Vladímír Pútín

Pútín fæddist þann 7. október 1952 í Leníngrad í Sovétríkjunum og var yngstur þriggja barna foreldra sinna. Þegar hann var tólf ára byrjaði hann að æfa sambó og júdó. Hann er í dag með svart belti í júdó og er landsmeistari í са́мбо (stafsett á latnesku letri: sambó). Pútín lærði þýsku í gagnfræðiskóla í Sankti Pétursborg og talar hana reiprennandi.

Pútín hóf laganám í ríkisháskóla Leníngrad árið 1970 og útskrifaðist árið 1975. Á háskólaárunum gekk hann í sovéska kommúnistaflokkinn og var meðlimur hans til ársins 1991.

Árið 1975 gekk Pútín til liðs við leyniþjónustuna KGB. Hann vann í gagnnjósnum og fylgdist með útlendingum og erindrekum í Leníngrad. Frá 1985 til 1990 vann hann í Dresden í Austur-Þýskalandi.^[1] Opinberlega var Pútín staðsettur þar sem túlkur en umdeilt er hvað hann fékkst við þar í raun og veru. Samkvæmt sumum heimildum var vera Pútíns í Dresden viðburðalítil og starf hans gekk út á fátt annað en að fylgjast með fjölmiðlum og safna úrklippum. Aðrar heimildir herma að Pútín hafi fengist við að fá Þjóðverja til að njósna fyrir Sovétríkin og jafnvel að hann hafi átt í samstarfi við kommúníska hryðjuverkahópinn Rote Armee Fraktion.^[2] Samkvæmt opinberri ævisögu Pútíns brenndi hann leyniskjöl KGB í borginni til þess að koma í veg fyrir að þau féllu í hendur mótmælenda þegar Berlínarmúrinn féll.^[3]

Eftir að austur-þýska kommúnistastjórnin féll sneri Pútin aftur til Leníngrad árið 1990. Þegar reynt var að fremja valdarán gegn Míkhaíl Gorbatsjov árið 1991 segist Pútín hafa sagt af sér og staðið með ríkisstjórninni. Hann varð síðan eftir hrun Sovétríkjanna aðstoðarmaður Anatolíj Sobtsjak, borgarstjóra Pétursborgar frá 1991 til 1996.

Árið 1996 var Pútín kallaður til starfa í Moskvu og varð árið 1998 forstjóri nýju rússnesku leyniþjónustunnar, FSB.^[4] Þar sem Borís Jeltsín, þáverandi forseti Rússlands, var rúinn vinsældum og mátti ekki gegna þriðja kjörtímabilinu sem forseti samkvæmt þágildandi lögum fóru bandamenn hans á þessum tíma að svipast eftir sigurvænlegum frambjóðanda sem gæti tekið við af honum og hlíft valdaklíkunni við spillingarákærum.^[3] Sagt er að ólígarkinn Borís Berezovskíj hafi fyrstur stungið upp á Pútín sem rétta manninum í starfið.^[4]

Þann 15. ágúst árið 1999 útnefndi Jeltsín Pútín forsætisráðherra í stjórn sinni og lýsti því jafnframt yfir að hann vildi að Pútín yrði eftirmaður sinn.^[5] Pútín var nánast óþekktur þegar hann varð forsætisráðherra og fáir bjuggust við því að hann myndi endast lengi í embættinu, enda hafði Jeltsín margsinnis skipt um forsætisráðherra á undanförnum árum.

Það var einkum með framgöngu sinni í seinna Téténíustríðinu sem Pútín vann sér upphaflega hylli rússnesku þjóðarinnar. Í september 1999 voru gerðar sprengjuárásir á íbúðablokkir í Moskvu og Volgodonsk sem Rússar sögðu hryðjuverkamenn frá Téténíu bera ábyrgð á.^[6] Rússar brugðust við árásunum með því að rjúfa friðarsamkomulag sem gert hafði verið við Téténa árið 1997 og hefja innrás í Téténíu 28. september 1999. Pútín hélt fjölda vígreifra sjónvarpsávarpa á tíma innrásarinnar og uppskar fljótt miklar vinsældir hjá rússneskri alþýðu, sem var full hefndarþorsta vegna hryðjuverkaárásanna.^[7]

