Հայեր

Հայեր
Ընդհանուր քանակ
6-8 մլն (այլ տվյալներով՝ 10[1]-12[2] մլն)
Բնակեցում
Հայաստան 2 956 900 մշտական բնակիչ (2020)[3] Ռուսաստան 1 712 000 մշտական բնակիչ, որոնցից 1 182 388-ը Ռուսաստանի Դաշնության, իսկ 515 000-ը՝ Հայաստանի քաղաքացի (2010 թվականի մարդահամար)[4][5], կամ մինչ 2 500 000 (գնահատական)[6] Ֆրանսիա 800 հազար (գնահատական, ծագում)[7][8] ԱՄՆ 483 366 (2010 թվականի մարդահամար)[9] կամ մինչև 2 000 0000 (գնահատական, ծագում)[10] Արգենտինա 380 000 - 400 000[11] Թուրքիա 60 հազարից (առանց համշենցիների)[12][13] 450—490 հազար (համշենցիների թվաքանակը ներառյալ)[14] Վրաստան 168 102 (2014)[15][16]; 248 929 (2002)[15][17][18] Լիբանան 247 388 (ԿՀՎ-ի գնահատական)[19] կամ 150—300 հազար (գնահատական)[20] Սիրիա 100 հազար[21] / 190 հազար[22] (գնահատական) Իրան 150 հազար (գնահատական, 2000)[23] կամ մոտ 102 հազար (գնահատական, 2014)[24]  Արցախի Հանրապետություն 150 932 (2015 թվականի մարդահամար)[25] Ուկրաինա 100 հազար (2001 թվականի մարդահամար)[26] Լեհաստան 1082 (2002 թվականի մարդահամար)[27], 92 հազար (գնահատական, ծագում) Կանադա 50 500 (2006 թվականի մարդահամար)[28] կամ 100 000 (գնահատական) Ավստրիա 15 791 (2006 թվականի մարդահամար)[29] կամ 50 հազար (գնահատական) Ուզբեկստան 42 359 (2000 թվականի մարդահամար)[30] կամ 70 000 (գնահատական) Գերմանիա 42 հազար (գնահատական) Աբխազիա[31] 41 864 (2011 թվականի մարդահամար)[32] Բրազիլիա 40 հազար (գնահատական) Իսպանիա 40 հազար (գնահատական)[33] Հունաստան 35 հազար (գնահատական)[34] Թուրքմենստան 32—34 հազար (գնահատական, 2004)[35]/ 25 հազար[36] (գնահատական, 2013) Իսրայել 20 հազար (գնահատական)[37] Իրաք 20 հազար (գնահատական)[38] Ուրուգվայ 19 հազար (գնահատական) Մեծ Բրիտանիա 18 հազար (գնահատական) Ղազախստան 13,7 հազար (2009, մարդահամար)[39] կամ 25 հազար (գնահատական) Բուլղարիա 10 831 (2001 թվականի մարդահամար)[40] կամ 30 հազար (գնահատական) Բելառուս 10 191 (1999 թվականի մարդահամար)[41] կամ 25 հազար (գնահատական) Բելգիա 10 հազար (գնահատական, 2003 թվականի սեպտեմբեր) Չեխիա 10 հազար (գնահատական)
Լեզու(ներ)
Հայերեն (Արևմտահայերեն և Արևելահայերեն)
Հավատք(ներ)
Քրիստոնեություն։ առաքելականներ ·կաթոլիկներ ·բողոքականներ ·ուղղափառներ Հայ հեթանոսություն։ ցեղակրոններ ·արևորդիներ Թուրքիայում և այլ վայրերում նաև՝ Իսլամ։ սուննիներ ·ալավիներ
Բարեկամական էթնիկ խմբեր
համշենահայեր, չերքեզահայեր, հայհուրումներ, հայ-թաթեր, ծպտյալ հայեր, բոշաներ
Ծագել են
Հայկական լեռնաշխարհում

Հայեր, էթնիկ խումբ, որը սերել ու կենսագործում է Հայկական լեռնաշխարհում և Հարավային Կովկասում^[42][43]։

Հայերը մեծամասնություն են կազմում Հայաստանում։ Հայերը ցրված են ամբողջ աշխարհում և ունեն 6-8 միլիոնանոց սփյուռք, որի անդամները միշտ կամ ժամանակ առ ժամանակ ապրում են Հայաստանի սահմաններից դուրս։ Հայկական սփյուռքի ամենամեծ կենտրոններ են Ռուսաստանը, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները, Ֆրանսիան, Վրաստանը, Իրանը, Գերմանիան, Ուկրաինան, Լիբանանը, Բրազիլիան և Սիրիան։ Բացի Իրանի և նախկին խորհրդային երկրների գաղթավայրերից, մնացած գաղթավայրերը ստեղծվել են հիմնականում Հայոց ցեղասպանության հետևանքով^[44]։

Հայերի մեծամասնությունը Հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդ է, որը աշխարհի ամենահին եկեղեցիներից մեկն է։ Հիսուսի մահից քիչ անց քրիստոնեությունն սկսել է տարածվել հայերի մեջ։ Հայաստանում քրիստոնեություն են տարածել Հիսուսի երկու առաքյալները՝ Թադեոսը և Բարդուղիմեոսը^[45]։ 301թ.-ին Արշակունիների թագավորության Տրդատ III արքայի օրոք Հայաստանը դարձավ առաջին պետությունը, որը պաշտոնապես ընդունեց քրիստոնեությունը՝ որպես պետական կրոն^[46]։

Հայերենը պատկանում է Հնդեվրոպական լեզվաընտանիքին^[47]։ Այն բաժանված է երկու մասի՝ արևելահայերեն և արևմտահայերեն։ Արևելահայերենը տարածված է Հայաստանում, Արցախում, Իրանում և հետխորհրդային երկրներում, իսկ արևմտահայերենն օգտագործվել է պատմական Արևմտյան Հայաստանում, իսկ այժմ խոսվում է ցեղասպանության արդյունքում առաջացած գաղթավայրերում։ Հայոց գրերը ստեղծվել են Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից՝ 405 թվականին։

Հայերի մի ստվար մասը ծպտյալ է, որոնք ինչ-ինչ պատճառներով թաքցնում են իրենց իրական արմատները։ Ծպտյալ հայերը բնակվում են հիմնականում Թուրքիայի տարածքում, որոնց թիվը հասնում է շուրջ 5 մլն-ի (կան նաև այլ տվյալներ՝ 2-7 մլն^[48][49][50]): Ծպտյալ հայերը հիմնականում բնակվում են Արևմտյան Հայաստանի տարածքում, որոշակի քանակությամբ նաև Կիլիկիայում։ Նրանք ցեղասպանությունից փրկվելու համար թուրքացվել, քրդացվել կամ արաբացվել են^[51][52]։

Համշենցիներ-էթնիկ խումբ, որը պատմաբանների, լեզվաբանների, մարդաբանների գերակշիռ մասի կողմից բնութագրվում են որպես հայ էթնոսի մի հատված (մոտ 1,5 - 3 մլն.)։ Ժամանակակից համշենցիները բաժանվում են երեք հիմնական խմբերի` քրիստոնյա համշենցիներ, ովքեր հայեր են, բնակվում են Աբխազիայում և Ռուսաստանի Կրասնոդարի մարզում, սուննի մուսուլման հայախոս համշենցիներ կամ հոփա-համշենցիներ` բնակվում են Թուրքիայի Արդվին նահանգի Հոփա և Բորչկա շրջաններում(ինքնանվանումը համշեցի կամ հոմշեցի)։ Նրանց մի հատվածը մնացել է Սովետական Միության մեջ և այժմ բնակվում է Ղրղզստանում ու Ռուսաստանի Կրասնոդարի մարզում։ Եվ թրքախոս սուննի-մուսուլման համշենցիներ կամ բաշ-համշենցիներ, որոնք հիմնականում բնակվում են Թուրքիայի Ռիզե նահանգում(ինքնանվանումը` համշիլ)։ Նաև հայախոս մուսուլման համշենցիներ կան Ստամբուլի մոտ գտնվող Սաքարյա նահանգում, Ադաբազար քաղաքի մոտակայքում, ովքեր 1877-1878 ռուս-թուրքական պատերազմից փախել են Հոփայից։

Հայերի ծագման վերաբերյալ հիշատակություններ և ավանդազրույցներ կան մի շարք գրավոր աղբյուրներում, որոնցից հատկապես մեծ կարևորություն ունեն հայկական, հունական, վրացական, արաբական և հին եբրայական ավանդազրույցները, քանի որ դրանք կարևոր սկզնաղբյուրներ են^[53]։

Հայկական ավանդազրույցը պահպանվել է Մովսես Խորենացու շնորհիվ և ունի զարգացման 2 ժամանակաշրջան՝ նախաքրիստոնեական և քրիստոնեական։

Նախաքրիստոնեական փուլում հայերի ծագման վերաբերյալ նշվում է, որ նրանք սերել են աստվածազուն Հայկ Նահապետից, որը առաջին արարչագործ աստվածների հսկա որդիներից էր։ Նախաքրիստոնեական ավանդազրույցը հստակ չի նշում, թե ում որդին էր Հայկը, սակայն այս բացը կարելի է լրացնել շումմերա-աքքադական արձանագրությունների միջոցով, որտեղ նշվում է, որ Հայկի հայրը Արատտայի հովանավոր աստված Հայ(ա)ն է։ Հայ(ա) աստծո պաշտամունքը կապված է տիեզերական ջրերի և Եփրատ ու Տիգրիս գետերի հետ․ նա համարվում է այդ գետերի սկզբնավորողը։

Քրիստոնեական փուլում, երբ 301 թվականին հայերը ընդունում են քրիստոնեությունը՝ որպես պետական կրոն, անհրաժեշտություն է առաջանում հայերի ծագման ավանդազրույցը հարմարեցնել Աստվածաշնչի հետ։ Ըստ Աստվածաշնչի Ծննդոց գրքի՝ համաշխարհային ջրհեղեղի հետևանքով վերացել էր ամբողջ աշխարհի մարդկությունը․ փրկվել էր միայն Նոյը՝ իր ընտանիքի հետ միասին։ Հենց Նոյի երեք որդիներից՝ Հաբեթից, Քամից և Սեմից, առաջացան աշխարհի ազգերը։ Ըստ նոր ավանդազրույցի՝ Հաբեթի որդի Թորգոմից էլ սերել է Հայկ Նահապետը, որը, չցանկանալով ենթարկվել բռնակալ Բելին, վերցնում է իր ընտանիքը և Միջագետքից տեղափոխվում Հայկական լեռնաշխարհ։ Ավանդությունը պատմում է, որ Հայկը պատերազմել է Միջագետքի տիրակալ բռնակալ Բելի դեմ և հաղթել նրան։ Բուն Հայոց թվականը սկսվում է հենց այդ օրից՝ Ք․ա 2492 թվականի օգոստոսի 11-ից։

