Հայերը Կիպրոսում

Հայերը Կիպրոսում բնակվել են վաղ միջնադարից (4-5-րդ դարեր), երբ այնտեղ եղել են առանձին հայ պաշտոնյաներ, զինվորականներ, առևտրականներ։ Որպես համայնք՝ ձևավորվել է 12-րդ դարում։ Կիլիկիայի Հայոց թագավորության անկումից (1375) և Հայոց ցեղասպանությունից (1915-23) հետո Կիպրոսում հայերի թվաքանակը ստվարացել է։ Ներկայումս կիպրահայերի թիվը կազմում է 4.000 մարդ, ովքեր հիմնականում ապրում են Նիկոսիա և Լարնակա, մասամբ նաև՝ Լիմասոլ, Ֆամագուստա, Պաֆոս քաղաքներում։

Պատմություն

Հայերը Կիպրոսում երկար պատմություն ունեն, կղզում հայերի առաջին հաստատված ներկայությունը թվագրվում է մ.թ. 578 թվականին՝ Բյուզանդիայի կայսր Հուստինիանոսի օրոք։ Ժամանակակից Կիպրոսի Հանրապետությունում նրանք ճանաչվում են որպես երեք փոքրամասնությունների «կրոնական խմբերից» մեկը՝ մարոնիների և լատինների հետ միասին։

Բյուզանդական դարաշրջան (578–1191)

Պատմիչ Թեոփիլակտես Սիմոկատայի վկայությամբ՝ պարսից Խոսրոս I թագավորի դեմ իր արշավանքի ժամանակ, բյուզանդական զորավար (և ապագա կայսր) Մավրիկ Կապադովկիացին 10090 հայի գերի է վերցրել Արզանենայում (Աղձնիք), որոնցից մոտ 3350-ը աքսորվել է Կիպրոս^[1]։ Դատելով նրանց ստեղծած գաղթօջախների ռազմավարական դիրքից (Արմենոխորի, Արմինու, Կոռնոկիպոս, Պատրիկի, Պլատանի, Սպատարիկո, Մուսերե), շատ հավանական է, որ այդ հայերը ծառայել են Բյուզանդիային որպես վարձկան զինվորներ և սահմանապահներ։ Ավելի շատ հայեր են ժամանել հայազգի Հերակլիոս կայսեր օրոք (610–641) քաղաքական նկատառումներով (նա փորձել է հարթել Հայ եկեղեցու և Արևելյան ուղղափառ եկեղեցու միջև տարաձայնությունները) Հովհաննես Գ Օձնեցու կաթողիկոսի (717 –728) օրոք, նաև Կիպրոսը արաբական արշավանքներից ազատագրելուց հետո (965 թվականին) ռազմական դրդապատճառներով, երբ հայ վարձկանները տեղափոխվեցին Կիպրոս։ Միջին բյուզանդական ժամանակաշրջանում Կիպրոսում ծառայում էին հայ զորավարներ և կառավարիչներ, ինչպիսիք են Ալեքսիոս Մուսելեն կամ Մուսերեն (868–874), Բասիլ Հայկազը (958), Վահրամը (965), Էլպիդիոս Բրախամիոսը (1075–1085) և Լևոն Սմբատիկեսը (910–911), որը ձեռնարկել է Լառնակայում Սուրբ Ղազար բազիլիկայի կառուցումը։ Սուրբ Ղազար եկեղեցին 10-րդ դարում եղել է հայ առաքելական եկեղեցի և օգտագործվել է հայ կաթոլիկների կողմից նաև Լատինական դարաշրջանում։ Բազմաթիվ հայերը պահանջում էին համանման հոգևոր հովվություն, ուստի 973 թվականին Խաչատուր Ա կաթողիկոսը Նիկոսիայում հիմնեց Հայոց եպիսկոպոսությունը։ Կիպրոսի և հայերի հարաբերություններն ավելի սերտացան, երբ ստեղծվեց Կիլիկիայի թագավորությունը։ Կղզու հյուսիսում գտնվող Կիլիկիայի ափին գտնվող թագավորությունը ստեղծվել է մոտ 1080 թվականին հայ փախստականների կողմից, ովքեր սելջուկների արշավանքից փախել են հյուսիս և մնացել Բյուզանդիայի դաշնակիցը։

1136-1138 թվականներին Բյուզանդիայի կայսր Հովհաննես II Կոմնենոսը հայկական Թել Համդուն քաղաքի ողջ բնակչությանը տեղափոխել է Կիպրոս։ 1185 թվականին Իսահակ Կոմնենուսի հարսանիքից հետո հայ իշխան Թորոս Բ-ի դստեր հետ, հայ ազնվականներն ու ռազմիկները նրա հետ եկան Կիպրոս, որոնցից շատերը պաշտպանեցին կղզին Ռիչարդ Առյուծասիրտի դեմ (1191 թվականի մայիս)՝Լիմնեսոսը նվաճելու ժամանակ։ Տաճարական ասպետները Ռիչարդից գնել էին Կիպրոսը և կառավարում էին առանձնահատուկ դաժանությամբ։ Ի վերջո Տամպլիերները կղզին վերադարձրեցին Ռիչարդին, որն իր հերթին վաճառեց այն Գայ դե Լուսինյանին^[2]։

Լատինական դարաշրջան (1191–1570)

1192 թվականին Երուսաղեմի տիտղոսավոր ֆրանկ թագավոր Գայ դը Լուսինյանի կողմից Կիպրոսը գնելուց հետո՝ փորձելով ստեղծել արևմտյան տիպի ֆեոդալական թագավորություն, վերջինս էմիսարներ ուղարկեց Եվրոպա, Կիլիկիա և Լևանտ, ինչի արդյունքում հայերի և այլոց զանգվածային ներգաղթ տեղի ունեցավ, եկան Արևմտյան Եվրոպայի, Կիլիկիայի և Լևանտի ժողովուրդները (հիմնականում ֆրանկներ, լատիններ և մարոնիներ, ինչպես նաև ղպտիներ, եթովպացիներ, վրացիներ,հրեաներ, նեստորականներ և այլն)։ Այս բազմաթիվ բուրժուաներին, ազնվականներին, ասպետներին ու ռազմիկներին առատորեն շնորհվում էին կալվածքներ, հողեր, պաշտոններ և տարբեր արտոնություններ։ Իրենց առևտրային կապերի և մի շարք թագավորական ու ազնվական ամուսնությունների շնորհիվ Կիպրոսի թագավորությունը և Կիլիկիայի թագավորությունը անքակտելիորեն կապված էին միմյանց հետ։ Հետագա դարերում հազարավոր կիլիկյան հայեր ապաստան գտան Կիպրոսում՝ փախչելով մուսուլմանների հարձակումներից (Անտիոքի անկում (1268), Ակրայի պաշարում (1291), սարակինոսների հարձակումը (1322), Մամլուքների հարձակումները (1335 և 1346 թվականներ), Կիլիկիայի օսմանյան օկուպացիան (1403 և 1421 թվականներ)։ Կիպրոսն այժմ դարձավ քրիստոնեության արևելյան պատվարը. 1441 թվականին Ֆամագուստայի իշխանությունները Կիլիկիայից հայերին հրավիրել են այնտեղ բնակություն հաստատելու։