Frá upphafi hafa verið uppi kenningar um að leyniþjónustan FSB hafi sviðsett sprengjuárásirnar í Moskvu og Volgodonsk í þágu Pútíns til að skapa átyllu fyrir stríði í Téténíu. Þessi kenning styðst meðal annars við það að tveir starfsmenn FSB sáust koma pokum með dufti sem líktist sprengiefninu RDX fyrir í kjallara íbúðablokkar í Rjazan. Þeir voru handteknir en lögreglu svo skipað að l��ta þá lausa.^[3] Einn þeirra sem taldi Pútín hafa sviðsett árásirnar var fyrrum FSB-liðinn Aleksandr Lítvínenko, sem flúði í útlegð til Bretlands árið 2000. Lítvínenko lést árið 2006 eftir að eitrað var fyrir honum með geislavirka efninu Pólon-210.^[8][9]

Rússar gerðu linnulausar loftárásir á téténsku höfuðborgina Grozníj í um fjóra mánuði og höfðu nánast alfarið lagt hana í rúst þegar síðustu téténsku skæruliðarnir hörfuðu þaðan í lok janúar árið 2000.^[10]

Þann 31. desember 1999 sagði Jeltsín af sér og Pútín varð þar með starfandi forseti Rússlands í hans stað. Eitt af því fyrsta sem Pútín gerði í embætti var að skrifa undir tilskipun þess efnis að Jeltsín og fjölskylda hans yrðu ekki lögsótt fyrir spillingarmál sem höfðu komið upp í forsetatíð hans.^[11] Afsögn Jeltsíns leiddi til þess að forsetakosningar voru haldnar þremur mánuðum fyrr en stjórnarandstaðan hafði gert ráð fyrir. Pútín vann kosningarnar í fyrstu umferð með 53% greiddra atkvæða. Hann tók forsetaeiðinn þann 7. maí árið 2000.

Árið 2003 var samningur gerður við Téténa þar sem Téténía varð sjálfstjórnarhérað innan rússneska sambandsríkisins undir stjórn Akhmads Kadyrov, stríðsherra sem hafði gengið til liðs við Pútín í seinna Téténíustríðinu. Pútín gerði einnig samninga við rússneska olígarka um stuðning þeirra við ríkisstjórn hans í skiptum fyrir að þeir héldu flestum völdum sínum. Olígarkar sem héldu ekki tryggð við stjórn Pútíns, til dæmis olíujöfurinn Míkhaíl Khodorkovskíj, áttu hættu á handtöku.^[12]

Efnahagur Rússlands náði sér smám saman á strik upp úr árinu 1999 eftir efnahagskreppu sem ríkt hafði í kjölfar hruns Sovétríkjanna. Á fyrstu tveimur kjörtímabilum Pútíns jókst kaupmáttur Rússa um 72 prósent,^[13] einkum vegna hækkunar á olíuverði.^[14]

Pútín vann endurkjör árið 2004 með 71% greiddra atkvæða.

Rússneska stjórnarskráin meinaði Pútín að bjóða sig fram í þriðja skipti í röð í forsetakosningunum árið 2008. Því studdi Pútín fyrrverandi kosningastjóra sinn, Dmítríj Medvedev, til embættisins.^[4][15] Eftir sigur Medvedev gerðist Pútín sjálfur forsætisráðherra á ný og hélt þannig flestum völdum sínum á fjögurra ára forsetatíð Medvedev. Á þessum tíma brutust út fjöldamótmæli eftir þingkosningar þann 4. desember árið 2011 þar sem tugþúsundir Rússa mótmæltu meintu kosningasvindli.^[16]

Forsetatíð Medvedevs var óvenjuleg meðal rússneskra leiðtoga því Pútín naut áfram verulegra valda sem forsætisráðherra. Fyrri forsætisráðherrar Rússlands höfðu jafnan verið algjörlega undirgefnir þjóðhöfðingjanum en valdatíð Medvedevs einkenndist þess í stað af nokkurs konar tvímenningabandalagi þeirra Pútíns. Haft var fyrir satt meðal flestra stjórnmálaskýrenda að annaðhvort væru þeir Medvedev og Pútín báðir jafnvoldugir í stjórninni eða þá að Pútín væri í reynd enn æðsti valdsmaður Rússlands og Medvedev forseti væri lítið meira en staðgengill eða strengjabrúða hans.^[17][18]