Հենց Հայկի անունից էլ մեր ազգը անվանվեց հայ, իսկ երկիրը՝ Հայաստան^[54]։

Հունական աղբյուրներում պահպանվել է հայերի ծագման մասին պատմող մի ավանդազրույց, ըստ որի՝ հայերը ծագում են հույների մեջ մեծ սեր վայելող արգոնավորդներից մեկից։ Յասոնը և մնացած արգոնավորդներն իրենց Արգոն նավով ուղևորվում են Կողքիս, որտեղ էլ փորձում են գտնել ոսկե գեղմը, ինչը համարվում էր անմահության և հավերժության խորհրդանիշը։ Արգոնավորդներից մեկը՝ Արմենոսը, որը Հունաստանի Թեսալիա մարզից էր, մնացած արգոնավորդների հետ միասին չի վերադառնում Հունաստան, այլ մնում է Հայկական բարձրավանդակում, որտեղ էլ ստեղծված պետությունը նրա անունով կոչվում է «Արմենիա», իսկ այդ երկրի բնակիչները՝ «արմեններ»։

Ք․ա․ I դարի հույն մատենագիր Ստրաբոնն ավելի մանրամասն է անդրադարձել այս պատմությանը՝ նշելով, որ իր սկզբնաղբյուրները Ալեքսանդր Մակեդոնացու զորավարների պատմություններն են։ Այս ամենը թույլ է տալիս կարծել, որ ավանդազրույցը ստեղծվել և տարածում է գտել հիմնականում Մակեդոնացու արշավանքների ընթացքում։ Այդ պատճառով հայերի ծագման այս ավանդազրույցը կարող է արժանահավատ չլինել, քանի որ հնարավոր է ստեղծված լինի քաղաքական միտումներով։ Իրենց արշավանքներին օրինական տեսք հաղորդելու համար միապետները հաճախ են ապավինում այսպիսի ավանդազրուցների ստեղծմանը։ Դրա վառ ապացույցներից է նաև այն, որ հելլենիզմի ժամանակաշրջանում հայտնվեցին և սկսեցին շրջանառվել նաև պարսիկների ու մարերի հունական ծագման մասին նույնանման ավանդազրույցներ^[55]։

Վրացական ավանդազրույցը գրի է առնվել վրաց մի շարք հեղինակների կողմից 9-11-րդ դարերում։ Ըստ այս ավանդազրույցի՝ Թարգամոսի (Թորգոմի) 8 որդիներից առաջացել են մի շարք կովկասյան ժողովուրդներ։ Այս 8 որդիներից ավագը Հայոսն էր, որից էլ առաջացան հայերը։ Մյուս որդիներից Քարթլոսից առաջացան վրացիները, իսկ մնացած որդիներից՝ աղվանական, լեզգիական և մի շարք այլ կովկասյան ցեղերը։

Դատելով ավանդազրույցի մեջ տեղ գտած անձնանունների վերջավորություններից՝ կարելի է կարծել, որ այս ավանդազրույցի համար որպես սկզբնաղբյուր հանդես է եկել ինչ-��ր հունական պատում, որը սակայն չի պահպանվել։ Ավանդազրույցը ստեղծվել է մի ժամանակաշրջանում, երբ Բագրատունիները իշխող դիրք էին գրավում ոչ միայն Վրաստանում, այլ նաև մնացած կովկասյան երկրներում։ Այս փաստով էլ կարելի է բացատրել Հայոսի ավագության իրողությունը^[56]։

Արաբական ավանդազրույցը գրի է առնվել Յակուտիի և Դիմաչկիի երկերում 12-13-րդ դարերում։ Այն նույնպես հայերի ծագումը կապում է համաշխարհային ջրհեղեղից հետո միակ ողջ մնացած մարդու՝ Նոյի որդիների հետ^[57]։ Ըստ ավանդազրույցի՝ Նոյի որդի Յաֆիսից (Հաբեթ) ծնվեց Ավմարը, ապա նրա թոռ Լանթանը (Թորգոմ)։ Հենց նրանից էլ սերեց հայերի նախնին՝ Արմինին։ Ավանդազրույցը հավաստում է, որ Արմինինի եղբայրներից էլ առաջացան վրացիները և աղվանները։ Այս պատմությունը պահպանել է նաև հնդեվրոպական ժողովուրդների եղբայրության ու բարեկամության փաստը՝ նշելով, որ հայերին ազգակից են հույները, սլավոնները, ֆրանկները և պարսիկները^[56]։

Հին եբրայական ավանդազրույցը գրի է առնվել Հովսեպոս Փլավիոսի (Ք․ա․ I-Ք․հ․ I դարեր) կողմից «Հրեական հնախոսություն» գրքի էջերում, ըստ որի՝ «Ուրոսը հաստատեց Հայաստանը»։ Այս տեղեկության վերաբերյալ կա տարակարծություն։ Հնարավոր է, որ խոսքը վերաբերում է Հայկի սերունդներից Արա Գեղեցիկին։ Ըստ մեկ այլ վարկածի՝ խոսքը վերաբերում է Վանի թագավորության արքա Ռուսային, քանի որ նա հայտնի է որպես «Ռուսա Էրիմենայի որդի», և նրա անունը հիշատակվում է նաև «Ուրսա» տարբերակով^[58]։