1375 թվականի ապրիլին Սիսի անկումը վերջ դրեց Կիլիկիայի հայկական թագավորությանը. նրա վերջին թագավորը` Լևոն Զ-ն, ապահով ճանապարհ ստացավ դեպի Կիպրոս և մահացավ Փարիզում 1393 թվականին, այն բանից հետո, երբ ապարդյուն կոչ արեց մեկ այլ խաչակրաց արշավանքի։ 1396 թվականին նրա տիտղոսը և արտոնությունները փոխանցվեցին զարմիկին՝ թագավոր Ջեյմս I դե Լուսինյանին Սուրբ Սոֆիայի տաճարում։ Հետագայում Լուսինյանների դինաստիայի թագավորական նշանը կրում էր նաև հայոց առյուծը։ Այդպիսով ավարտվեց միջնադարի վերջին լիովին անկախ հայկական կազմավորումը՝ մոտ երեք դար ինքնիշխանությունից և ծաղկումից հետո։ «Հայոց արքա» տիտղոսն այնուհետև դարերի ընթացքում մինչև մեր օրերը կրում էր Սավոյայի տան կողմից՝ Կիպրոսի թագուհի Շառլոտայի և Լյուդովիկոս Սավոյացու ամուսնության միջոցով։ Թեև եգիպտացի մամլուքները գրավել էին Կիլիկիան, նրանք չկարողացան պահպանել իրենց տիրապետությունը դրա վրա։ Թյուրքական ցեղերը ի վերջո ճանապարհ ընկան դեպի տարածաշրջան և հաստատվեցին այնտեղ՝ հանգեցնելով Թամերլանի կողմից Կիլիկիայի նվաճմանը։ Արդյունքում 30000 հայեր 1403 թվականին լքեցին Կիլիկիան և հաստատվեցին Կիպրոսում, որը մինչև 1489 թվականը շարունակեց ղեկավարվել Լուսինյանների դինաստիայի կողմից^[3]։

Ֆրանկների և Վենետիկյան ժամանակաշրջանում (համապատասխանաբար 1192-1489]] և 1489-1570 թվականներ) հայկական եկեղեցիներ են եղել Նիկոսիայում, Ֆամագուստայում, Սպատարիկոյում՝ Սուրբ Սարգիս (Սուրբ Սերգիոս) եւ Սուրբ Վարվարե (Սուրբ Բարբարա), Կոռնոկիպոս՝ Սուրբ հրեշտակապետներ, Պլատանի Սուրբ Գէորգ եկեղեցիները, Պիսկոպիա եւ այլուր (Սուրբ Բարսեղ (Սուրբ Վասիլ)։ Հայերը Կիպրոսի յոթ կարևորագույն կրոնական խմբերից էին, որոնք ունեին առևտրի կենտրոններ Ֆամագուստայի, Լիմասոլի և Պաֆոսի նավահանգիստներում, ինչպես նաև մայրաքաղաք Նիկոսիայում՝ այդպիսով վերահսկելով առևտրի մեծ հատվածը։ Բացի այդ, հայերենը Կիպրոսի թագավորության տասնմեկ պաշտոնական լեզուներից մեկն էր և Կիպրոսի վենետիկյան գաղութային վարչակազմի հինգ պաշտոնական լեզուներից մեկը։ 14-15-րդ դարերում Նիկոսիայում հիշվում են «Արմենիա» թաղը, «Հայոց դռները»։

Ըստ մատենագիրներ Լեոնտիոս Մախայրասի (1369–1458), Գեորգի Բուստրոնիոսի (1430–1501) և Ֆլորիո Բուստրոնի (1500–1570), Նիկոսիայի հայերն ունեցել են իրենց առաջնորդարանը և ապրել են իրենց թաղամասում, որը կոչվում է Հայաստան կամ Արմենոյտոնիա։ Նրանք ի սկզբանե ունեին երեք եկեղեցիներ՝ Սուրբ Գևորգ, Սուրբ Պողոս-Պետրոս և Սուրբ Խաչ, որը համարվում է ներկայիս Արաբլար մզկիթը կամ Ստավրոս տու Միսիրիկուն։ Ֆամագուստայում 12-րդ դարի վերջում ստեղծվել է եպիսկոպոսություն, և հայերը բնակվել են սիրիական թաղամասում։ Պատմական փաստաթղթերը վկայում են այնտեղ կարևոր վանական և աստվածաբանական կենտրոնի առկայության մասին, որտեղ սովորել է սուրբ Ներսես Լամբրոնացին (1153-1198)։ Պարսպապատ Ֆամագուստայի երեք հայկական եկեղեցիներից (Սուրբ Աստվածածին, Սուրբ Սարգիս, Սուրբ Խաչը ենթադրաբար Կարմելիտ եկեղեցու և Սուրբ Աննայի միջև եղած անհայտ եկեղեցին է), պահպանվել է միայն Կանչվոր սուրբ Աստվածածին վանքը կառուցված 1346 թվականին։

