсетті, кейін бұлар протисталар деп аталды.

1960 жылдары ғалымдар саңырауқұлақтарды жеке тіршілік дүниесі деп таныды, бұрын олар өсімдіктер деп қарастырылды.<ref>{{cite journal |last=Whittaker |first=R.H. |date=January 1969 |title=New concepts of kingdoms or organisms. Evolutionary relations are better represented by new classifications than by the traditional two kingdoms |journal=[[Science]] |volume=163 |issue=3863 |pages=150–60 |pmid= |doi=10.1126/science.163.3863.150|bibcode = 1969Sci...163..150W |citeseerx=10.1.1.403.5430 }}</ref> 1977 жылы Карл Вёзе мен Джордж Эдвард Фокс архебактериялар ұғымын енгізді.<ref>{{Cite web |title=The Six Kingdoms |url=http://www.ric.edu/faculty/ptiskus/six_kingdoms/index.htm |access-date= |website=www.ric.edu |publisher=Rhode Island College}}</ref>
<gallery>
Guriezo Adino vaca toro terneras.jpg|[[Жануарлар]]
Zboże.jpg|[[Өсімдіктер]]
Morchella esculenta 08.jpg|[[Саңырауқұлақтар]]
Dileptus.jpg|[[Қарапайымдар]]
Gemmatimonas aurantiaca.jpg|[[Бактериялар]]
Halobacteria.jpg|[[Архебактериялар|Archaea]]
</gallery>

== Биологиялық әралуандылық ==
{{main|Биологиялық әралуандылық}}
Кейбір есептеулер бойынша, [[Жер]] бетінде 8,75 миллионға жуық және әлемдік мұхитта 2,21 миллионға дейін жеке [[Түр (биология)|биологиялық түр]] бар. Ал тек зерттелген түрлерді ғана алғанда, 1,12 миллион жануарлар түрін, 224 мың өсімдіктер түрін, 44 мың саңырауқұлақтар түрін ажыратуға болады.<ref name="mora2011">{{cite journal |last=Mora |first=Camilo |author2=Tittensor, Derek P. |author3=Adl, Sina |author4=Simpson, Alastair G. B. |author5=Worm, Boris |author6=Mace, Georgina M. |date=23 August 2011 |title=How Many Species Are There on Earth and in the Ocean? |journal=PLOS Biology |volume=9 |issue=8 |pages=e1001127 |doi=10.1371/journal.pbio.1001127 |pmc=3160336 |pmid= |doi-access=free }}</ref>

Тағы бір есептеулер бойынша, дүниеде 30 миллионға дейін жәндіктер түрі бар,<ref>{{cite web |title=Numbers of Insects (Species and Individuals) |url=http://www.si.edu/Encyclopedia_SI/nmnh/buginfo/bugnos.htm |website=Smithsonian Institution}}</ref> 10 миллионға дейін бактерия түрлерін ажыратуға болады.<ref>Proceedings of the National Academy of Sciences, Census of Marine Life (CoML)
[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/5232928.stm News.BBC.co.uk]</ref>

Түрлердің таралуы әртүрлі факторлардан тәуелді болады, олардың ішінде [[температура]], [[Атмосфералық жауын-шашын|жауын-шашын]], [[Биіктік белдеулері|биіктік]] не [[тереңдік]], [[топырақ]] түрі, т.с.с. Жердегі түрлердің 90% тропикалық ормандарда мекендейді, ал ондай ормандар Жер бетінің 10%-дан кем аумағын алып жатыр. Адамдар көп мекендейтін аймақтарда, олардың ауыл шаруашылықтағы мен құрылыстағы әрекеттеріне байланысты, биологиялық әралуандылық сонша қатты дамымаған.