Պատկեր:LengheIndoeuropee.jpg

19-րդ դարի սկզբին ստեղծվում է համեմատական լեզվաբանությունը, որը կարևոր դեր խաղաց հայերի ծագման հարցի ուսումնասիրման գործում։ 1837 թվականին Բեռլինի համալսարանի պրոֆեսոր Պետերմանը հայտարարեց, որ հայերենը հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի մի լեզվաճյուղ է կազմում։ Մինչ այդ տեսակետներ կային, որ հայերենը իրանական լեզվաճյուղին պատկանող լեզու էր, որը, սակայն, ամբողջությամբ մերժվեց և դուրս եկավ գործածությունից։ Պրոֆեսոր Հայնրիխ Հյուբշմանն իր աշխատություններում վերջնականապես հաստատեց հայերենի հնդեվրոպական առանձին լեզվաճյուղ լինելը։

Որոշ հետազոտողներ հասկանալով, որ եթե տարբեր ազգերի լեզուներ ունեն նման հնչյունական կազմ և քերականություններ, ապա այդ ազգերը պետք է ունենան նաև նույնանման ծագում, սկսեցին փնտրել հնդեվրոպական նախահայրենիքի տեղադրությունը։ Այս նախահայրենիքի վայրը Հայկական լեռնաշխարհն էր, Փոքր Ասիայի արևելքը, Իրանական բարձրավանդակի հյուսիս-արևմուտքը և Հյուսիսային Միջագետքի հյուսիսային շրջանները։ Այս ամենը ամբողջացնելով՝ գիտնականները հանգեցին այն համոզմանը, որ հայերը և հնդեվրոպական մնացած ազգերը (անգլիացիները, ֆրանսիացիները, պարսիկները, հնդիկները, հույները և այլն) ապրել են հնդեվրոպական նախահայրենիքում, այսինքն՝ այս ազգերը ազգակից են։ Ք․ա․ 4-րդ հազարամյակի վերջում հայերենը առանձնացել է հնդեվրոպական ընդհանուր լեզվից, իսկ մնացած ազգերը ցրվել են ամբողջ աշխարհով և զբաղեցրել Հնդկաստանից մինչև Արևմտյան Եվրոպա ընկած տարածքները։

Ըստ Լեոյի՝ հայերենը ունի 2 շերտ, որից մեկը հնդեվրոպական է, իսկ մյուսը՝ ոչ։ Այս փաստը նա բացատրում է նրանով, որ հայ ժողովուրդը բաղկացած է երկու ֆիզիկական տիպերից։ 1880-ական թվականներին Քերովբե Պատկանյանը պնդում էր, որ հայ ժողովուրդը առաջացել է հայերի և արմենների միաձուլումից։ Նույն տեսակետը 20-րդ դարի սկզբին առաջ էր տանում նաև Նիկողայոս Մառը, որը պնդում էր, որ կա հայոց լեզվի երկու շերտ՝ գրաբար և աշխարհաբար։ Նա այդ երկու շերտերին տվեց արմենական և հայկական անվանումները, որով նա նույնպես փաստեց, որ արմենները եկվորներ են, իսկ հայերը՝ տեղաբնակներ։

Ըստ Ստրաբոնի և Հերոդոտոսի՝ հայերը թրակիացիների և փռյուգիացիների հետ ունեցել են ազգակցական կապ։ Դա պայմանավորված է հենց արմենական ցեղերով, որոնք Ք․ա․ II հազարամյակում սկսեցին իրենց գաղթը Եվրոպայից դեպի Ասիա։ Հենց այս գաղթի ճանապարհին էլ նրանք հաստատվում են մի երկրում, որը կոչվում է Թրակիա։ Հենց այս շրջաններում էլ հիշատակվում է մի քաղաք, որի անունը Արմենիոն էր, և որը գտնվում էր Հին Հունաստանի Թեսալիա մարզում։ Հետաքրքրական է, որ հենց հունական ավանդազրույցում էլ պահպանվել է այն փաստը, որ հայերի նախնին Արմենիոն քաղաքից էր։ Տեղի տալով նոր ազգերի ճնշումներին՝ թրակիական և փռյուգիական ցեղերը սկսեցին տեղաշարժվել և փոխել իրենց բնակության վայրերը։ Նրանց հետ միասին էլ իրենց բնակության վայրը փոխեցին արմենները, որոնք, անցնելով Դարդանելի և Բոսֆորի նեղուցները, Ք․ա․ 15-րդ դարում բնակություն հաստատեցին Փոքր Ասիայում։

Այս ժամանակաշրջանում արմենները փոքրաթիվ ժողովուրդ էին, որոնք մինչև Ք․ա․ 7-րդ դարը ապրում էին փռյուգիացիների հետ։ Նրանք այդ ժամանակաշրջանում հաղորդակցվում էին հարևան երկրների՝ խեթերի, ուրարտացիների հետ։ Հենց Ք․ա․ 7-րդ դարում էլ սկսվեցին քաղաքական փոթորիկները։ Կիմերների և սկյութների անդադար արշավանքները իրական իրարանցում ստեղծեցին այստեղ բնակվող ազգերի շրջանում, որի հետևանքով էլ արմենները սկսեցին շարժվել դեպի արևելք և բնակություն հաստատեցին Եփրատ գետից արևելք։ Այս ժամանակաշրջանում էլ արմենները դաշնակցում են մարերի ու բալբելոնացիների հետ և գրավում Նինվեն, որից հետո էլ Հայաստանի հարավ-արևմուտքում ստեղծում են իրենց թագավորությունը։