Միջնադարում Կիպրոսի հայերը ակտիվորեն զբաղվում էին առևտրով, իսկ նրանցից ոմանք ռազմական կայազորներ կազմեցին Կիրենիայում (1322) և այլուր։ Մի շարք հայեր պաշտպանել են Կիպրոսի ֆրանկական թագավորությունը ջենովացիների դեմ (1373) Քսերոսում, սարացիների դեմ (1425) Ստիլլի գյուղում և Մամլուքների դեմ (1426) Լիմասոլում և Խիրոկիտիայում։ 1425 թվականին հայտնի Մակարավանքը, որը սկզբում ղպտի Սուրբ Մակարիոսի վանքն էր Հալևգայի մոտ (Պենտադակթիլոսի շրջան) անցել է հայկական տիրապետության տակ, ինչպես 1504 թվականից առաջ եղավ Բենեդիկտյան(Կարթուզյան) տաճարը Նոտր Դամ դե Տիրի կամ Տորտոսայի պարսպի տակ։ Նրա միանձնուհիներից շատերը ծագումով հայ են եղել (օրինակ՝ արքայադուստր Ֆիմիեն, հայոց թագավոր Հայտոն II-ի դուստրը)։ Լատինական դարաշրջանում սակավաթիվ հայ կաթոլիկներ կային նաև Նիկոսիայում, Ֆամագուստայում և Բելապեյսի աբբայությունում, որտեղ վանական էր ծառայում Կոռիկոսի լորդ Հայտոնը։ Կիպրոսի բնակիչների բարգավաճումը կասեցվեց վենետիկյան դաժան և կոռումպացված վարչակազմի և նրանց սահմանած անիրավ հարկերի պատճառով։ Նրանց բռնակալ կառավարումը, զուգակցված անբարենպաստ պայմանների հետ (երաշտ, երկրաշարժ, համաճարակ, սով, ջրհեղեղ և այլն), առաջացրեց կղզու բնակչության թվի նկատելի նվազում։ Ըստ պատմաբան Ստեֆանոս դը Լուսինյանի՝ ուշ վենետիկյան դարաշրջանում հայերը հիմնականում բնակվում էին Ֆամագուստայում և Նիկոսիայում, փոքր թվով երեք «հայկական գյուղերում»՝ Պլատանիում, Կոռնոկիպոսում և Սպատարիկոյում։

Օսմանյան դարաշրջան (1570–1878)

Օսմանյան կայսրության կողմից կղզու գրավման ժամանակ (1570-1571) շուրջ 40000 հայ արհեստավորներ հավաքագրվեցին հիմնականում որպես զինվորներ։ Իրերի նոր կարգը ազդեց նաև հայ համայնքի վրա. նվաճումից փրկված հայերից շատերը բնակություն հաստատեցին հիմնականում Նիկոսիայում։ Կիպրոսի հայ առաջնորդարանը ճանաչվեց որպես էթնարքիա (Ազգային Իշխանություն)։ Այնուամենայնիվ, Ֆամագուստայում եպիսկոպոսությունը վերացվեց, քանի որ քրիստոնյա բնակչությունը կոտորվեց կամ արտաքսվեց, և ամբողջ պարսպապատ քաղաքն արգելված էր ոչ մուսուլմանների համար մինչև բրիտանական դարաշրջանի առաջին տարիները։ Նիկոսիայի հայերին, որպես գրավման ժամանակ մատուցած ծառայությունների վարձատրություն, իրավունք է տրվել հսկել Պաֆոսի դարպասը (այս արտոնությունն օգտագործվել է միայն կարճ ժամանակով, պահանջվող մեծ ծախսերի պատճառով) և 1571 թվականի մայիսին նրանց վերադարձվել է Նոտր Դամ դե Տիր եկեղեցին (հայտնի է նաև Տորտոսա անունով), որը օսմանցիները վերածել էին աղի խանութի։ Մակարավանքը շահել էր օսմանցիների բարեհաճությունը և դարձել Սուրբ Երկիր ուղևորվող հայ և այլ ուխտավորների համար սրբատեղի, ինչպես նաև հանգստավայր Կիլիկիայից և Երուսաղեմից ժամանած ճանապարհորդների, կաթողիկոսների և այլ եկեղեցականների համար։ 17-19-րդ դարերում համայնքն անկում է ապրել։

Օսմանյան դարաշրջանի առաջին տարիներին Կիպրոսում բնակվում էր մոտ 20000 հայ, սակայն 1630 թվականին մնացել էր ընդամենը 2000 հայ՝ ընդհանուր 56530 բնակչից։ Բեդեստենում (Նիկոսիայի ծածկած շուկա) կային բազմաթիվ հայ վաճառականներ, իսկ 18-րդ դարի վերջին և 19-րդ դարի սկզբին Նիկոսիայի առաջատար քաղաքացին Սարգիս անունով հայ վաճառականն էր, ով «բերաթլի» էր (բերաթի կամ կանոնադրության արտոնություն տվող), սկզբում եղել է ֆրանսիական հյուպատոսի թարգմանիչը, նախքան Անգլիայի հյուպատոսի թարգմանիչը դառնալը։ Ավելի ուշ՝ 19-րդ դարի սկզբին ճանապարհորդների նոթերում ու գրանցամատյաններում հիշատակում են մեկ այլ հարուստ հայ վաճառականի՝ Ղրիմի Հաջի Սիմեոն աղային, ով ավելի վաղ ֆինանսավորել էր Մակարավանքի ամբողջական վերանորոգումը, նա Սարգիսի փեսան էր։ Երրորդ նշանավոր հայը Մարտիրոս Ֆուգասն էր՝ ֆրանսիական հյուպատոսի թարգմանն էր և հայտնի վաճառականը, որը ձերբակալվեց և գլխատվեց օսմանցիների կողմից մոտ 1825 թվականին։ Պարսկահայերը Կիպրոսում հաստատվել են որպես մետաքսի առևտրականներ, ինչպես նաև 18-19-րդ դարերում որոշ հարուստ օսմանահայեր, օրինակ՝ Պողոս-Բերգ աղա Երամյանը։ Հայերի և այլ քրիստոնյաների թիվը կտրուկ նվազել է ծանր հարկերի և օսմանյան վարչակազմի կոշտության պատճառով, ինչը ստիպել է շատ քրիստոնյաների ընդունել իսլամ։ Նախկին հայկական գյուղերը (Արմենոխորի, Արտեմի, Աիոս Յակովոս, Այոս Խարիտոն, Կոռնոկիպոս, Մելոունդա, Պլատանի և Սպատարիկո) 19-րդ դարի վերջին բնակեցված էին «թուրք կիպրացիներով»։ Մի քանի կիպրահայեր կաթոլիկ դարձան հարուստ լատինական ընտանիքների ներկայացուցիչների հետ ամուսնանալու միջոցով։