Árið 2012 bauð Pútín sig aftur fram til forseta með stuðningi Medvedev. Pútín vann kosningarnar þann 4. mars 2012 með 63.6% greiddra atkvæða. Þeir Medvedev skiptust því aftur á hlutverkum og Medvedev varð forsætisráðherra. Mikið var um ásakanir um kosningasvindl í forsetakjörinu og talsvert var um mótmæli gegn Pútín í og eftir kosningarnar. Alræmdasta uppákoman var mótmælagjörningur pönkhljómsveitarinnar Pussy Riot þann 21. febrúar, en meðlimir hennar voru í kjölfarið handteknir.^[19] Um 8.000 – 20.000 mótmælendur komu saman í Moskvu þann 6. maí. Um áttatíu þeirra særðust í átökum við lögreglu og um 450 voru handteknir. Gagnmótmæli um 130.000 stuðningsmanna Pútín voru haldin á Lúzhníkí-leikvanginum sama dag.

Eftir að Pútín settist á forsetastól á ný skrifaði hann undir lög sem þjörmuðu nokkuð að samfélagi hinsegin fólks í Rússlandi. Lögin beindust gegn „áróðri samkynhneigðra“^[20] og bönnuðu meðal annars notkun regnbogafánans og birtingu verka um samkynhneigð.

Eftir að Víktor Janúkovytsj forseta Úkraínu, bandamanni Pútíns, var steypt af stóli í byltingu árið 2014 sendi Pútín rússneska hermenn inn á Krímskaga og hertók hann. Á meðan á hernáminu stóð var haldin umdeild atkvæðagreiðsla þar sem Krímverjar kusu að slíta sig frá Úkraínu og gerast sjálfstjórnarhérað í rússneska sambandsríkinu.^[21] Í kjölfarið brutust út átök í austurhluta Úkraínu milli úkraínsku ríkisstjórnarinnar og aðskilnaðarsinna í Donbas-héruðunum sem vildu einnig ganga til liðs við Rússland. Ríkisstjórn Pútín hefur sent hermenn til stuðnings skæruliðunum í Donbas en hefur jafnan neitað að um rússneska hermenn sé að ræða. Vegna brots á fullveldi Úkraínu hafa mörg ríki beitt Rússa efnahagsþvingunum frá árinu 2014, þar á meðal Ísland.

Þann 27. febrúar 2015 var leiðtogi rússnesku stjórnarandstöðunnar, Borís Nemtsov, skotinn til bana stuttu frá Kreml í Moskvu, fáeinum dögum áður en hann ætlaði að taka þátt í friðargöngu til að mótmæla rússneskum hernaðarafskiptum í Úkraínu. Pútín skipaði sjálfur rannsóknarnefnd til að finna morðingjann.^[22] Opinber skýring rannsóknarnefndarinnar er sú að morðið hafi verið framið af stuðningsmönnum Ramzans Kadyrov, forseta Téténíu og eins heitasta stuðningsmanns Pútíns. Tæpum þremur vikum fyrir morðið hafði Nemtsov lýst því yfir að hann óttaðist að Pútín myndi koma sér fyrir kattarnef.^[23]

Þann 30. september 2015 skipaði Pútín inngrip rússneska hersins í sýrlensku borgarastyrjöldina til stuðnings Bashar al-Assad Sýrlandsforseta. Rússar hófu beina þátttöku í styrjöldinni í lok mánaðarins með loftárásum bæði á íslamska ríkið og á uppreisnarhópa sem nutu stuðnings alþjóðabandalags Bandaríkjanna.^[24] Inngrip Rússa í styrjöldina hefur styrkt stöðu Assads verulega og stuðlað að því að sýrlenski stjórnarherinn hefur frá árinu 2015 smám saman endurheimt mikinn hluta þess landsvæðis sem glataðist til uppreisnarmanna í byrjun stríðsins.^[25]

Ríkisstjórn Pútíns hefur verið ásökuð um að hafa haft afskipti af bandarísku forsetakosningunum árið 2016.^[26] Í janúar árið 2017 lýsti bandarísk rannsóknarnefnd því yfir að fullvíst væri að Pútín hefði sett á fót áróðursherferð gegn Hillary Clinton og til stuðnings Donald Trump í kosningunum. Pútín hefur ætíð neitað að hafa haft nokkur afskipti af kosningunum.^[27] Bandamaður Pútíns, olígarkinn Jevgeníj Prígozhín, hefur hins vegar viðurkennt að fyrirtæki hans hafi reynt að hafa áhrif á kosningar í Bandaríkjunum í þágu Rússlands.^[28]