Ք․ա․ XIII-րդ դարում ուրարտացիները, խուռիները և լուվիացիները ձուլվեցին միմյանց հետ, և ստեղծվեց հայ ժողովուրդը, որին օտարները անվանում են «արմեններ», իսկ ինքնավանումն է «հայ»^[59]։ Ներկայումս ուսունասիրողների մեծամասնությունն ուրարտացիներ կամ ուրարտական ցեղերի ձևակերպման տակ ընկալում են Հայկական լեռնաշխարհում բնակվող այն բոլոր լեզվական և ծագումնաբանական տարատեսակ ցեղային կազմավորումների ամբողչությունը, որոնք ընդգրկված էին ՈՒրարտու պետական կազմավուրման տարածքային կազմի ու ենթակայության տակ (մոտավորապես այն սկզբումքով, ինչպիսին ընկալվում էր նախկին «Սովետական ժողովուրդ» ձևակերպումը, որն իր մեջ ներառում էր տվյալ երկրի տարածքում բնակվող տարատեսակ ցեղեր և ազգություններ)։ Այսինքն վերը նշված բոլոր ցեղերն ու ազգությունները՝ լուվիացիներ, հայասացիներ /ուման-մանդա․ հու(ա)րիներ, կասկեր և այլն/, խուռիներ (հարի ցեղերի հարավային հատվածը՝ հիշատակվում են նաև սուբարիներ անվամբ), մուշքեր, ինչպես նաև՝ ալարոդներ, մատիեններ, դիաուխիներ, կուտիներ, սայսպերներ, սպարդաներ (հայկ․ աղբյուրներում՝ սիսականներ) և ուրիշներ - մեկ ընդհանրական անվանմամբ կոչվել էին «ՈՒրարտացիներ» կամ «ՈՒրարտական ցեղեր /ժողովուրդ/»։ Դարեհը I-ը շատ անգամ է հիշատակում Հայաստանը, և այստեղ էլ հին պարսկերենում այն միշտ կոչվում է «Արմինա», իսկ աքքադականում՝ «Ուրարտու» («Ուրաշտու»)։ Հին պարսկերեն նախադասության մեջ գրված է «ուղարկեցի Արմինա», իսկ աքքադերեն միևնույն նախադասության մեջ՝ «ուղարկեցի Ուրաշտու»։ Այս հանգամանքը ևս ապացուցում է, որ Հայաստան և Ուրարտու-Ուրաշտու անվանումները նույնական են և վերաբերում են մեկ երկրի, այսինքն հին պարսկերենով «Արմինա» անվանումը բառացի ունեցել է ՈՒրարտուի /տվյալ բառակազմությունում՝ Արարատի/ մարդկանց /այսինքն՝ բնակիչների կամ ժողովրդի/ երկիր իմաստը։ ժամանակի մի շարք ժողովուրդներ պարսիկների օրինակով Հայկական լեռնաշխարհի բնակչությանը երկրի պատմական Արարադ/ՈՒրարտու/ անվանբ կոչել են <Արարադի մարդիք կամ բնակիչներ>՝ արմեններ, իսկ երկիրը Արմենիա՝ <Արարադի /ՈՒրարտուի/ ժողովրդի երկիր>։ Այս անվանումը հետագայում տարածվել է աշխարհի շատ լեզուներում։ Իսկ մեր ժողովրդի հայ ինքնանվանումը ավանդությունը կապում է «Հայկ Նահապետ» անվան հետ (ենթադրվում է, ուրարտական գլխավոր աստվածություն՝ Հալ(յ)դի անվանական տարբերակն է)։

Ք․ա․ III-II հազարամյակներում Հայկական լեռնաշխարհի հարավում բնակվում էին շումերները, որոնք հետագայում տեղափոխվեցին ավելի հարավ՝ Միջագետք, սակայն պահպանեցին իրենց կապը իրենց նախահայրենիքում բնակվող բնիկների հետ։ Հենց շումերական արձանագրություններն էլ մեզ կարևորագույն տեղեկություններ են հաղորդում հայկական ամենահին թվագրվող թագավորության՝ Արատտայի վերաբերյալ։ Թագավորությունը թվագրվում է Ք.ա. XXVIII-XXVII դարերին։ Այս արձանագրություններում հիշատակվում է Արատտայի վայրի մասին տեղեկություններ, որը անժխտելիորեն համապատասխանում է Հայկական լեռնաշխարհին։ Շումերական արձանագրություններում պահպանվել են նաև Արատտայի գրի, տնտեսության, ճարտարապետության վերաբերյալ տվյալներ^[60]։

Հաջորդ հնագույն հայկական թագավորությունը Հայասան է, որը հիշատակվում է հիմնականում խեթական արձանագրություններում՝ թվագրվելով Ք․ա․ 16-14-րդ դարերով։ Այս թագավորության անվանման հիմքում ընկած է հայ ժողովրդի ինքնանվանումը՝ «հայ», որին ավելացել է խեթերենում տեղանվանակերտ վերջավորությունը՝ «ասա»-ն։ Հայասան գտնվել է Սև ծովի, Եփրատ գետի, Հայկական Տավրոս լեռների և Վանա լճի միջև, այսինքն՝ Հայկական լեռնաշխարհի արևմտյան մասում։ Երկրի մայրաքաղաքն էր Կումմախան՝ հետագա Մեծ Հայքի Բարձր Հայք աշխարհի Անի-Կամախը, որտեղ էլ գտնվում էր հայոց թագավորների դամբարանը։ Հայասան ռազմադաշտ էր դուրս բերում 10 հազար հետևակ և 700 մարտակառք, որը այդ ժամանակների համար զգալի ուժ էր։ Խեթական արձանագրություններում հիշատակվող Հայասան մի դեպքում հանդես է գալիս որպես հակառակորդ, ապա որպես դաշնակից, որի հետ նույնիսկ խնամիական կապեր կային^[61]։

