Մուրացան

Մուրացան
Ծննդյան անուն	Գրիգոր Տեր-Հովհաննիսյան
Ծնվել է	դեկտեմբերի 13, 1854
Ծննդավայր	Շուշի, Շամախիի նահանգ, Ռուսական կայսրություն
Վախճանվել է	սեպտեմբերի 25, 1908 (53 տարեկան) կամ սեպտեմբերի 12, 1908 (53 տարեկան)
Վախճանի վայր	Թիֆլիս, Ռուսական կայսրություն
Գերեզման	Խոջիվանք
Մասնագիտություն	գրող և արձակագիր
Լեզու	հայերեն
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն
Կրթություն	Շուշիի թեմական հոգևոր դպրոց
Ժանրեր	պատմավեպ և դրամա
Ուշագրավ աշխատանքներ	Գևորգ Մարզպետունի
	Մուրացան Վիքիքաղվածքում
	Մուրացան Վիքիդարանում
	Muratsan Վիքիպահեստում

Մուրացան (իսկականը՝ Գրիգոր Տեր-Հովհաննիսյան, դեկտեմբերի 13, 1854(1854-12-13), Շուշի, Շամախիի նահանգ, Ռուսական կայսրություն^[1] - սեպտեմբերի 25, 1908(1908-09-25) կամ սեպտեմբերի 12, 1908(1908-09-12)^[2], Թիֆլիս, Ռուսական կայսրություն), հայ գրող։

Կենսագրություն

Մուրացանը (Գրիգոր Տեր-Հովհաննիսյան) ծնվել է 1854 թվականի դեկտեմբերի 13-ին Լեռնային Ղարաբաղի Շուշի քաղաքում։ Հայրը հողագործ էր, գիտեր մի շարք արհեստներ, օժտված էր բանաստեղծելու և երգելու ձիրքով։ Ծնողները շատ ուշադիր էին որդու ուսման նկատմամբ։ Նախնական կրթությունը Գրիգորը ստացել է մասնավոր դպրոցում, որտեղ սովորել է երեք տարի։ Շուտով մեծ դժբախտություն է վրա հասնում. մահանում է հայրը, ընտանիքը ընկնում է կարիքի մեջ։ Մայրը ամեն ինչ անում է, որ որդին շարունակի ուսումը։ Տասներկու տարեկան Գրիգորը ��ասնավոր դպրոցից տեղափոխվում է ուրիշ դպրոց, որտեղ ուսման վարձը ավելի մատչելի էր, իսկ երկու տարի հետո ընդունվում է Շուշիի թեմական հոգևոր դպրոցը, որտեղ ուսանում է վեց տարի։ Այստեղ Գրիգորը ստանում է լուրջ կրթություն. սովորում է հայոց պատմություն, հայոց լեզու, մատենագրություն, աշխարհագրություն, ֆրանսերեն ու ռուսերեն։ Դպրոցում էլ սկսում է առաջին գրական փորձերը։ Դպրոցն ավարտելուց հետո նա մեկ տարի հայոց լեզու և պատմություն է դասավանդում հայտնի գրագետ Խորեն Ստեփանեի մասնավոր դպրոցում։

1877 թվականին ապագա գրողը շրջագայում է Սյունիքում և Արցախում, ծանոթանում պատմական հոյակապ հուշարձաններին, հինավուրց հայկական քաղաքների ու ամրոցների ավերակներին, ազգային ավանդույթներին ու սովորույթներին,կարդում վանքերում պահված ձեռագիր հիշատակարանները։

1878 թվականին Մուրացանը տեղափոխվում է Թիֆլիս։ Այնտեղ նյութական սուղ պայմաններից դրդված, կարճ ժամանակում հաշվապահություն է սովորում ու աշխատանքի անցնում տեղի առևտրական տներից մեկում։

Հոգեմաշ աշխատանքին զուգընթաց՝ նա կարողանում է մի փոքր ժամանակ գտնել և իրեն նվիրել գրականությանը։ 1881 թվականին նա գրում է իր առաջին գեղարվեստական լուրջ երկը՝ «Ռուզան» պատմական դրաման և «Մուրացան» կեղծանունով ներկայացնում Հայ թատրոնի վարչությանը։ Դրաման անսպասելի հաջողություն է բերում հեղինակին։ Ամենուրեք խոսում են նոր տաղանդի մասին։ Հայ հարուստները խոստանում են միջոցներ տալ գրողին՝ արտասահման գնալու և կրթությունը շարունակելու։ Սակայն խոստումները շուտով մոռացվում են և Մուրացանը մինչև կյանքի վերջ ստիպված է լինում հաշվապահի պաշտոնը համատեղել գրական աշխատանքի հետ։ Կենսագրական այդ դառը փաստից նա ստեղծում է «Հասարակաց որդեգիրը» ազդեցիկ պատմվածքը։