Pútín var endurkjörinn árið 2018 og vann sitt fjórða kjörtímabil sem forseti Rússlands með um 76% greiddra atkvæða.^[29] Í aðdraganda kosninganna hafði helsta leiðtoga rússnesku stjórnarandstöðunnar, Aleksej Navalnyj, verið bannað að gefa kost á sér vegna skil­orðsbund­ins fang­els­is­dóms sem hann hafði vegna meints fjár­mála­m­is­ferl­is.^[29] Eftirlitsmönnum kom ekki um allt saman um það hvort kosningarnar hefðu farið sómasamlega fram, en almennt voru þeir þó á sama máli um að samkeppnin við Pútín hefði verið lítil sem engin.^[30]

Pútín hitti Donald Trump Bandaríkjaforseta á leiðtogafundi í Helsinki þann 18. júlí 2018. Stuttu fyrir fund forsetanna hafði ákæra verið lögð fram í Bandaríkjunum gegn 12 rússneskum leyniþjónustumönnum fyrir tölvuárás á flokksþing Demókrataflokksins og forsetaframboð Hillary Clinton árið 2016.^[31] Á fundinum ítrekaði Pútín að Rússar hefðu ekkert haft að gera með tölvuárásirnar og Trump lýsti yfir að hann sæi „enga ástæðu“ til að draga orð Pútíns í efa.^[32] Trump bauð Pútín í opinbera heimsókn til Washington í kjölfar fundarins.^[33]

Mótmæli gegn Pútín brutust út víða um Rússland og vinsældir hans dvínuðu nokkuð í september árið 2018 vegna fyrirhugaðrar hækkunar á eftirlaunaaldri í Rússlandi.^[34][35]

Þann 15. janúar árið 2020 tilkynnti Pútín umfangsmiklar breytingar sem hann vildi gera á rússnesku stjórnarskránni sem ætlað var að færa völd frá forsetaembættinu til þings­ins og rík­is­ráðs lands­ins. Breytingarnar, sem Pútin hugðist leggja í þjóðaratkvæðagreiðslu, munu gera eftirmann hans nokkuð valdaminni í forsetaembættinu en Pútín hefur verið. Sama dag og Pútín tilkynnti fyrirhuguðu breytingarnar baðst Dmítríj Medvedev lausnar fyrir ríkisstjórn sína og ríkisskattstjórinn Míkhaíl Míshústín var skipaður nýr forsætisráðherra.^[36]

Rússneska þingið samþykkti einnig með 383 atkvæðum gegn engu að þurrka út embættistíma Pútíns með stjórnarskrárbreytingunum. Samkvæmt þeirri breytingu mun Pútín geta gegnt embætti forseta til ársins 2036 ef hann ákveður að gefa aftur kost á sér.^[37] Breytingarnar voru samþykktar í þjóðaratkvæðagreiðslu þann 1. júlí 2020.^[38] Með stjórnarskrárbreytingunum var hjónaband einnig skilgreint sem samband milli karls og konu, fært var inn ákvæði sem felur í sér viðurkenningu á „forfeðrum sem létu [Rússum] eftir hugsjónir sínar og trú á guði“, bannað var að gera lítið úr framlagi Sovétríkjanna í seinni heimsstyrjöldinni og bannað að leggja til að Rússar láti nokkurn tímann af hendi landsvæði sem þeir ráða yfir (til að mynda umdeild landsvæði eins og Kúrileyjar og Krímskaga).^[39]

Undir lok ársins 2021 og í byrjun ársins 2022 söfnuðu Rússar tæplega 200.000 manna herliði við landamæri Úkraínu, sem vakti ótta í Úkraínu og á Vesturlöndum um að Pútín hygðist fyrirskipa innrás í landið.^[40] Rússnesk stjórnvöld þvertóku ítrekað fyrir að innrás væri yfirvofandi en ráðamenn þar lögðu jafnframt fram kröfur um að Úkraínu yrði meinaður aðgangur að Atlantshafsbandalaginu um alla framtíð og að bandalagið fjarlægði alla hermenn og öll vopn sín úr Austur-Evrópu.^[41]

Þann 21. febrúar viðurkenndi Pútín sjálfstæði Alþýðulýðveldanna Donetsk og Lúhansk, héraða rússneskumælandi aðskilnaðarsinna sem höfðu klofið sig frá Úkraínu árið 2014 með stuðningi Rússa.^[42] Pútín sendi í kjölfarið rússneska hermenn yfir úkraínsku landamærin til að gegna „friðargæslu“ í Donetsk og Lúhansk.^[43] Í ræðu sem Pútín hélt við viðurkenningu sína á sjálfstæði héraðanna efaðist hann um sögulegar forsendur fyrir Úkraínu sem sjálfstæðu ríki og sakaði stjórnvöld þar um að fremja þjóðarmorð.^[44]

Þann 24. febrúar hóf Pútín allsherjar innrás í Úkraínu.^[45]

Rússland hefur tekið þátt í mörgum stríðum (t.d. líka í Sýrlandi) að skipan Pútíns, en stríðið í Úkraínu hefur sérstaklega sætt gagnrýni, upp úr innrásinni í febrúar 2022. Vegna þess hefur meðal annars hann persónulega sætt viðskiptaþvingunum, og lagt hefur verið til að ákæra hann fyrir stríðsglæpadómstólnum.^[46][47] Dómarar Alþjóðlega sakamáladómstólsins í Haag gáfu út handtökuskipun á hendur Pútín (og Maríu Lvova-Belova, umboðsmanni barna í Rússlandi) þann 17. mars 2023 vegna tilkynninga um að fjölda úkraínskra barna hefði verið rænt í innrásinni og þau flutt til Rússlands.^[48]

Þann 21. september tilkynnti Pútín að gripið yrði til takmarkaðrar herkvaðningar til þess að halda hernaðinum í Úkraínu áfram. Gripið var til þessa úrræðis samhliða því sem Úkraínumenn höfðu endurheimt mikið landsvæði af Rússum í gagnsókn í Kharkívfylki í austurhluta landsins. Á sama tíma hafði verið tilkynnt að leppstjórnir Rússa í Donetsk, Lúhansk, Kherson og Zaporízjzja myndu halda atkvæðagreiðslur um það að gerast hluti af Rússneska sambandsríkinu líkt og hafði verið gert á Krímskaga árið 2014.^[49]

Leppstjórnir Rússa á hernámssvæðum þeirra í Donetsk, Lúhansk, Kherson og Zaporízjzja hófu atkvæðagreiðslur um að gerast hluti af Rússlandi þann 23. september.^[50] Fjórum dögum síðar tilkynntu héraðsstjórnir á hernumdu svæðunum í Lúhansk og suðurhlutum Kherson og Zaporízjzja að yfirgnæfandi meirihlutar kjósenda hefðu samþykkt að héruðin skyldu sameinast Rússlandi.^[51] Ýmsir erlendir þjóðarleiðtogar fordæmdu atkvæðagreiðslurnar og sögðu niðurstöður þeirra hafa verið ákveðnar fyrirfram. Volodymyr Zelenskyj Úkraínuforseti sagði þær markleysu og að þær myndu engu breyta um þær fyrirætlanir Úkraínumanna að endurheimta héruðin.^[52]

Pútín tilkynnti formlega innlimun héraðanna fjögurra í Rússland þann 30. september 2022 á stórviðburði á Rauða torginu í Moskvu. Þegar Pútín tilkynnti þetta stjórnuðu Rússar engu af héruðunum fjórum í heild sinni.^[53]

Pútín var kjörinn til fimmta kjörtímabils síns sem forseti í forsetakosningum í mars árið 2024. Samkvæmt opinberum tölum hlaut hann um 88 prósent greiddra atkvæða.^[54]

Þann 22. mars 2024 var framin hryðjuverkaárás í tónleikahöllinni Crocus City Hall á útjaðri Moskvu þar sem að minnsta kosti 137 manns létust.^[55] Hryðjuverkasamtökin ISIS-K, undirsamtök Íslamska ríkisins, lýstu yfir ábyrgð á árásinni og birtu myndbönd af vettvangi hennar á fréttaveitu sinni.^[56] Þrátt fyrir að Íslamska ríkið hafi lýst ábyrgð á hendur sér hefur stjórn Pútíns bendlað Úkraínu við hryðjuverkið. Þann 25. mars sagði Pútín íslamska öfgamenn hafa framið árásina en endurtók staðhæfingar um að þeir hefðu átt í tengslum við Úkraínu.^[57]