<gallery mode="packed" heights=160>
Haeckel_Actiniae.jpg|[[Эрнст Геккель|Геккель]] [[Табиғаттың көркем пішіндері|кітабындағы]] [[актиния]]лар
Haeckel_Decapoda.jpg|Геккель кітабындағы [[Шаянтәрізділер|шаяндар]]
F de Castelnau-poissons - Diversity of Fishes (Composite Image).jpg|Әртүрлі [[балықтар]]
Diversity of plants (Streptophyta) version 2.png|Әртүрлі [[өсімдіктер]]
Mammal Quilt (26715758045).jpg|[[Сүтқоректілер]]
</gallery>
== Биологиялық ғылымдар ==
'''Зерттелетін тірі ағзаларға байланысты биология келесідей болып жіктеледі:'''
{{col-begin}}{{col-2}}
*[[Ботаника]] — өсімдіктер әлемі туралы ғылым, оның ішінде:
**[[Агростология]] — [[шөптер]]ді зерттейді,
**[[Альгология]] — [[балдыр]]ларды зерттейді,
**[[Бриология]] — [[Мүктәрізділер|мүктерді]] зерттейді,
**[[Дендрология]] — [[ағаш]]тарды зерттейді,
**[[Карпология]] — жеміс пен тұқымдарды зерттейді,
**[[Палеоботаника]] — бұрынғы дәуірлердің өсімдіктері туралы,
**[[Палинология]] — өсімдік тұқымдары мен тозаңдарын туралы,
**[[Помология]] — жеміс-жидектердің түрлерін зерттейді;
*[[Микология]] — [[саңырауқұлақтар]] туралы, оның ішінде:
**[[Лихенология]] — [[қыналар]]ды зерттейді;
*[[Микробиология]] — [[Микроорганизм]]дер туралы, оның ішінде:
**[[Бактериология]] — [[бактериялар]] туралы,
**[[Вирусология]] — [[вирустар]] туралы.
{{col-2}}
*[[Зоология]] — жануарлар әлемі туралы, оның ішінде:
**[[Протозоология]] — біржасушалы жануарларды зерттейді,
**[[Гельминтология]] — паразит [[құрттар]]ды зерттейді,
**[[Арахнология]] — [[өрмекшітәрізділер]]ді зерттейді,
**[[Энтомология]] — [[жәндіктер]]ді зерттейді,
**[[Карцинология]] — [[шаянтәрізділер]]ді зерттейді,
**[[Малакология]] — [[жұмсақденелілер]]ді зерттейді,
**[[Ихтиология]] — [[балықтар]]ды зерттейді,
**[[Герпетология]] — [[бауырымен жорғалаушылар]] мен [[қосмекенділер]]ді зерттейді,
**[[Орнитология]] — [[құстар]]ды зерттейді,
**[[Палеозоология]] — бұрынғы дәуірлердің жануарлары туралы,
**[[Териология]] — [[сүтқоректілер]] туралы,
**[[Этология]] — жануарлардың мінез-құлқының биологиялық негіздері;
{{col-end}}

'''Биология бағыттарының тірі материяның ұйымдасу деңгейіне қарай жіктеленуі:'''
* молекулалық деңгей — [[молекулалық биология]],
* жасушалық деңгей — [[цитология]], [[цитогенетика]],
* ұлпалық деңгей — [[гистология]],
* мүшелік деңгей — [[анатомия]],
* ағзалық деңгей — морфология және [[физиология]],
* популяция-түр, биогеоценоздық және биосфералық деңгейлер — [[экология]], популяция экологиясы.

'''Қазіргі биологияның басқа ғылымдармен байланысы:'''
* [[Биофизика]] — жануарлар дүниесіндегі физикалық заңдылықтарды зерттейтін ғылым.
* [[Биохимия]] — тірі ағзаларда болатын химиялық процестер туралы.
* [[Молекулалық биология]] — генетикалық ақпаратты сақтау, беру және жүзеге асыруды қоса алғанда, молекулалық деңгейде тірі ағзаларда болатын процестерді зерттеуге бағытталған.
* [[Радиобиология]] — [[сәулелену]]дің биологиялық нысандарға әсерін зерттейді.
* [[Ғарыштық биология]] — ғарыш кеңістігіндегі әртүрлі факторлардың тірі ағзаға әсерін зерттейді.
* [[Биогеография]] — Жер шарындағы тірі ағзалар мен олардың топтарының таралу заңдылықтарын зерттейді.
* [[Биоинформатика]] — биологиялық деректерді сақтау, жинау, ұйымдастыру әдістерін қарастырады.
* [[Бионика]] — техникадағы тірі ағзалардың қызмет ету принциптеріне негізделген қолданбалы пән.
* [[Биотехнология]] — қолданбалы пән ретінде, оның мақсаты адам үшін құнды заттарды алу үшін тірі ағзаларды өнеркәсіпте пайдалану мүмкіндіктерін зерттеу болып табылады.
* [[Нейроғылым|Нейробиология]] — бұл жүйке жүйесін ғылыми зерттеу. Бұл нейрондар мен нейрондық тізбектердің негізгі және пайда болатын қасиеттерін түсіну үшін физиологияны, анатомияны, молекулалық биологияны, даму биологиясын, цитологияны, информатиканы және математикалық модельдеуді біріктіретін пәнаралық ғылым.