1889 թ. «Նոր դար» լրագրում տպագրվում է «Խորհրդավոր միանձնուհի» վիպակը։ 1896 թվականին «Արձագանքում» տպագրվում է «Գևորգ Մարզպետունի» վեպը։ «Լումա» ամսագրում լույս են տեսնում «Նոյի ագռավը» պատմվածքը (1899 թ.) և «Առաքյալը» վիպակը (1902 թ.)։

Մուրացանը հռչակվում է։ Բայց ծանր աշխատանքը խոր ազդեցություն է թողնում նրա հոգեկան աշխարհի վրա. 1908 թվականին երևան են գալիս հոգեկան խանգարման նշաններ։ Մուրացանը վախճանվում է 1908 թվականի օգոստոսի 30-ին 54 տարեկան հասակում՝ անավարտ թողած իր ստեղծագործական մտահղացումները։

Ստեղծագործական աշխատանք

Մուրացանի գրական նախափորձերը վերաբերում են վաղ պատանեկության տարիներին։ Դրանք եղել են սիրո, կարոտի, հայրենասիրության բանաստեղծական ռոմանտիկ ներշնչումներ, որոնց նմուշները ժամանակին լույս են տեսել «Արարատ» և «Արշալույս Արարատյան» պարբերականներում։

Մուրացանը գրական ճանաչման է արժանացել «Ռուզան կամ Հայրենասեր օրիորդ» (1881) պատմական դրամայով, որն առաջին անգամ հրատարակվել է 1900 թվականին, «Թատրոն» հանդեսում։ Սյուժեն ընտրելով XIII դ. թաթար–մոնղոլական արշավանքների շրջանի Արցախի պատմությունից, գրողը գլխավոր հերոսին օժտել է առաքինության, անձնազոհության ու հայրենասիրության բարձր գիտակցությամբ, հաստատել հայ ժողովրդի «բարոյական արժանավորությունը»։

Մուրացանը ուրույն դիրքորոշում ուներ 1880–ական թվականների սուր բնույթ ստացած հասարակական հոսանքների գաղափարական պայքարում։ Լիբերալիզմի գաղափարախոսները ազգի պահպանության հիմքը համարում էին «նյութական հարստությունը». Մուրացանը դրան հակադրում էր «Բարոյական հարստություն» տեսակետը, մերժում էր այն ամենը, ինչ դեմընթաց էր ազգային միասնության և ավանդական կեցության գաղափարին։ Կրոնական այլադավանությունը, ըստ նրա նույնպիսի չարիք է, ինչ և կուսակցական բաժանումը։ Արմատական ռեֆորմներն ու հեղափոխական վերաշրջումները չընդունելով՝ Մուրացանը երկյուղ ուներ, թե այդ ամենը կարող է խարխլել ազգային գոյականության հիմքերը՝ եկեղեցին, ընտանիքը, ազգային ավանդական սովորույթներն ու բարքերը։ Այս իրողությունը որոշակի ուղղություն է տվել Մուրացանի ստեղծագործությանը՝ դրան հաջորդելով բացահայտ միտումնավորություն։ «Հայ բողոքականի ընտանիքը» վիպակում, «Իմ կաթոլիկ հարսնացուն» վեպում նա արծարծել է եկեղեցադավանաբանական հարցեր, քննադատել կաթոլիկ հայերի բարոյական վարքագիծը։ «Հասարակաց որդեգիրը» (1884), «Հարուստները զվարճանում են» (1884), «Ինչ լայեղ է» (1885), «Անպատճառ իշխանուհի» (1886) պատմվածքներում և «Չհաս է» (1886) վեպում ռոմանտիկական հեգնանքի դատափետումների է ենթարկում հայ ապազգայնացող վերնախավերին, ամենասուր տագնապներով վերապրում բարքերի այլափոխությունն ու բարոյական արժեքների կորուստը։

Մուրացանին նվիրված ՀՀ փոստային նամականիշ

Իրականության մեջ չգտնելով իր իդեալները՝ Մուրացանը հայացքն ուղղում է դեպի պատմական անցյալը։ «Գևորգ Մարզպետունի» (1896) վեպը նրա ռոմանտիկական պատմափիլիսոփայության համապարփակ մարմնավորումն է. արտացոլելով X դ. Բագրատունիների հայկական թագավորության շրջանի իրադարձությունները, Մուրացանը ցույց է տալիս անձնական երջանկության և պարտականության ողբերգական ներհակությունը Աշոտ Երկաթ թագավորի կերպարում։ Ըստ Մուրացանի, թագավորը, այսինքն՝ պատմական անհատը, իրավունք չունի ազատ լինելու, իսկ ազատ անհատը՝ թագավոր։ Այս տեսակետից սպարապետ Գևորգ Մարզպետունին մարմնավորում է գրողի իդեալը։

«Անդրեաս երեց» պատմավեպի սյուժեն վերցված է Հայաստանում XVII դ. սկզբի պարսկական տ��րապետության շրջանի իրադարձություններից, պատկերում է Ագուլիսի դպրոցի վերակացու Անդրեաս երեցի նահատակությունը՝ հանուն հայրենիքի և հայադավան եկեղեցու։

«Տիկին Փիլարյանի վիշտը» (1897), «Պսակների բողոքը» (1899), «Թե ինչու իմ ստորագրությունը չընդունեցին» (1902) պատմվածքներում գրողը սուր ծաղրի է ենթարկում լիբերալիզմի գաղափարախոսներին։ «Խոջիվանքում» (1886), «Հանելուկը լուծվեցավ» (1890), «Երկուսից որը» (1891), «Մարդը մտադրվում է, իսկ կինը կարգադրում» (1897), «Ցպահանջ» (1899) պատկերներում բացահայտվում են մարդկային հոգեբանության տարերքում թաքնված անբացատրելի պարադոքսները։

Մուրացանի ստեղծագործությունը հայ դասական գրականության ամենաինքնատիպ էջերից է։ Ասպարեզ մտնելով հայկական ռոմանտիզմի բուռն վերելքի շրջանում՝ Մուրացանը թեև ականատես եղավ այդ դպրոցի քայքայմանը, սակայն մշտապես հավատարիմ մնաց գեղարվեստական իր վաղ նախասիրություններին և դարձավ հայկական ուշ ռոմանտիզմի ամենախոշոր դեմքը։ Գեղարվեստական ոլորտների մեջ առնելով հայկական իրականության բոլոր բնագավառները՝ նա վավերացրեց մի ամբողջ պատմաշրջան և արձագանքեց ազգային ու սոցիալական իրադարձություններին։

Մուրացանի պատմական վեպեր

Պատմությունը ամբողջությամբ առաջնային տեղ էր գրավում Մուրացանի աշխարհայացքում։ Մուրացանի առաջին պատմավեպը «Ռուզան» դրաման է։ Այստեղ դրվագներ են նկարագրվում 13-րդ դարի թաթար-մոնղոլական արշավանքների պատմությունից և հայ կնոջ նահատակության մեջ ամփոփվում է հայրենասիրությունը, ազգային հավատը։ «Անդրեաս երեց» վեպը լույս է տեսել 1897 թվականին։ Այստեղ դրվագներ են նկարագրվում Նախիջևանի Ագուլիս աշխարհի 17-րդ դարի պատմությունից։ Վեպի գլխավոր հերոսը նահատակվում է հանուն դավանանքի, ազգի մեջ ազգապահպանություն սերմանելու առաքելությամբ։ «Գևորգ Մարզպետունի» պատմավեպը լույս է տեսել 1912 թվականին, այն հայ պատմավեպի մնայուն արժեքներց է։ Վեպում նկարագրվում է X դարի Հայաստանը Բագրատունիների օրոք։ Գևորգ Մարզպետունու կերպարի միջոցով Մուրացանը ուզում է հասկացնել, թե ինչ է իսկական հայրենասիրությունը, քանի որ միայն նա է կարողանում փրկել հայրենիքը մոտալուտ կործանումից։

Ստեղծագործություններ

Հիշատակ

Մուրացանի կիսանդրիները գտնվում են Երևանի համանուն դպրոցի առջև և Ծովագյուղում։ Նրա անունով է կոչվում Երևանի Էրեբունի վարչական շրջանի փողոցներից մեկը, ԼՂՀ-ում կա Մուրացանի անվան գրադարան։

Երկերի մատենագիտություն

Հայ բողոքականի ընտանիքը, Թիֆլիս, 1883, 125 էջ։
Գէորգ Մարզպետունի, Թիֆլիս, 1896։
Երկասիրութիւններ, հատ. 1. Նոյի ագռաւը, Առաքեալը, Խորհրդաւոր միանձ��ուհի, Թիֆլիս, 1904, 560 էջ։
Երկասիրութիւններ, հատ. 2. Ռուզան, Անդրէաս Երէց, Թիֆլիս, 1910, 376 էջ։
Գէորգ Մարզպետունի, Թիֆլիս, 1912, 668 էջ։
Ռուզան կամ հայրենասէր օրիորդ, Թիֆլիս, ա. թ., 153 էջ։
Գէորգ Մարզպետունի, Յերևան, 1936։
Ընտիր յերկեր, հատ. 1, Յերևան–Մոսկուա, 1936, 332 էջ։
Ընտիր յերկեր, հատ. 2, Յերևան, 1936, 276 էջ։
Ընտիր յերկեր, հատ. 3, Յերևան, 1936, 272 էջ։
Ընտիր յերկեր, հատ. 4, Յերևան, 1939, 496 էջ։
Անդրէաս Երէց, Գահիրէ, 1941, 236 էջ։
Ռուզան կամ հայրենասէր օրիորդ, Գահիրէ, 1941, 120 էջ։
Ռուզան կամ հայրենասեր օրիորդ, Երևան, 1944, 96 էջ։
Նոյի ագռավը։ Առաքյալը, Երևան, 1947, 252 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 1. Հասարակաց որդեգիրը, Հարուստները զվարճանում են, Խոջիվանքում, Անպատճառ իշխանուհի, Ի՞նչ լայեղ է, Չհաս է, Հանելուկը լուծվեցավ, Երկուսից ո՞րը, Երևան, 1951, 552 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 2. Խորհրդավոր միանձնուհին, Լուսավորության կենտրոնը, Երևան, 1951, 492 էջ։
Գէորգ Մարզպետունի, Պոսթըն, 1952, 608 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 3. Գևորգ Մարզպետունի, Երևան, 1952, 484 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 4. Տիկին Փիլարյանի վիշտը, Առօրյա զրույցներ, Նոյի ագռավը, Ցպահանջ, Պսակների բողոքը, Ռուզան, Անմեղ զրույցներ, Գթության քույրեր, Երևան, 1953, 384 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 5. Առաքյալը, Անդրեաս երեց, Հոդվածներ, Նամակներ, Ինքնակենսագրական նյութեր, Երևան, 1954, 436 էջ։
Նոյի ագռավը։ Առաքյալը, Երևան, 1954, 192 էջ^[3]։
Գևորգ Մարզպետունի, Երևան, 1957, 484 էջ։
Առաքյալը, Երևան, 1958, 160 էջ^[4]։
Գևորգ Մարզպետունի, Երևան, 1960, 449 էջ։
Պատմվածքներ, Երևան, 1960, 232 էջ^[5]։
Գէորգ Մարզպետունի, Պէյրութ, ա. թ., 488 էջ։
Ռուզան կամ հայրենասէր օրիորդ, ա. տ. եւ թ., 64 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 1. Հայ բողոքականի ընտանիքը, Իմ կաթոլիկ հարսնացուն, Հասարակաց որդեգիրը, Հարուստները զվարճանում են, Խոջիվանքում, Անպատճառ իշխանուհի, Երևան, 1961, 436 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 2. Ինչ լայեղ է, Չհաս է, Խորհրդավոր միանձնուհին, Երևան, 1961, 469 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 3. Հանելուկը լուծվեցավ, Երկուսից ո՞րը, Լուսավորության կենտրոնը, Երևան, 1963, 376 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 4. Գևորգ Մարզպետունի, Երևան, 1963, 524 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 5. Տիկին Փիլարյանի վիշտը, Երևան, 1963, 348 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 6. Ռուզան, Անմեղ զրույցներ, Առաքյալը, Գթության քույրեր, Երևան, 1963, 404 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 7. Բանաստեղծություններ և պոեմներ, Երևան, 1965, 416 էջ։
Գէորգ Մարզպետունի, ա. տ. եւ թ., 606 էջ։
Երկեր, գիրք Ա. Նոյի ագռավը, Առաքյալը, Խորհրդավոր միանձնուհին, Երևան, 1970, 392 էջ։
Երկեր, գիրք Բ. Գևորգ Մարզպետունի, Երևան, 1970, 520 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 1. Հայ բողոքականի ընտանիքը, Իմ կաթոլիկ հարսնացուն, Հասարակաց որդեգիրը, Հարուստները զվարճանում են, Խոջիվանքում, Անպատճառ իշխանուհի, Չհաս է, Երևան, 1975, 644 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 2. Ինչ լայեղ է, Խորհրդավոր միանձնուհին, Հանելուկը լուծվեցավ, Երկուսից ո՞րը, Լուսավորության կենտրոնը, Երևան, 1975, 625 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 3. Տիկին Փիլարյանի վիշտը, Առօրյա զրույցներ, Անդրեաս երեց, Նոյի ագռավը, Ցպահանջ, Պսակների բողոքը, Ռուզան, Անմեղ զրույցներ, Առաքյալը, Գթության քույրեր, Նամակ խմբագրության, Երևան, 1976, 736 էջ։
Գևորգ Մարզպետունի, Երևան, 1977, 464 էջ։
Երկեր, Երևան, 1980, 536 էջ^[6]։
Գևորգ Մարզպետունի, Երևան, 1982, 438 էջ։
Երկու վիպակ. Նոյի ագռավը։ Առաքյալը, Երևան, 1982, 224 էջ։
Նոյի ագռաւը։ Առաքեալը, Նոր Ջուղա, 1983, 332 էջ։
Ռուզան, Երևան, 1985։
Գևորգ Մարզպետունի, Երևան, 1989, 368 էջ։
Գևորգ Մարզպետունի, Երևան, 2012, 532 էջ^[7]։
Ստեղծագործությունների ժողովածու, հատ. 1, Երևան, 2013, 612 էջ։
Ստեղծագործությունների ժողովածու, հատ. 2, Երևան, 2013, 456 էջ։