Մյուս պետական կազմավորումը Նաիրին էր, որը ցեղային հիմունքներով միավորված պետություններ էին։ Այս երկրները հիշատակվում են Ք․ա․ 14-10-րդ դարերում։ Առաջին անգամ հիշատակվել են Ասորեստանի արքա Սալմանասար Ա-ի օրոք։ Նա, ի թիվս մի շարք գրավված երկրների, հիշատակում է նաև Նաիրի երկրների անունը։ Նրա որդու՝ Թուկուլթի-Նինուրտա Ա-ի օրոք տեղի ունեցած արշավանքի ժամանակ նա հիշատակում է դաշնակից 40 թագավորների, որոնք դուրս էին եկել իր դեմ։ Այսինքն Նաիրի երկրի արքաները վերահաս վտանգի դեպքում միավորվում էին^[62]։

Հայտնի էին նաև այլ ցեղային միություններ, որոնցից էին՝ Հայասա, Պախխուվա, Զուխմա, Ալշե, Իսուվա, Թեգարամա, Մալդիա, Կումմախա, Տումաննա, Պալա և այլն։

Վանի թագավորությունը թվագրվում է Ք․ա․ 9-6-րդ դարերին և գոյություն է ունեցել սկզբնական ժամանակներում Հայկական լեռնաշխարհի հարավ-արևմուտքում, ապա սկսել է իր իշխանության տակ առնել ամբողջ Հայկական լեռնաշխարհը։ Թագավորությունը հայտնի է նաև որպես Բիայնիլի, Նաիրի, Ուրարտու, իսկ Աստվածաշնչում՝ Արարատյան թագավորություն։ Թագավորության հիմնադիր արքան Արամեն է, որն էլ առաջին անգամ հիշատակվում է ասորեստանյան արձանագրություններում։ Երկրի մայրաքաղաքը Տուշպա-Տոսպ-Վանն էր, որը կառուցվել էր Սարդուրի I-ի ժամանակ։ Նրա որդի Իշպուինիի օրոք ստեղծվեց տեղական սեպագիր, միասնական դիցարան և սկսվեց արհեստավարժ բանակի ստեղծումը, որն էլ ավարտվեց նրա որդի Մենուայի օրոք։ Վանի թագավորությունը Արգիշտի I-ի օրոք դարձավ տարածաշրջանային աշխարհակալություն և երեք կողմից շրջափակման մեջ վերցրեց Ասորեստանը։ Ի վերջո՝ Ք․ա․ 6-րդ դարում Վանի թագավորությունը սկսեց թուլանալ և հեռանալ պատմության թատերաբեմից՝ իր տեղը զիջելով Երվանդունիների համահայկական թագավորությանը^[63]։

Երվանդունիների համահայկական թագավորությունը առաջին անգամ հիշատակվում է Ք․ա․ 681 թվականին Հայկական լեռնաշխարհի հարավ-արևմուտքում։ Այն նույնացվում է ասորեստանյան արձանագրություններում հիշատակվող Արմե-Շուբրիա պետականության հետ, որի ղեկավարը Սկայորդին էր։ Նրա որդին՝ Պարույրը, Ք․ա․ 612 թվականին դաշնակցելով Բաբելոնի և Մարաստանի հետ, արշավում է դեպի Նինվե և ոչնչացնում Ասորեստանը։ Նրա սերունդներից հայտնի է դառնում Երվանդ Սակավակյացը, որի անունից էլ առաջացել է թագավորության անվանումը։ Նրա օրոք Երվանդունիները ռազմադաշտ էին դուրս բերում 40 հազար հետևակ և 8 հազար հեծելազոր։ Սակայն Երվանդի օրոք Երվանդունյաց Հայաստանը ընկնում է Մարաստանի իշխանության տակ, որը թոթափում է նրա որդին՝ Տիգրան Երվանդյանը՝ դաշնակցելով Կյուրոս Մեծի հետ։ Ի վերջո՝ Ք․ա․ 521 թվականի Երվանդունիները կորցնում են իրենց անկախությունը և մտնում Աքեմենյան Պարսկաստանի կազմի մեջ՝ կազմելով 13-րդ սատրապությունը։ Այս իրավիճակը շարունակվում է մինչև Գավգամելայի ճակատամարտը՝ Ք․ա․ 331 թվական, որից հետո Երվանդ III-ը վերականգնում է Երվանդունյաց անկախությունը։ Պետությունը գոյատևեց մինչև Ք․ա․ 201 թվական և անկում ապրեց Սելևկյանների արշավանքի հետևանքով։ Երկրի մայրաքաղաքն էր Երվանդաշատը, որը կառուցվել էր Երվանդ IV Վերջինի կողմից^[64]։