Сондай-ақ биологиялық ғылымдарға келесілер кіреді:
* [[Генетика]] — бүкіл тірі ағзаларға тән тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейді.
* [[Эмбриология]] — ағзаны оның ұрық болып түзілуінен туылуына дейін зерттейді.
* [[Антропология]] — адамның шығу тегін, дамуын, дене құрылысын, нәсілдік ерекшеліктерін зерттейді.
* [[Палеонтология]] — жойылып кеткен өсімдіктер мен жануарлар және олардың тарихи даму заңдылықтарын зерттейді.
* [[Паразитология]] — паразиттік ағзаларды және олардың иесімен қарым-қатынастарды зерттейді.
* [[Фенология]] — табиғаттың мезгілдік құбылыстарының заңдылығын зерттейді.
* [[Жүйеленім]] — барлық ағзалардың туыстық қарым-қатынасын қарастырады.

== Қазақстандағы биология ғылымы ==

=== Биологиялық ғылыми мекемелер ===
Қазақстанда алғашқы биологиялық ғылыми мекемелер 1938 жылы ұйымдастырылды. [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы|Қазақстан Ғылым Академиясы]] 1946 жылы ашылған кезде биология саласынан 3 ғылыми-зерттеулер институты ([[Ботаника және фитоинтродукция институты|Ботаника институты]], [[Зоология институты]] және [[Қазақ топырақтану және агрохимия ғылыми-зерттеу институты|Топырақтану институты]]) болды. Қазір 8 ғылыми-зерттеулер институты (Топырақтану институты, Ботаника және фитоинтродукция институты, Зоология институты, [[Микробиология және вирусология институты]], [[Адам және жануарлар физиологиясы институты]], [[Өсімдіктер физиологиясы, генетикасы және биоинженериясы институты]], [[Молекулалық биология және биохимия институты]], [[Жалпы генетика және цитология институты]]), 6 ботаникалық бақ ([[Алматы ботаникалық бағы|Алматыда]], [[Алтай ботаника бағы|Алтайда]], [[Жезқазған Ботаника Бағы|Жезқазғанда]], [[Қарағанды ботаника бағы|Қарағандыда]], [[Маңғыстау Тәжірибелік Ботаника Бағы|Маңғыстауда]], [[Іле ботаникалық бағы|Іледе]]) бар. Арнайы бағыттағы ботаникалық зерттеулер [[Алматы ботаникалық бағы|Бас ботаникалық бақ]] (1935) пен Ботаника институты (1945) құрылған кезден басталды.

[[Сурет:Karatau Nature Reserve 2017 stampsheet of Kazakhstan.jpg|нобай|]]
[[Сурет:Stamp_of_Kazakhstan_332-337.jpg|нобай|360px|]]
=== Қазақ ғалымдарының биология ғылымы жайындағы еңбектері ===

Қазақстан Ғылым Академиясының академиктері [[Николай Васильевич Павлов|Н.В. Павлов]], [[Иса Омарұлы Байтулин|И. Байтулин]], [[Борис Александрович Быков|Б.А. Быков]], [[Ғақаш Зәкиұлы Бияшев|Ғ. Бияшев]], корреспондент мүшелері [[Лұқпан Қылышұлы Қылышев|Л. Қылышев]], [[Араб Мақаұлы Ғаббасов|А. Ғаббасов]], ғылым докторлары [[Бердіқұл Қалымбетов|Б. Қалымбетов]], [[Маргарита Васильевна Бессчетнова|М.В. Бессчетнова]], т.б. қатысуымен кең ауқымды ботаникалық-географиялық, [[геоботаника]]лық зерттеулер жүргізілді. Ең үлкен [[гербарий]] жинақталды, өсімдік биологиясы туралы аса бағалы басылымдар жарық көрді. Мысалы, 9 томдық ''“Қазақстан флорасы”'', 13 томдық ''“Қазақстанның споралы өсімдіктер флорасы”'' (Қазақстан Мемлекеттік сыйлығы, 1986), т.б.