Պատկերասրահ

Մուրացանի կիսանդրի (Երևան)
Մուրացանի հուշարձանը Ծովագյուղում

Գրականություն

Հայ նոր գրականության պատմություն, հատ. 4, Երևան, 1972, էջ 124-182։
Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 8, Երևան, 1982։
Հայկական համառոտ հանրագիտարան, հատ. 3, Երևան, 1999։
Ով ով է (Հայեր։ Կենսագրական հանրագիտարան), հատ. 2, Երևան, 2007։
Վաչե Պարտիզունի, Մուրացան /Կյանքն ու ստեղծագործությունը/, Երևան, 1956, 560 էջ։

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 http://encyclopedia2.thefreedictionary.com/Muratsan,+Grigor
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Find A Grave — 1996.
↑ Մուրացան (2015 թ․ ապրիլի 29). Նոյի ագռավ. Aegitas. ISBN 9781772466805.
↑ Մուրացան (2015 թ․ հոկտեմբերի 15). Առաքյալը. Aegitas. ISBN 9781772468205.
↑ Մուրացան (2015 թ․ հոկտեմբերի 9). Պատմվածքներ. Aegitas. ISBN 9781772467932.
↑ Մուրացան (1980). Երկեր. "Լույս " հրատարակչություն.
↑ Մուրացան. Գևորգ Մարզպետունի. Yavruhrat Publishing. ISBN 9789939005775.

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մուրացան» հոդվածին։

Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մուրացան» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մուրացան» հոդվածին։

Վիքիդարան նախագծում կարող եք գտնել այս հեղինակի ստեղծագործություններ։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 8, էջ 97)։

[_a70445fad2bccd47-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 http://encyclopedia2.thefreedictionary.com/Muratsan,+Grigor

[_6d17193f0880559a-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Find A Grave — 1996.

[3] Մուրացան (2015 թ․ ապրիլի 29). Նոյի ագռավ. Aegitas. ISBN 9781772466805.

[4] Մուրացան (2015 թ․ հոկտեմբերի 15). Առաքյալը. Aegitas. ISBN 9781772468205.

[5] Մուրացան (2015 թ․ հոկտեմբերի 9). Պատմվածքներ. Aegitas. ISBN 9781772467932.

[6] Մուրացան (1980). Երկեր. "Լույս " հրատարակչություն.

[7] Մուրացան. Գևորգ Մարզպետունի. Yavruhrat Publishing. ISBN 9789939005775.

[1]