Աստիճանաբար, 1821 թվականի արյունալի իրադարձություններից հետո,ի պատասխան հունական հեղափոխությանը Կիպրոսի աջակցության, օսմանցիները ավերեցին հայկական և հունական ապարանքները, արգելեցին հույներին, ֆրանկներին, հայերին և մարոնիթներին զենք կրել և կախաղան հանեցին կամ կոտորեցին 470 նշանավոր մարդկանց, որոնց թվում էր Նիկոսիայի հայ ծխական քահանա Տեր Բեդրոսը։ Գյուլհանեի Հաթթ-ի Շերիֆի ոգով (1839) հայ եպիսկոպոսը, հույն արքեպիսկոպոսը և մարոնի Սուֆրագան եպիսկոպոսը մասնակցել են 1840 թվականին ձևավորված Վարչական խորհրդին (Meclis İdare): 1850 թվականից հետո որոշ հայեր աշխատանքի են ընդունվել պետական ծառայության։ 1860 թվականին Նիկոսիայի հայկական եկեղեցին դարձավ Կիպրոսի առաջիններից մեկը, որն ունեցավ զանգակատուն՝ նվիրաբերված պոլսահայ Հաբեթիկ Նևրուզյանի կողմից։ 1869 թվականին Սուեզի ջրանցքի բացումը օգուտ բերեց կղզու հայ և այլ վաճառականներին։ 1870 թվականին Նիկոսիայում հիմնվեց առաջին հայկական դպրոցը նոր ժամանած Վարդան վարդապետ Մամիկոնյանի կողմից։ 1856 թվականին պաշտոնապես ճանաչվեց Կիպրոսի Հայոց Առաջնորդարանի վարչական ինքնավարությունը։

Օսմանյան դարաշրջանի ընթացքում Կիպրոսի հայ բնակչության մեծամասնությունը եղել է հայ ուղղափառ, թեև հիշատակվում է նաև Լառնակայում փոքրաթիվ հայ կաթոլիկ համայնքի մասին։ Երեք կրոնական խմբերից հայերը միակն են, որ օսմանյան ժամանակաշրջանում առաջնորդների շարունակական ներկայություն են ունեցել։ Տարբեր գնահատականների հիման վրա 19-րդ դարի կիպրահայ համայնքը կազմում էր 150-250 հոգի, որոնց մեծամասնությունը բնակվում էր Նիկոսիայում, իսկ ավելի փոքր թվով բնակվում էր Ֆամագուստայում, Լառնակայում, մայրաքաղաքի հյուսիսում և հարավում (հատկապես Դեֆթերայում) և Մակարավանքի շրջակայքում^[2]։

Բրիտանական դարաշրջան

1878 թվականի հուլիսին անգլիացիների ժամանումով և նրանց առաջադեմ կառավարմամբ կղզու առանց այն էլ բարգավաճ, բայց փոքրաթիվ հայ համայնքը ավելի ուժեղացավ։ Հայտնի լինելով իրենց լեզվական հմտություններով՝ մի քանի հայեր պայմանագիր են կնքել Կիպրոսում՝ աշխատելու որպես թարգմանիչներ և հանրային ծառայողներ հյուպատոսություններում և բրիտանական վարչակազմում, ինչպես օրինակ Ապիսողոմ Ութիջյանը՝ օսմաներենի պաշտոնական պետական թարգմանիչը 1878-1919 թվականներին։ Հայերի թիվը Կիպրոսում զգալիորեն աճել է օսմանցիների և երիտթուրքերի կողմից իրականացված զանգվածային տեղահանություններից, ջարդերից և ցեղասպանությունից հետո (1894-1896, 1909, 1915-1923)։ Կիպրոսը ընդունել է Կիլիկիայից, Զմյուռնիայից և Կոստանդնուպոլսից ավելի քան 10000 փախստականների, ովքեր ժամանել են Լառնակա և մյուս նավահանգիստները։ Նրանցից մոտ 1500-ը կղզին դարձրեցին իրենց նոր տունը։ Նրանք նոր կյանք բերեցին հին համայնքին և երկար ժամանակ չպահանջվեց իրենց տեղը գտնելու և ինքնահաստատվելու համար՝ որպես արվեստի, գրականության և գիտության մարդիկ, ձեռնարկատերեր և վաճառականներ, արհեստավորներ և լուսանկարիչներ, ինչպես նաև մասնագետներ նոր արհեստների, ճաշատեսակների և քաղցրավենիքների պատրաստման հարցում՝ դ��անով իսկ նպաստելով Կիպրոսի սոցիալ-տնտեսական և մշակութային զարգացմանը^[4]։ Նորեկները Նիկոսիայում, Լառնակայում, Լիմասոլում, Ֆամագուստայում, Ամիանդոսում և այլուր հիմնեցին միություններ, երգչախմբեր, սպորտային խմբեր, սկաուտական խմբեր, նվագախմբեր, եկեղեցիներ, դպրոցներ։ Կիպրոսում հայերը եղել են առաջին փականագործները, մեխանիկները, դրոշմագործները, պաստառագործները, ժամագործները և ցինկոգրաֆիստները։ Նրանք առաջինն էին, որ ներկայացրեցին կինոն, զգալիորեն կատարելագործեցին կոշկակարության արհեստը և հենց հայերն էին առաջինը Կիպրոս ներմուծել հայկական բաստուրման, փախլավան, ծիրանի չիրը, հալվան ևն։ Հայերը ներմուծեցին նաև ասեղնագործության երկու տեխնիկա՝ Այնթապի և Մարաշի ասեղնագործությունները։ Կային նաև որոշ հայ գործարանատերեր (սառույց պատրաստողներ, օճառագործներ, գուլպա պատրաստողներ, կաշեգործներ և այլն), բայց ամենից առաջ կար հայ լուսանկարիչների մեծ համայնք։

Կիպրահայերը միշտ բարձր դիրք են ունեցել բրիտանական վարչակազմում, և շատերը դարձել են բարեխիղճ պետական ծառայողներ և կարգապահ ոստիկաններ կամ աշխատանքի են ընդունվել Կիպրոսի կառավարական շրջանակներում։ 1920-1950-ական թվականներին շատերն աշխատել են Ամիանդոսի ասբեստի և Մավրովունիի և Սկուրիոտիսայի պղնձի հանքերում, որոնցից ոմանք արհմիության անդամներ են եղել։ Կիպրահայերի մի մասը մասնակցել է 1897 թվականի հունա-թուրքական պատերազմին, երկու համաշխարհային պատերազմներին (1914-1918 և 1939-1945) և ԵՕԿԱ-ի ազատագրական պայքարին (1955-1959): Արևելյան լեգեոնը (հետագայում կոչվեց Հայկական լեգեոն) ձևավորվեց և վերապատրաստվեց 1916 թվականի դեկտեմբերից մինչև 1918 թվականի մայիսը Բողազիի մոտ գտնվող Մոնարգա գյուղում, կազմված էր ավելի քան 4000 սփյուռքահայ կամավորներից, ովքեր կռվել էին Օսմանյան կայսրության դեմ։ Որոշ հայ փախստականներ ժամանել են Պաղեստինից (1947-1949) և Եգիպտոսից (1956-1957):

1916 թվականի սեպտեմբերին և հոկտեմբերին Պողոս Նուբար փաշայի և ֆրանսիական ռազմական և քաղաքական իշխանությունների միջև բանակցություններից հետո, 1916 թվականի նոյեմբերին Կահիրեում պաշտոնապես ստեղծվեց Արևելյան լեգեոնը (Légion d'Orient/Արևելեան Լեգէոն)՝ ֆրանսիացի նախարարի կողմից ստորագրված հատուկ կանոնադրությամբ, գեներալ Պիեռ Օգյուստ Ռոկես։ Այն պետք է լիներ ֆրանսիական բանակի օժանդակ ստորաբաժանումը՝ բաղկացած հիմնականում հայ կամավորներից, նպատակն էր ազատագրել Կիլիկիան Օսմանյան կայսրությունից՝ այդ տարածաշրջանում անկախ հայկական պետություն ստեղծելու նպատակով։ Բրիտանական իշխանությունների հետ բանակցություններից հետո, անգլո-ֆրանսիական հետախուզական համագործակցության շրջանակներում, որոշվեց, որ կամավորների վերապատրաստումը տեղի կունենա Մոնարգաում՝ Կիպրոսի Կարպաս թերակղզում, Բողազի մոտ։ Լեգեոնը կկառավարվեր ֆրանսիացի սպաների կողմից^[5]։

Ճամբարը հիմնվել է 1916 թվականի դեկտեմբերին Հայոց ցեղասպանության փախստականների կողմից, իսկ առաջին կամավորների՝ Մուսա լեռից փախստականների ժամանումը սկսվել է 1917 թվականի հունվարին։ 1917 և 1918 թվականների ընթացքում կամավորները Ֆամագուստա նավահանգիստ են ժամանել Մարսելի և Պորտ Սաիդ նավահանգիստներից։ Մերձավոր Արևելքի, Եվրոպայի և Հյուսիսային Ամերիկայի մի քանի հայկական կազմակերպություններ աջակցել են Լեգիոնին՝ կա՛մ ֆինանսական ներդրումներով, կա՛մ սփյուռքահայերին կոչ անելով Լեգիոնի ընկերություններ ստեղծելու համար։ Ընտրությունը և վերապատրաստումը բավականին խիստ էին, մինչդեռ չափազանց դժվարությունները և տրանսպորտի մեծ ծախսերը խոչընդոտում էին Նոր աշխարհից ավելի շատ կամավորների ժամանումը։ Կամավորները հատկապես անհամբեր էին կատարել իրենց հայրենանվեր պարտքը։

Ճամբարը բաղկացած էր շտաբից, զորանոցից, տարբեր օժանդակ կառույցներից (ներառյալ ջրային ավազանը) և փոքրիկ եկեղեցուց։ Ընդհանուր առմամբ եղել է 4124 կամավոր, որոնք կազմել են 3 հայկական գումարտակ, ինչպես նաև 2 սիրիական վաշտ (մոտ 300 հոգուց բաղկացած)։ Ճամբարի հրամանատարն էր հետևակային փոխգնդապետ Լուի Ռոմիեն, իսկ նրա հոգևոր հովիվն էր արքեպիսկոպոս Դանիել Հակոբյանը, որին օգնում էր վարդապետ Գրիգոր Պահլավունին, ով հետագայում հայտնի դարձավ որպես «Թոփալ Վարդապետ» (Կաղ վարդապետ)՝ ստացած վնասվածքի պատճառով։ Երկու հոգևորականներն էլ Կիպրոս են եկել Երուսաղեմի հայոց պատրիարքարանից, թեև այդ ժամանակ Կիպրոսի հայոց առաջնորդարանը գտնվում էր Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքության ներքո։ Բացի Կիպրոսում իրենց պարտականություններից, ինչ-որ պահի Կաստելլորիզո կղզու պաշտպանությունը (Հռոդոսից արևելք) հանձնվեց Հայկական լեգեոնին։ Հիմնական զորավարժանքն ավարտվել է 1918 թվականի մայիսին։ Մինչ այդ 1-ին գումարտակը մոտ մեկուկես տարվա պատրաստություն ուներ, 2-րդ գումարտակը՝ մոտ ութ ամիս, իսկ երրորդ գումարտակը կազմավորվում էր։ Այնուհետև Լեգեոնի մեծ մասը տեղափոխվեց Եգիպտոս, որտեղից այն տեղակայվեց Պաղեստինում՝ նշելով Արարայի ճակատամարտը 1918 թվականի սեպտեմբերի 19-ին։ 3-րդ գումարտակը լքեց Կիպրոսը 1918 թվականի հոկտեմբերին։ 1918 թվականի դեկտեմբերին Լեգիոնը, որն այժմ բաղկացած է 4 գումարտակից։, 4368 զինվոր և 66 սպա – հաստատվել է Կիլիկիայի մարզում (շտաբը գտնվում էր Ադանայում)՝ որպես ֆրանսիական մանդատի մաս, որտեղ այն մնաց մինչև 1920 թվականի օգոստոսը։ 1919 թվականի փետրվարին այն պաշտոնապես կոչվեց «Հայկական լեգեոն»(Légion Arménienne/Հայկական Լեգէոն)։ 1919 թվականի կեսերին գեներալ Անդրանիկ Օզանյանը գալիս է Կիպրոս՝ ցանկանալով մեկնել Կիլիկիա՝ Լեգեոնը գլխավորելու համար, սակայն մերժվել է ֆրանսիացիների կողմից։ Դրա լուծարումից հետո միայն շատ քիչ թվով լեգեոներներ վերադարձան Կիպրոս։ Լառնակայի հայկական գերեզմանատանը գտնվում է Հայկական լեգեոնի 9 կամավորների խմբակային գերեզմանը, որը պատվիրվել է Ֆրանսիայի հյուպատոսության կողմից 1940-ականների վերջին։ Այն վայրում, որտեղ ժամանակին եղել է Լեգիոնի ճամբարը, ներկայումս թուրքերի կողմից օկուպացված տարածքներում շատ քիչ հետքեր են մնացել^[6]։

