ფეხსახსრიანები (ლათ. Arthropoda) — ყველაზე მაღალგანვითარებულ და მრავალრიცხოვან უხერხემლო ცხოველთა ტიპი. აერთიანებს 1,5 მილიონამდე წყლის, ხმელეთისა და პარაზიტულ სახეობას, რომელთაც აქვთ დასეგმენტებული სხეული და დასახსრული კიდურები.

ფეხსახსრიანები

მეცნიერული კლასიფიკაცია
სამეფო:  ცხოველები
ტიპი:  ფეხსახსრიანები
ლათინური სახელი
Arthropoda

ზოგადი აღწერა

რედაქტირება

ფეხსახსრიანების სხეული შედგება თავის, მკერდისა და მუცლის განყოფილებისაგან. თავი და მკერდი ხშირად შერწყმულია და წარმოიქმნება ე. წ. თავმკერდი. კიდურები ასრულებს სხვადასხვა (მოძრაობის, საკვების მოპოვებისა და დაქუცმაცების, სუნთქვის) ფუნქციას, მუცლის კიდურები უმეტესობას ატროფირებული აქვს. სხეული დაფარულია მკვრივი ქიტინოვანი კუტიკულით, რომელიც წარმოქმნის გარეგან ჩონჩხს — იცავს ცხოველს დაზიანებისა და გამოშრობისაგან.

ფეხსახსრიანების ზრდა დაკავშირებულია ქიტინოვანი საფარვლის პერიოდულ ცვლასთან (გაქუცვასთან). მაშინ, როდესაც ძველი კუტიკულა სცილდება და ახალი ჯერ კიდევ არ არის გამაგრებული, ზრდა ინტენსიურია. კუნთები განივზოლიანია და არ წარმოქმნის კან–კუნთოვან პარკს. ნერვული სისტემა რთულია, შედგება წყვილი თავის განგლიონისაგან, ხახის ირგვლივი კომისურებისა და მუცლის ნერვული ძეწკვისაგან. თავის ტვინი სამნაწილიანია: წინა, შუა და უკანა ტვინი. შემჩნეულია მუცლის ნერვული განგლიონების გაერთიანებაც. აქვთ რთული ფასეტური თვალები.

საჭმლის მომნელებელი სისტემა შედგება ექტოდერმული წინა, უკანა და ენტოდერმული შუა ნაწლავებისგან. შუა ნაწლავთან დაკავშირებულია საჭმლის მომნელებელი ჯირკვლების სადინარები. სუნთქვის სისტემა სხვადასხვანაირია: წყალში მცხოვრებნი სუნთქავენ ლაყუჩებით, ხმელეთის ფორმები — ფილტვებით, უმაღლესი განვითარების ხმელეთის ფეხსახსრიანები — ტრაქეებით. სისხლის მიმოქცევის სისტემა ღიაა, წარმოდგენილია ცენტრალური მფეთქავი ორგანოთი — გულით, რომელიც ნაწლავის ზემოთაა მოთავსებული. აქვთ მსხვილი სისხლძარღვები — არტერია და აორტა. გამომყოფი სისტემა კოქსალური, ანტენალური და მაქსილარული ჯირკვლებია. ხმელეთის ფორმებისა — მალპიგის მილები და ცხიმოვანი ქსოვილი. ცალსქესიანები არიან. კარგად აქვთ განვითარებული გამოხატული სქესობრივი დიმოფორმიზმი. ზოგჯერ პართენოგენეზურად მრავლდებიან. ემბრიონული განვითარება ხშირად მეტამორფოზით მიმდინარეობს.

ამჟამად ფეხსახსრიანების ტიპს ყოფენ 4 ქვეტიპად: ლაყუჩით მსუნთქავნი (ერთი კლასი — კიბოსნაირები); ტრაქეებით მსუნთქავნი (მრავალფეხიანები და მწერები); ქელიცერიანები (მახვილკუდანი, კიბომორიელები და ობობასებრნი); ტრილობიტები.

ფეხსახსრიანების ცხოვრების ნირი მეტად მრავალფეროვანია. უმაღლესი განვითარების ფეხსახსრიანებს (ფუტკრები, ჭიანჭველები) ახასიათებთ საკმაოდ რთული ინსტინქტები. ბევრი სასარგებლოა (ფუტკარი, აბრეშუმის ჭია და სხვ.). მწერების დიდი რაოდენობა ტყის (ლაფნიჭამია, ხერხიები), ჩაის, ციტრუსებისა და (ვაზის ცრუფარიანები, ფილოქსერა), მარცვლოვან მცენარეთა (სწორფრთიანები, ��ოჭოები), ხილისა და ბოსტნეულის და სხვების მავნებელია, ზოგი ავრცელებს ადამიანის და სასოფლო–სამეურნეო ცხოველების სხვადასხვა ინფექციურ დაავადებას (მუნის ტკიპა, ტილი, ბაღლინჯო, იქსოდისებრი ტკიპები) ან გადააქვს მალარია (კოღო ანოფელესი).

ლიტერატურა

რედაქტირება

რესურსები ინტერნეტში

რედაქტირება
 
ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე: