Yemen

La relate fertila sulo ed adequata quanto di pluvo helpis sustenar stabila habitantaro en la regiono. Romani nomizis la regiono di la nuna Yemen Arabia Felix (Joyoza Arabia) pro la richeso produktita per lua komerco. Romana imperiestro Augustus Caesar esforcis konquestar la regiono, sensucese.

Islamo adportesis ad Yemen en 630. En 1517, la nordo di Yemen okupesis da Otoman imperio. La regiono nedependanteskis del Otomani en 1918 ed, en 1962 ol divenis republiko kun nomo Araba Republiko Yemen, o Nord-Yemen. En 1967, Britaniani foriris Sud-Yemen, qua adoptis komunista rejimo en 1970.

Diplomacala relati inter le du Yemen variis de pacoza til enemikala. En 1972, eventis milito inter la du landi, qua finis pos mediaco da Araba Ligo. Dum la paco-pakto, establisesis ke riunigo di la du landi povus eventar. En 1978, Ali Abdullah Saleh asumis la povo en Nord-Yemen. En 1986 eventis interna milito en Sud-Yemen, qua produktis mili di morti. Lora Sud-Yemenana prezidanto Ali Nasser Muhammad fugis, pos ke lua politikala grupo perdis la milito.

Ye la 22ma di mayo 1990, l'anciena Sud-Yemen unionis kun Araba Republiko Yemen por formacar la nuna Yemen, kun Ali Abdullah Saleh kom prezidanto. En 1999 eventis l'unesma prezidantala elekti en Yemen, e Ali Abdullah Saleh vinkis, per 96,2% ek la voti. Pos l'evento di revolucioni en 2011 en Egiptia e Tunizia qui revokis diktatoresi, komencis protesti en Sanaa kontre modifiki en Yemenana konstituco, qui posibligus la filiulo di Saleh heredar la povo. La protesti anke demandis la renunco di Saleh. En marto, policisti pafis kontre grupi favorebla a la demokratio, e mortigis plu kam 50 personi.

Kom rezulto de Yemenana revoluciono di 2011, nova konstituco e nova elekti expektesis. Tamen, la politikala situaciono divenis necerta pro la stato-stroko en 2014 e 2015 dal Mohamedana grupo "Houthi". Le "Houthi" esas Shia-mohamedani de la nordo di Yemen qui rebeleskis en 2004 e partoprenis en la revoluciono di 2011, e fine en agosto 2014 organizis protesti kontre la revoko di subsidii por fueli. Ye la 21ma di septembro 2014, le Houthi kaptis Sanaa, chef-urbo di la lando, ed en januaro 2015 lora prezidanto Abdrabbuh Mansur Hadi renuncis. Hadi fugis vers Aden en februaro sam yaro, ed ibe lu revokis sua propra renunco. Ilu pose fugis ad Oman e pos a Saudi-Arabia. En marto 2015, Saudi-Arabia organizis koalisuro di Araba militisti, e komencis bombardar le Houthi. En 2016, l'Unionita Nacioni organizis paco-konfero kun skopo finar la konflikto, sensucese. En aprilo 2022, Abdrabbuh Mansur Hadi e lua viceprezidanto renuncis, e remplasesis da Prezidantala Konsilistaro, kun 8 membri.

La politikala situaciono di Yemen esas necerta. Ante la kapto di povo da le "Houthi", Yemen esis republiko kun parlamento duchambra. Segun la konstituco adoptita en 1991, la prezidanto esis chefo di stato, ed elektesis dal Asemblitaro di Reprezentanti, qua havis 301 membri. La prezidanto nominis la chefministro, qua esis la chefo di guvernerio. La legifala povo konsistis ek duchambra parlamento. La Senato (Shura) havis 111 membri indikita, kontre ke la Chambro di reprezentanti havis 301 membri elektita dal populo. Votado esis universala, ma nur Mohamedani evanta 18 yari o pluse povis esar kandidati. La konstituco di 1991 emendesis diversa foyi, la lasta en 2009. Teoriale, Judiciala povo esis nedependanta del exekutiva e legifala povi, ma fakte ol subisis interferi del exekutiva povo. L'olima legari di Nord-Yemen e Sud-Yemen unionesis.

Ye la 21ma di septembro 2014, le Houthi kaptis Sanaa, chef-urbo di la lando, ed en januaro 2015 lora prezidanto Abdrabbuh Mansur Hadi renuncis. Hadi fugis vers Aden en februaro sam yaro e revokis sua propra renunco. Ilu pose fugis ad Oman e pos a Saudi-Arabia. En marto, Saudi-Arabia organizis koalisuro di Araba militisti, e komencis bombardar le Houthi. En 2016, l'Unionita Nacioni organizis paco-konfero kun skopo finar la konflikto, sensucese. Fine en aprilo 2022, Abdrabbuh Mansur Hadi e lua viceprezidanto renuncis, e remplasesis da Prezidantala Konsilistaro, kun 8 membri.

Yemen subdividesas en 22 gubernii, qui subdividesas en distrikti. Sanaa esas ambe chef-urbo dil samnoma gubernio, e su ipsa funcionas kom separata gubernio, nomizita Amanat Al-Asemah. Existas entote 333 distrikti en la lando.

Havanta entote 527 970 km², la surfaco di Yemen equivalas olta di Kalifornia. La lando havas 1906 kilometri di litoro e 1746 kilometri di terala frontieri, di qui 288 km kun Oman e 1458 km kun Saudi-Arabia. Til 2000, la norda frontiero kun Saudi-Arabia restis sendefina, pro la regiono esar kovrata dal Araba dezerto, qua impedas homala koloniigo.

On povas dividar la lando geografiale en quar regioni: plana litoro weste e sude (Tihāmah), montoza regioni weste, montoza regioni este, e la dezerto Rub' al Khali centre, este e norde de la lando. Tihāmah ("varma lando") formacas arida e plana rivo alonge Reda maro. Malgre l'arideso, l'existo di multa laguni formacas marshoza regiono, ube moskiti qui transmisas malario riproduktas su. Pro la granda vaporigo en ca regiono, la fluveti qui naskas en alta regioni nulatempe debushas an la maro. Tamen, en multa loki existas jaceyi di subtera aquo, qui posibligas agrokultivo. Proxim la vilajo Madar, cirkume 50 km norde de Sanaa, trovesis pedo-marki de dinosauri, qui montras ke dum milion yari ante nun ca regiono esis marshoza.

La regiono Tihāmah finas abrupte an l'eskarpajo di westala monti. Ca regiono recevas la maxima pluvo-quanto de Araba peninsulo: en Ta'izz ol atingas 760 mm omnayare, ed en Ibb ol povas superirar 1.000 mm omnayare. La temperaturi esas alta dum dio, ma decensas rapide dum la nokto. Poke distanta de ta zono komencas l'alta planaji, kun altitudi qui superiras 2.000 metri. Ca regiono esas plu sika kam la westala montaro, tamen dum la maxim pluvoza yari ol recevas pluvo-quanto suficanta por agrokultivo. La maxim alta monto di Yemen esas Jabal an Nabi Shuayb, kun 3 666 metri di altitudo, an la frontiero kun Saudi-Arabia. Fine, la parto dil dezerto Rub' al Khali jacanta en Yemen esas min alta (infre 1.000 metri di altitudo) e preske nultempe recevas pluvi. Ol nur habitesas da beduini qui edukas kameli.

Multa insuli an Reda maro apartenas ad Yemen, exemple l'insul grupo Hanish e l'insuli Kamaram e Perin. Ank l'insulo Sokotra, an l'Araba maro, apartenas ad Yemen. Multa ek ta insuli havas volkanal origino, exemple l'insulo Jabal al-Tair, qua eruptis ye la 30ma di septembro 2007, pos 124-yara senaktiveso. Yemen mantenas internaciona litijo kun Oman pri kontrolo dil insuli Kuria Muria, che Indiana oceano, retrodonita dal Britaniani ad Oman en 1967.

Segun statistiki de The World Factbook por julio 2018, Yemen havis 28 667 230 habitanti.^[2] La maxim multa esas Arabi. Ank existas minoritati di Afrikan-Arabi, sudal Aziani ed Europani.^[2] Cirkume 46% de la habitantaro evas min kam 18 yari, e 2,7% evas 65 yari o pluse. En 1950, Yemen havis 4,3 milion habitanti.^[3]

L'oficala linguo di la lando esas Araba. Existas distinta linguo Sokotriana, parolata che Sokotra e vicina insuli. La linguo Mahri anke parolesas en estal Yemen.^[2]

La religio kun maxim granda nombro di adepti esas islamo, praktikata da 99,1% de la habitantaro. Ol esas l'oficala religio di la lando. On kalkulas ke 65% esas Sunni e 35% esas Shi'a. Altra religii (inkluzite judaismo, kristanismo, Bahá'i ed hinduismo praktikesas da 0,9% de la habitantaro.^[2]

La maxim populoza urbo esas la chefurbo, Sanaa. Altra importanta urbi esas Aden e Ta'izz.

Yemen projetas reduktar iliterateso a min kam 10% en 2025. Malgre ke Yemenana guvernerio furnisas gratuita eduko por tota pueri evante 6 til 15 yari, devanta frequeso ne esas obligata. Televiziono e radio esas la precipua fonto di informi por Yemenani, pro la poka skolala savado dal habitantaro.

La muziko di Yemen konocesas exterlande pro serio di popular Araba artisti, e pro Yemenana judi qui ekmigris ad Israel dum la 20ma yarcento. En 2003, UNESKO proklamis al-Ghina al-San'ani, tradicionala poeziala kansoni, kom Netushebla Patrimonio di la Homaro. Pri moderna muzikala stili, Yemenana hip hop existis de 2005, ma populareskis erste en 2008, nome en Sanaa ed Aden, exemple l'artisti Hussein Muhib, Fuad Al-Kibisi, Fuad Al-Sharjabi, Ibrahim Al-Taefi, Abdurahman Al-Akhfash, ed altri. En 2009 eventis l'unesma festivalo di rap en la lando.

Teatro komencis en Yemen dum la yari 1900a. Nun existas ambe amatora e profesionala teatro-grupi, qui pleas en la precipua urbala centri de la lando. Multa skriptisti e poeti Yemenana, exemple Ali Ahmed Ba Kathir, Muhammad al-Sharafi, e Wajdi al-Ahdal, anke skribis cenala verki.

Futbalo esas la maxim populara sporto di la lando. L'Asociuro Yemenana pri Futbalo esas membro di FIFA. La lando havas multa futbalala klubi. En 2010 eventis la Futbalo-Kupo di la Nacioni dil Gulfo, kun la partopreno di 8 nacionala esquadi pri futbalo.

Existas multa loki en Yemen ube povas praktikesar monto-biciklado, montoacensado, trekking sporti praktikata en libera areo. La litoro posibligas la praktiko di *surfo, bodyboarding, segliro e plunjo kun equipuri.

L'anciena urbo Sanaa, jacanta plu kam 2 000 metri di altitudo habitesis dum 2.500 yari, ed enskribesis kom Patrimonio Kulturala di la Homaro en 1986. L'anciena urbo Shibam enskribesis en 1982. Proxim la litoro di Reda maro, l'urbo Zariq enskribesis en 1993. Fine l'arkipelago Sokotra agnoskesis kom Mondala Patrimonio di la Homaro en 2008 pro lua richa biodiverseso.