Կիպրահայ համայնքը բարգավաճեց ողջ Բրիտանական դարաշրջանում (1878-1960)՝ հիմնելով միություններ, երգչախմբեր, սկաուտական խմբեր, սպորտային թիմեր, երաժշտական համույթներ, եկեղեցիներ, գերեզմանատներ և դպրոցներ, այդ թվում՝ Մելքոնյան կրթական հաստատությունը։ Շատ առումներով եզակի ողջ հայկական սփյուռքում, այն կառուցվել է Նիկոսիայի սահմաններից դուրս 1924-1926 թվականներին, եգիպտահայ, ծխախոտի առևտրական եղբայրներ Գրիգոր և Կարապետ Մելքոնյանների առատաձեռն և բարեգործական նվիրատվությունից հետո՝ սկզբում 500 որբերի ապաստան տալու և կրթելու նպատակով, դպրոցի դիմաց տնկեցին ծառերը՝ ի հիշատակ իրենց մորթված հարազատների։ Հաստատությունը որբանոցից (1926–1940) աստիճանաբար վերածվել է աշխարհահռչակ միջնակարգ դպրոցի՝ գիշերօթիկ բաժնով(1934–2005)^[7]։ Ուսումնասիրելով բրիտանական դարաշրջանի մարդահամարները՝ նկատելի է,որ եղել է Կիպրոսի հայերի թվի կայուն աճ՝ տատանվելով 201-ից 1881 թվականին մինչև 4549-ը 1956 թվականին։ Նրանց ճնշող մեծամասնությունը հայ առաքելական էին, կային նաև սակավաթիվ հայ կաթոլիկներ և հայ բողոքականներ։ 1960 թվականի մարդահամարի ժամանակ գրանցվել է 3628 հայ, ի տարբերություն 1956 թվականի 4549-ի, քանի որ մոտ 900 կիպրահայ գաղթել է Մեծ Բրիտանիա, Ավստրալիա և այլուր։

Անկախության շրջա�� (1960-ից մինչ օրս)

1960 թվականի Անկախությունը նոր դարաշրջան բերեց Կիպրոսի հայերի համար, որոնք մարոնիների և լատինների հետ միասին ճանաչվեցին որպես «կրոնական խումբ» Սահմանադրությամբ։ Հունաստանի Համայնքային պալատի անդամ (հոդված 109) և 1965 թվականից՝ Ներկայացուցիչների պալատի անդամ (օրենք 12/1965)։ Համայնքի չափը, սակայն, կրճատվել էր մոտ 900 կիպրահայերի Միացյալ Թագավորություն արտագաղթի պատճառով՝ ազատագրական պայքարի (1955-1959) հետևանքով առաջացած արտակարգ իրավիճակի և տեղական տնտեսության վատ վիճակի պատճառով։ Երկրորդ գործոնը, որը նպաստեց համայնքի թվի կրճատմանը, մոտ 600 կիպրահայերի արտագաղթն էր Խորհրդային Հայաստան՝ որպես «հայրենադարձության» համահայկական շարժման մաս 1962-1964 թվականների ժամանակաշրջանում^[8]։

1963-1964 թվականների բախումների ժամանակ կիպրահայ համայնքը մեծ կորուստներ ունեցավ, քանի որ Նիկոսիայի հայկական թաղամասը գրավվեց կիպրոսցի թուրքերի կողմից։ Վերցված էին Առաջնորդարանի շենքը, միջնադարյան Աստվածածին եկեղեցին, Մելիքյան-Ուզունյան դպրոցը, Ցեղասպանության հուշարձանը, Հայկական ակումբի,Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միության (ՀԲԸՄ) ակումբային տները, ինչպես նաև Հայ Ավետարանական եկեղեցին; Վերցվել է նաև Ֆամագուստայի միջնադարյան Կանչվոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին։ Ընդհանուր առմամբ, 231 կիպրահայ ընտանիք դարձել է թուրքերի զոհ, կորցրել իրենց խանութներն ու ձեռնարկությունները։ Արդյունքում հարյուրավոր կիպրահայեր մեկնեցին Մեծ Բրիտանիա, Կանադա, Ավստրալիա և ԱՄՆ։ 1974 թվականի թուրքական ներխուժումից հետո կիպրահայ համայնքը կրեց լրացուցիչ կորուստներ. Կիրենիայում բնակվող 4–5 ընտանիք, Նիկոսիայում՝ մոտ 30 ընտանիք և Ֆամագուստայում՝ 40–45 ընտանիք փախստական է դարձել։ Նշանավոր Մակարավանք գրավվել է թուրքական զորքերի կողմից, Մելքոնյան տղաների հանրակացարանը ռմբակոծվել է թուրքական օդուժի կողմից, իսկ Սուրբ Դոմետիոսի հայկական գերեզմանատունը խոցվել է ականանետերից և ընկել բուֆերային գոտում։ Արդյունքում տասնյակ կիպրահայեր արտագաղթեցին, հիմնականում Մեծ Բրիտանիա. ընդհանուր առմամբ, 1960-1970-ական թվականներին Կիպրոսից հեռացան մոտ 1300 կիպրահայեր, բացի Խորհրդային Հայաստան գաղթածներից։