Այս արշավանքները ղեկավարվում էին հայազգի զորավարներ Արտաշեսի և Զարեհի կողմից, որոնք էլ նշանակվեցին հայոց կառավարիչներ (Արտաշեսը՝ Մեծ Հայքում, իսկ Զարեհը՝ Ծոփքում)։ Օգտվելով հարմար առիթ դարձած Մագնեսիայի ճակատամարտից, որը տեղի ունեցավ Ք․ա․ 190 թվականին, Ք․ա․ 189 թվականին Արտաշեսը Մեծ Հայքում, իսկ Զարեհը Ծոփքում վերականգնեցին հայոց անկախությունը։ Ստեղծվեց Արտաշեսյանների թագավորությունը։ Արտաշեսը Ք․ա․ 185 թվականին կառուցեց նոր մայրաքաղաք Արտաշատը, որը դարձավ տարածաշրջանի ամենակարևոր քաղաքներից մեկը։ Ք․ա․ 95 թվականին այս թագավորության հզորագույն կառավարիչը դարձավ Տիգրան Բ Մեծը, որը 94-71 թվականների ընթացքում ստեղծեց մի հսկայածավալ պետություն, որը ձգվում էր Եգիպտոսից մինչև Կովկասյան լեռներ և Միջերկրական ծովից մինչև Պարսից ծոց։ Սակայն հայ-հռոմեական պատերազմի (Ք․ա․ 69-66 թթ․) հետևանքով Տիգրան Մեծը կնքեց Արտաշատի պայմանագիրը և կորցրեց իր նվաճումները՝ պահպանելով «արքայից արքա» կոչումը ու չնչին նվաճումներ։ Տիգրանի որդի Արտաշես Բ-ն հոր դիվանագետ էր, որը կառավարում էր դժվարագույն ժամանակաշրջանում, որի հետևանքով էլ գերեվարվեց Ալեքսանդրիա և մահապատժի ենթարկվեց։ Նրան հաջորդեց իր որդին՝ Արտաշես Բ-ն, որը հոր մահվան վրեժը լուծելու համար հրամայեց գլխատել Հայաստանում գտնվող բոլոր հռոմեացիներին։ Սակայն նա Ք․ա․ 20 թվականին դավադրաբար սպանվեց մայրաքաղաք Արտաշատում։ Նրա մահից հետո սկսեց թուլանալ Արտաշեսյանների թագավորությունը և ի վերջո՝ անկում ապրեց Ք․հ․ 1 թվականին՝ Տիգրան IV-ի մահից հետո^[65]։

Երկար պայքարից հետո 66 թվականին Մեծ Հայքում հաստատվեց Արշակունիների արքայատոհմը։ Այս թագավորության հիմնադիր հանդիսացավ Տրդատ I-ը, որը սերում էր Պարթև Արշակունիներից։ Նա կառուցել է նաև Գառնու հեթանոսական տաճարը, որը նվիրված էր հեթանոսական Միհր աստծուն։ Նրան հաջորդում է Սանատրուկը, որը հիմնադրում է Մծուրք քաղաքը, իսկ Վաղարշ I-ը կառուցապատում է Վարդգեսավանը (հետագայում՝ Վաղարշապատ) և դարձնում երկրորդ մայրաքաղաք։ 226 թվականին Պարթև Արշակունիները պարտություն կրեցին Պարսք նահանգի Սասանյաններից և կորցրին իշխանությունը։ Ի պաշտպանություն պարթև Արշակունիների՝ Տրդատ II արքան արշավանք է ձեռնարկում ընդդեմ Սասանյանների և հասնում նույնիսկ մինչև Տիզբոն, սակայն 252 թվականին Շապուհի արշավանքների հետևանքով ստիպված հեռանում է Հայաստանից։ Նրանից հետո սկսում է իշխել Վաղարշ II-ը, որը սպանվում է Անակ Պարթևի կողմից և Հայաստանում սկսվում է «ժամանակ անիշխանության»։ Օրինական թագաժառանգ Տրդատին փախցնում են Հռոմ, որտեղ էլ մեծանում է նա, դառնում օլիմպիական չեմպիոն, 276 թվականին հաղթում գոթերի իշխանին և 287 թվականին վերադառնում Հայաստան ու տեր դառնում իր օրինական գահին։ 296 թվականին պատերազմ է սկսվում Հռոմի և Սասանյանների միջև, որը ավարտվում է Սասանյանների պարտությամբ և կնքվում է Մծբինի 40-ամյա պայմանագիրը, որով Սասանյանները ճանաչում էին Արշակունիների թագավորության անկախությունը^[66]։

301 թվականին՝ Տրդատ Գ-ի գահակալման ընթացքում, քրիստոնեությունը Հայաստանում ընդունվեց որպես պետական կրոն։ Նոր կրոնը Հայաստանում տարածվեց արյունահեղության միջոցով, ավերվեցին մի շարք հեթանոսական տաճարներ, որոնցից կանգուն մնաց միայն Գառնու հեթանոսական տաճարը։ Մի շարք մեհյանների փոխարեն կառուցվեցին եկեղեցիներ։ Տրդատ Գ-ին փոխարինեց Խոսրով Կոտակը, որը հիմնադրեց Դվին մայրաքաղաքը և Խոսրովի անտառը (այն աշխարհի առաջին արհեստական անտառներից է)։ Նա նաև պատերազմել է մազքութական ցեղերի դեմ և հաղթանակ տոնել։ Խոսրովին հաջորդում է Տիրանը, որը դեռևս հեթանոսական սովորույթների հետևորդ էր։ Սա հանգեցնում է Տիրանի և Հուսիկ կաթողիկոսի հարաբերությունների սրման։ Երբ Տիրանը ցանկանում է մտնել եկեղեցի, Հուսիկը նրա մուտքը արգելում է, և կաթողիկոսը արքայի թիկնապահների կողմից սպանվում է։ Տիրանը դառնում է Սասանյան Շապուհ արքայի խաբեության զոհը և կուրացվում։ Նրան հաջորդում է հզոր թագավոր Արշակ Բ-ն, որը կարողանում է դիմագրավել արտաքին թշնամիներին ու ամրապնդել սեփական իշխանությունը։ Նա Կոգովիտ գավառում հիմնադրում է նոր մայրաքաղաք Արշակավանը, որը կենտրոնախույզ նախարարական ուժերի կողմից ավերվում են։ Հետագայում Արշակ Բ-ն նույնպես դարձավ Շապուհ Բ Երկարակյացի դավադրության զոհ և կանչվելով Տիզբոն՝ նետվեց Անհուշ բերդ, որտեղ էլ մահացավ։ Նրան հաջորդում է իր 18-ամյա որդին՝ Պապը, որը, չնայած իր երիտասարդ տարիքին, ցույց տվեց հզոր կամային հատկանիշներ և 371 թվականին հաղթելով պարսիկներին՝ վերականգնեց հայոց անկախությունը։ Նա նաև կրճատեց եկեղեցական հողերը, ապա սկսեց հողային պահանջներ դնել Բյուզանդիայի դիմաց։ Այս ամենը 374 թվականին հանգեցրեց նրան, որ նա դավադրաբար սպանվեց հենց սեփական մայրաքաղաքում։ Պապին հաջորդեցին թույլ արքաներ, որոնց ժամանակաշրջանում Արշակունյաց թագավորությունը սկսեց թուլանալ և ի վերջո 387 թվականին կիսվեց Հռոմեական կայսրության և Պարսկաստանի միջև։ Հայաստանի արևելյան հատվածում գահակալող Վռամշապուհի օրոք տեղի ունեցավ ազգապահպան նշանակություն ունեցող կարևորագույն գյուտ՝ Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծեց հայոց գրերը։ Արտաշեսյան վերջին արքա դարձավ Արտաշես Դ-ն, որը 428 թվականին հայ եկեղեցու խնդրանքով գահընկեց արվեց Պարսկաստանի կողմից, ինչով էլ ավարտվեց Արշակունիների թագավորության գոյությունը^[67]։