Республика зоологтары омыртқалы және омыртқасыз жануарлар фаунасын зерттеді; кәсіптік мәні бар бірқатар сүтқоректі жануарлар ([[ондатр]], [[Канада құндызы|америка құндызы]]) мен балық түрлері ([[ақ амур]], [[дөңмаңдай]], [[көксерке]], т.б.) жерсіндірілді. Сирек кездесетін, жойылып бара жатқан құстар мен сүтқоректілерді, бауырымен жорғалаушылар мен қосмекенділерді, балық түрлерін қорғау, олардың санын көбейту шаралары қарастырылды. [[Ақбөкен]], [[бұлғын]], [[суыр]], [[Тиіндер|тиін]], [[Сарышұнақтар|саршұнақ]] сияқты аңдарды халық шаруашылығында пайдалану жолы табылды. 

Қазақстан фаунасы туралы аса құнды басылымдар пайда бола бастады. Академик [[Илларион Григорьевич Галузо|И.Г. Галузо]], А.Д. Долгушин, т.б. ғалымдардың қатысуымен “Қазақстанның қансорғыш кенелері” (КСРО Мемлекеттік сыйлығы, 1951), [[Эдуард Иванович Гаврилов|Э.И. Гаврилов]], [[Анатолий Федорович Ковшарь|А.Ф. Ковшарь]], т.б. ғалымдардың қатысуымен 5 томдық “Қазақстанның құстары” (Қазақстан Мемлекеттік сыйлығы, 1978) және [[Аманқұл Бекенов|А. Бекеновтың]] “Қазақстандағы ақ бөкенді қорғау және оны пайдаланудың ғылыми негіздерін жасау” (1978) (Қазақстан Мемлекеттік сыйлығы, 1982), Қазақстан Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі А.А. Слудский, Бекенов, т.б. ғалымдардың қатысуымен 4 томдық “Қазақстанның сүтқоректілері” (Бүкілодақтық табиғат қорғау қоғамы сыйлығы, 1988) деген еңбектер жарық көрді. Академик [[Нәйлә Оразғұлқызы Базанова|Н. Базанованың]] ауыл шаруашылығы жануарларының физиологиясы жөніндегі зерттеулері — [[малдың өнімділігі]]н жоғарылатудың теориялық негізін қалады. 1946 жылы құрылған Экспериментальді биология институтында (кейінгі “[[Биоген]]” ЖАҚ) жануарлар селекциясының генетикалық негіздерін зерттеуге бағытталған түраралық будандастыру жүргізіліп, соның нәтижесінде қойдың (“қазақ арқар-мериносы”, “жартылай биязы жүнді қой”, т.б.), шошқаның (“жетісулық”, т.б.) жаңа тұқымдары шығарылды.

1940 — 50 жж. республикада өсімдіктердің тұзға, қуаңшылыққа төзімділігі зерттеле бастады, соның нәтижесінде [[Бидай (астық)|бидайдың]] сабағы жапырылмайтын, құрғақшылыққа және ауруларға төзімді “Эритроспермум-350” және “Көкбидай”, суыққа төзімді “Эритроспермум-260” және “Комсомол-1”, т.б сорттары шығарылды. Жаздық және күздік бидай, т.б. өсімдіктер биохимиясы, олардың қуаңшылыққа төзімділігі, физиологиясы анықталды. Бидайдың биохимиялық көрсеткіштері, ұны мен дәнінің сапасы корреляциялық байланыста болатыны байқалды. Дәннің биохимиясы мен сапасы өсіру экологиясына байланыстыра зерттелді.