Հայրենադարձությունը սփյուռքահայերի համահայկական գաղթական շարժում էր դեպի Խորհրդային Հայաստան՝ Հայկական ԽՍՀ-ի և Հայաստանի Եկեղեցու համակարգված աշխատանքի շրջանակներում։ Հատկապես Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ներքաղթը նաև միջոց էր մասամբ փոխարինելու պատերազմի ընթացքում զոհված մեծ թվով հայերին։ ՀԲԸՄ-ի և Ռամկավար կուսակցության հետ համագործակցությամբ ծավալվեց զանգվածային քարոզչություն՝ ոգևորության ալիք առաջացնելով Սփյուռքի հայ համայնքներում և մեծ ակնկալիքներ ստեղծելով նրանց հաստատվելու «հայրենիքում», որը նրանք ընկալում էին որպես իրենց վերջնական նպատակակետը։

1944-1948 թվականներին գոյություն ուներ «Հայաստանի Բարեկամաց Միութիւն» ընկերակցությունը, որը հիմնադրվել էր ՀԲԸՄ-ի և Ռամկավար կուսակցության համակիրների կողմից՝ նպատակ ունենալով խթանել սերը դեպի խորհրդային հայրենիքը։ Բացի սպորտային, մշակութային, սոցիալական, բարեգործական և այլ միջոցառումներից, ծավալվեց զանգվածային քարոզչություն, այդ թվում՝ հոդվածներ ասոցիացիայի «Նոր Արաքս» թերթում, ինչպես նաև հույն-կիպրական կոմունիստական «Դիմոկրատիս» թերթում։ Չնայած Դաշնակցություն կուսակցության և գաղութային կառավարության հակազդեցությանը, գրանցվել էր մոտ 2000 կիպրահայ, գերադասվեցին Մերձավոր Արևելքի և Բալկանների երկրների հայերը։ Սակայն կային 4–5 կիպրահայ ընտանիքներ, որոնք 1947 թվականին ինքնուրույն գաղթեցին Խորհրդային Հայաստան։

1961 թվականին ՀԲԸՄ-ն և Ռամկավար կուսակցությունը սկսեցին էլ ավելի լայնածավալ քարոզչություն՝ ի նպաստ «հայրենադարձության»։ Կազմակերպվել են դասախոսություններ, ֆիլմերի դիտումներ և ռադիոհեռարձակումներ, հյուրընկալվել են բանախոսներ Խորհրդային Հայաստանից, որին այցելել է կիպրահայ պատվիրակությունը՝ հետագայում իր տպավորությունները ներկայացնելով «Հենարան» թերթում։ Ներգաղթի օգտին քարոզչություն կար նաև ձախակողմյան հունա-կիպրական «Հարավգի» թերթում, ինչպես նաև Մելքոնյան կրթական ինստիտուտում։ Մյուս կողմից, Դաշնակցություն կուսակցության կողմից կար ուժեղ ընդդիմություն։ Արդյունքում 1962-1964 թվականներին ընդհանուր առմամբ 576 կիպրահայ հայրենադարձվել է Խորհրդային Հայաստան (այն ժամանակվա համայնքի մոտ 15%-ը)։ Ֆամագուստայի նավահանգստից 20-ը մեկնել է 1962 թվականի սեպտեմբերի 19-ին («Ֆելիքս Ձերժինսկի» շոգենավով), 373-ը՝ 1962 թվականի հոկտեմբերի 3-ին («Գրուզիա» շոգենավով), 168-ը՝ 1963 թվականի հոկտեմբերի 19-ին («Լիտվա» շոգենավով) 168 մարդ՝ 1964 թվականի սեպտեմբերին («Օդեսա» շոգենավով)։ Նրանց մեծ մասը բնակություն է հաստատել Վանաձորում, Լենինականում։ Տարիների ընթացքում նրանցից ոմանք կարողացել են վերաբնակվել Երեւանում։ 1955-1959 թվականներին կիպրահայեր արտագաղթի պատճառով համայնքը կրճատվեց։ Ընտանիքները բաժանված էին, համայնքի կարևոր անդամներն այլևս դրա մաս չէին, 1963-1964 թվականների միջհամայնքային բախումները ևս հայաթափեցին Կիպրոսի հայաբնակ շրջանները։

Երբ գաղթականների վատ կենսապայմանների և ֆինանսական պայմանների մասին լուրերը հասան Կիպրոս (կոդավորված նամակների կամ լուսանկարների միջոցով՝ սովետական գրաքննության պատճառով, ինչպես նաև Խորհրդային Հայաստան այցելուների կողմից), դառնության զգացում առաջացավ։

Իրենց տեսածից ու ապրածից հիասթափված՝ Խորհրդային Հայաստան գնացածների մեծ մասը ցանկանում էր վերադառնալ Կիպրոս։ Խորհրդային կարգերի սահմանափակումների պատճառով, վերադառնալու նպատակով, նրանցից մեծ մասը տեղափոխվել է Ադրբեջան՝ Բաքու։ Վերադարձը սկսվել է 1967 թվականին և շարունակվել մինչև 2005 թվականը, թեև մեծ մասը տեղի է ունեցել 1980-ականների վերջին (Սպիտակի երկրաշարժից հետո) և 1990-ականների սկզբին (Խորհրդային Միության փլուզումից հետո)։ Հայաստանից Կիպրոս եկած հայերի առաջին ալիքը 1991-ից հետո հիմնականում 1960-ականներին Խորհրդային Հայաստան գաղթած կիպրահայերն էին և նրանց հետնորդները։ Կառավարության անմնացորդ աջակցությամբ Կիպրոսի փոքր, բայց աշխատասեր հայ համայնքը աստիճանաբար կարողացավ վերականգնվել իր կորուստներից և շարունակեց բարգավաճել մնացած քաղաքներում՝ մշակութային և սոցիալ-տնտեսական նպաստելով իր հայրենիքի զարգացմանը։

1975 թվականի ապրիլի 24-ին Կիպրոսը դարձավ առաջին եվրոպական երկիրը (և աշխարհում երկրորդը Ուրուգվայից հետո), որը ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը 36/1975 բանաձևով։ Դրան հաջորդեցին ևս երկու բանաձևեր՝ 74/1982 և 103/1990 բանաձևեր, որոնցով ապրիլի 24-ը հռչակեց Կիպրոսում Հայոց ցեղասպանության հիշատակի ազգային օր։ Անցած տասնամյակների ընթացքում կիպրահայ համայնքի դինամիկան փոխվել է կիպրահույների և այլ ոչ հայերի հետ ամուսնությունների թվի աճով, և վերջին 30-35 տարիների ընթացքում հազարավոր հայ քաղաքական և տնտեսական ներգաղթյալների ժամանումով։

Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի (1975-1990), Սիրիայում ապստամբությունների (1976–1982), Իրանի իսլամական հեղափոխության և Իրանա–իրաքյան պատերազմի (1978–1988) հետևանքով, ինչպես նաև Սպիտակի երկրաշարժից հետո (1988) և Խորհրդային Միության փլուզումից հետո (1991) շատերը մշտական բնակություն են հաստատել Կիպրոսում։ Համաձայն Եվրոպայի խորհրդի Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների եվրոպական խարտիայի՝ կիպրահայերի ճնշող մեծամասնության մայրենի լեզուն՝ հայերենը, ճանաչվել է որպես Կիպրոսի փոքրամասնության լեզու 2002 թվականի դեկտեմբերի 1-ից։

Կիպրոսում ապրող հայերի թիվը գերազանցում է 3500-ը։ Կիպրոսում քիչ թվով հայեր կան նաև Եթովպիայից, Հունաստանից, Քուվեյթից, Թուրքիայից և Միացյալ Թագավորությունից^[9]։

Թվաքանակ և կարգավիճակ

Կիպրոսի հայ համայնքի թվաքանակի մասին ցուցանիշ է հրապարակված նաև Կիպրոսաբնակ հայության համացանցային հանգույցում։ Հայկական սփյուռքի ավանդական կառույցները (դպրոց, եկեղեցի, մամուլ) ակտիվորեն են գործել՝ լինելով հայ համայնքի ինքնակազմակերպման և հայապահպանության արդյունավետ մեխանիզմներ։ Կիպրոսի կառավարության, մասամբ էլ Եվրոպայի մի շարք եկեղեցական կազմակերպությունների օժանդակությամբ Նիկոսիայի Արմենիա պողոտայի վրա 1981 թվականին կառուցվել է սուրբ Աստվածածին հայկական տաճարը, «Նարեկ» ազգային վարժարանը, առաջնորդարանը, ակումբներ, Գալայճյան ծերանոց-հանգստյան տունը (կառուցվել է Արամ և Պետրոս Գալայճյան եղբայրների միջոցներով՝ ի հիշատակ իրենց ծնողների)։

Հայերը՝ որպես Կիպրոսի Հանրապետության քաղաքացիներ, լիովին ինտեգրված են այդ երկրի հասարակությանը և ակտիվ մասնակցություն են ցուցաբերում հատկապես հասարակական-քաղաքական կյանքին։ 2006 թվականի մարտի 6-ին հայազգի Մարիոս Գարոյանը ընտրվեց Կիպրոսի խորհրդարանի (Ներկայացուցիչների պալատ) նախագահ։ Նա 2006 թվականի հոկտեմբերի 22-ից Կիպրոսի առաջատար քաղաքական կուսակցություններից մեկի՝ Ժողովրդավարական կուսակցության նախագահն է։

Կիպրոսահայությունն ունի կրոնական համայնքի կարգավիճակ։ Հայ համայնքը Ներկայացուցիչների պալատում ունի 1 ներկայացուցիչ։ Կիպրոսի խորհրդարանում հայ համայնքի ներկայացուցիչն է նշանավոր գործարար և հասարակական-քաղաքական գործիչ Վարդգես Մահդեսյանը։ Կիպրական հասարակությանը հայերի ինտեգրվածության մասին է վկայում թեկուզ այն, որ Կիպրոսի նախագահ Դիմիտրիս Քրիստոֆիասը գլխավորել է Լիմասոլում հայկական դպրոցի բացման արարողությունը։

Ծանոթագրություններ

↑ Cohen, Robin (2008). Global diasporas: an introduction. էջ 49. ISBN 9780203928943.
↑ ^2,0 ^2,1 Hadjilyra, Alexander-Michael (May 2009). «Booklet on the Armenians of Cyprus». Kalaydjian Foundation. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 16-ին.
↑ Hadjilyra, Alexander-Michael (May 2009). «Book The Armenians of Cyprus» (PDF). Kalaydjian Foundation. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 16-ին.
↑ «Life in the Armenian Quarter». May 2011. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
↑ «The Armenian Legion 1918–1921». March 2011. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
↑ «The Armenian Legion and Cyprus». Facebook. February 2013. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 13-ին.
↑ Spinthourakis, Julia-Athena; և այլք: (November 2008). «Education Policies to Address Social Inequalities: Cyprus Country Report» (PDF). Department of Elementary Education. University of Patras. էջ 4. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 20-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 11-ին.
↑ «From the past of the community: Nerkaght». April 2011. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
↑ «Armenians in Cyprus (Nicosia, Larnaca, Limassol) - Hayk the Ubiquitous Armenian». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 29-ին.

Արտաքին հղումներ

[RCohen-1] Cohen, Robin (2008). Global diasporas: an introduction. էջ 49. ISBN 9780203928943.

[Hadjilyras-1-2] 2,0 ^2,1 Hadjilyra, Alexander-Michael (May 2009). «Booklet on the Armenians of Cyprus». Kalaydjian Foundation. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 16-ին.

[Hadjilyras-2-3] Hadjilyra, Alexander-Michael (May 2009). «Book The Armenians of Cyprus» (PDF). Kalaydjian Foundation. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 16-ին.

[Կիպրահայեր5-4] «Life in the Armenian Quarter». May 2011. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.

[Gibrahayer3-5] «The Armenian Legion 1918–1921». March 2011. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.

[Facebook1-6] «The Armenian Legion and Cyprus». Facebook. February 2013. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 13-ին.

[EPASI-7] Spinthourakis, Julia-Athena; և այլք: (November 2008). «Education Policies to Address Social Inequalities: Cyprus Country Report» (PDF). Department of Elementary Education. University of Patras. էջ 4. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 20-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 11-ին.

[Gibrahayer4-8] «From the past of the community: Nerkaght». April 2011. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.

[9] «Armenians in Cyprus (Nicosia, Larnaca, Limassol) - Hayk the Ubiquitous Armenian». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 29-ին.

[1]

**Հայ-կիպրական հարաբերություններ**


Կիպրոս	Հայաստան