Pútín hefur notið mikilla vinsælda meðal rússneskrar alþýðu nánast frá því að hann tók við embætti.^[58] Í skoðanakönnunum hefur Pútín oftast mælst með stuðning yfir 60% Rússa og hæst hefur stuðningur við hann mælst um tæp 90%.^[4] Aðdáendur Pútíns þakka honum fyrir að koma á efnahagslegum stöðugleika eftir fjármálakreppu tíunda áratugarins og fyrir að gera Rússland að marktæku alþjóðaveldi á ný eftir tímabil auðmýkingar sem fylgdi í kjölfar hruns Sovétríkjanna.^[13]

Pútín hefur verið duglegur að rækta karlmennskuímynd sína og hefur sett á svið ýmsa gjörninga til þess að viðhalda henni. Meðal annars hefur hann „fyrir tilviljun“ fundið gríska forngripi frá sjöttu öld er hann stakk sér til köfunarsunds í Svartahafi og haldið aftur af hlébarða í dýragarði sem ætlaði að ráðast á fréttamenn. Hann hefur nokkrum sinnum birt myndir af sér berum að ofan í fríi úti í náttúrunni í Síberíu.^[59]

Pútín er þaulsætnasti leiðtogi Rússa frá tímum Stalíns. Á stjórnartíð hans hefur þróun í átt að lýðræði í Rússlandi sem hófst á tíunda áratugnum eftir fall Sovétríkjanna að mestu leyti verið snúið við. Vegna skorts á frjálsum kosningum, fjölmiðlafrelsi og virkri stjórnarandstöðu í Rússlandi hefur í síauknum mæli verið litið á Pútín sem einræðisherra á síðari árum.^{[60][61][62][63]}

Vladímír Pútín er talinn með auðugustu mönnum heims. Samkvæmt úttekt Samtaka rannsóknarblaðamanna OCCRP og tímaritsins Forbes frá árinu 2017 nema auðæfi Pútíns og nánustu bandamanna hans um 24 milljörðum Bandaríkjadala, eða rúmum 2.500 milljörðum íslenskra króna. Mestöll þessi auðæfi eru formlega skráð á fólk í innra hring Pútíns, meðal annars vini, ættingja og pólitíska bandamenn hans.^[64] Margir af nánustu bandamönnum Pútíns voru nefndir sem eigendur aflandsfélaga í skattaskjólum í Panamaskjölunum árið 2016.^[65] Gjarnan er fjallað um olígarka í innsta hring Pútíns, sem efnast hafa á tengslum sínum við forsetann, sem „pyngjur Pútíns.“^[66]

Vladímír Pútín kvæntist Ljúdmílu Skrjebevnu árið 1983. Hún er fædd árið 1958 og ólst upp í Kalíníngrad. Hún flutti ásamt eiginmanni sínum til Þýskalands á níunda áratugnum og þar eignuðust þau tvær dætur, Maríu árið 1985 og Jekaterínu árið 1986. Eftir að Pútín komst til valda hélt hann fjölskyldu sinni úr sviðsljósinu og eiginkona hans og dætur birtust afar sjaldan með honum opinberlega. Þar sem Ljúdmíla sást sjaldan með Pútín voru orðrómar lengi á kreiki að þau væru aðeins hjón að nafninu til. Árið 2013 tilkynnti Pútín formlega að þau Ljúdmíla hefðu gengið frá skilnaði sínum.^[67]

Auk Maríu og Jekaterínu er talið að Pútín eigi eina laundóttur, Lúízu Rozovu Krívonogíkh, sem fædd er árið 2003. Móðir hennar er milljarðamæringurinn Svetlana Krívonogíkh, sem bæði rússneskir og vestrænir fjölmiðlar hafa fullyrt að sé ástkona Pútíns.^[68]

• Catherine Belton (2022). Menn Pútíns: Hvernig KGB tók völdin í Rússlandi og bauð síðan Vesturlöndum byrginn. Þýðing eftir Elínu Guðmundsdóttur. Reykjavík: Ugla útgáfa. ISBN 9789935217455.