=== Отандық биология дамуының қазіргі кезеңі ===
Қазіргі кезең тірі организмдердің тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігі механизмдерін молекулалық деңгейде одан ары зерттеумен қатар, ол процестерді басқарып, қалаған бағытқа сай пайдаланумен сипатталады. Қазақстанда [[молекулалық биология|молекулалық биологияның]] қалыптасуы академик [[Мұрат Әбенұлы Айтхожин|М. Айтхожиннің]] есімімен байланысты. 1983 ж. құрылған [[Молекулалық биология және биохимия институты]] үлкен ғылыми орталыққа айналып, елімізде алғаш рет жасушалық және гендік инженерия, трансгеноз, өсімдік геномы лабораториялары ашылды. Алматы мен Астанада биотехнологиялық орталықтар құрылды. Биологияның [[өнеркәсіп]] пен [[ауыл шаруашылығы]]нда және медицинада алатын орны ерекше. Өнеркәсіптік жағдайда түрлі [[органикалық қышқылдар]] мен [[аминқышқылдар]]ын синтездеу, [[антибиотик]]тер мен басқа да дәрілік препараттар алу іске асырылып, соның нәтижесінде жаңа сала — [[биотехнология]] ғылымы пайда болды. [[Генетика]] мен [[селекция]]ның заңдылық��арын біле отырып, өсімдіктер мен жануарлардың жоғары өнімді жаңа тұқымдары мен сорттарын алуға мүмкіндік туды. Жалпы және [[молекулалық генетика]] заңдылықтары, анатомиялық, физиологиялық және биохимиялық зерттеу нәтижелері адамның тұқым қуалайтын ауруларының себебін табуда, оны емдеуде теориялық негіз болып табылады.<ref name="энциклопедия"/>

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{Commonscat|Biology|Биология}}
* [https://curlie.org/Science/Biology Биологиялық ғылымдар] {{ref-en}}
* [https://www.biologyonline.com/dictionary Биология бойынша онлайн-сөздік] {{ref-en}}
* [http://www.biolsci.org/ International Journal of Biological Sciences] {{ref-en}}
* [http://www.press.jhu.edu/journals/perspectives_in_biology_and_medicine/index.html Perspectives in Biology and Medicine] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20031110160426/http://www.press.jhu.edu/journals/perspectives_in_biology_and_medicine/index.html |date=2003-11-10 }} {{ref-en}}
* [https://ocw.mit.edu/courses/biology/7-012-introduction-to-biology-fall-2004/ MIT институтының видео-дәрістері] {{ref-en}}
* [http://tolweb.org/tree/phylogeny.html «Тіршілік ағашы» жобасы] {{ref-en}}

{{Экологиялық жүйе}}
{{Эволюция}}
{{Генетика}}
{{Органеллалар}}

[[Санат:Биология]]
[[Санат:Жаратылыстану ғылымдары]]
Бұл бетте қолданылған үлгілер:
Үлгі:Citation/core (өңдеу)
Үлгі:Citation/identifier (өңдеу)
Үлгі:Citation/make link (өңдеу)
Үлгі:Cite book (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Cite journal (өңдеу)
Үлгі:Cite web (өңдеу)
Үлгі:Col-2 (өңдеу)
Үлгі:Col-begin (өңдеу)
Үлгі:Col-end (өңдеу)
Үлгі:Commons (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Commonscat (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Hide in print (өңдеу)
Үлгі:Lang (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Lang-grc (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Lang-grc2 (өңдеу)
Үлгі:Main (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Only in print (өңдеу)
Үлгі:Ref-en (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Ref-info (өңдеу)
Үлгі:Ref-lang (өңдеу)
Үлгі:Sec link/normal link (өңдеу)
Үлгі:Sec link/text (өңдеу)
Үлгі:Sec link auto (өңдеу)
Үлгі:Side box (өңдеу)
Үлгі:Sister (өңдеу)
Үлгі:Webarchive (өңдеу)
Үлгі:Генетика (өңдеу)
Үлгі:Дереккөздер (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Кітап (өңдеу)
Үлгі:Навигациялық кесте (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Органеллалар (өңдеу)
Үлгі:Толық мақала (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Эволюция (өңдеу)
Үлгі:Экологиялық жүйе (өңдеу)
Module:Arguments (кодын көру) (қорғалған)
Module:Navbox (кодын көру) (қорғалған)
Биология бетіне қайту.
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Биология» бетінен алынған