Հայաստանը 428-646 թվականներին եղել է Սասանյան Պարսկաստանի իշխանության տակ և կազմել է նրա վարչական միավորներից մեկը։ Այս վարչական միավորը հայտնի էն Մարզպանական Հայաստան անվամբ։ Այս ստեղծվեց Արտաշես Դ արքային գահընկեց անելուց անմիջապես հետո։ Սակայն հայերը պահպանում էին իրենց ներքին ինքնավարությունը։ Պահպանվում է նախարարական համակարգը, ազգային դիմագիծը և ազգապահպան նշանակություն ունեցող կրոնն ու լեզուն։ Սակայն Սասանյան Պարսկաստանի արքա Հազկերտը շուտով սկսեց հայերի ձուլման քաղաքականություն և Հայաստան ուղարկեց մի հրովարտակ, որով պահանջում է հայերի կրոնափոխություն և զրադաշտականության (մազդեզականություն) ընդունում։ Այդ ժամանակ Հայաստանում մարզպան էր Վասակ Սյունին, իսկ սպարապետ՝ Վարդան Մամիկոնյանը։ Ի վերջո՝ 450 թվականին սկսվում է Վարդանանց պատերազմը, ինչը 451 թվականին Ավարայրի ճակատամարտում ստանում է իր հանգուցալուծումը։ Պարսիկների կրոնափոխության պլանի իրագործումը ժամանակավորապես դադարեցվում է։ Սակայն 481 թվականին նորից ուժեղանում են կրոնական հալածանքները, ինչն էլ հանգեցնում է պատերազմի։ Այն սկսվում է 480 թվականին և տևում մինչև 484 թվականը։ Ռազմական գործողությունները ղեկավարվում էին Վահան Մամիկոնյանի կողմից, որի անունով էլ պատերազմը կոչվել է Վահանանց։ 484 թվականին սկսվում է բանակցություններ, և կնքվում է Նվարսակի պայմանագիրը, ըստ որի՝ պարսիկները հրաժարվում են կրոնափոխության պլանից։ Սակայն Սասանյան Պարսկաստանը շարունակում էր զրադաշտականության տարածման փորձերը Հայաստանում նաև 6-րդ դարում։ Հայերը նորից ապստամբում են, այս անգամ Վարդան Մամիկոնյանի ղեկավարությամբ, որը հայտնի նաև Վարդան Կրտսեր անվամբ^[68][69]։

Արաբական արշավանքները Հայաստանում սկսվեցին 640 թվականին։ Այս արշավանքները շարունակվեցին նաև հետագա տարիներին։ 652 թվականին հայոց իշխան Թեոդորոս Ռշտունուն հաջողվում է պայմանագիր կնքել Արաբական խալիֆայության ապագա խալիֆ Մուավիայի հետ։ Հետագայում այս պայմանագիրը որոշ ժամանակ խաղաղություն ապահովեց հայերի համար։ Ի վերջո ուժերի հարաբերակցությունը ակնհայտ թեքվում է արաբների կողմը, և նրանք որոշում են վերջնականապես հաստատվել Հայկական լեռնաշխարհում, որը նրանց հաջողվում է։ Ստեղծվում է Արմինիա կուսակալությունը։ 705 թվականին արաբները դիմում են խաբեության և իրենց մոտ հրավիրելով հայ 1200 ազնվականների՝ նրանց լցնում են Նախիջևանի ու Խրամի բերդերը և բոլորին այրում․ այդ տարին արաբական աղբյուրներում հայտնի որպես կրակի տարի։ Հուժկու ապստամբությունները շարունակվում էին նաև այս ժամանակաշրջանում, սակայն հայերը վերջնական հաջողության կարողանում են հասնել միայն 8-րդ դարի վերջին, երբ հայոց իշխան Աշոտ Բագրատունին վերականգնում է ներքին ինքնավարությունը^[70]։

Աշոտ Մսակերի օրոք սկսվում է վերականգնվել հայոց ինքնավարությունը։ Նա սպարապետությունը հանձնում է իր եղբայր Շապուհին։ Նրա իշխանության օրերին խալիֆայության իրավունքների կրճատում է տեղի ունենում, իսկ նրան հաջորդած Բագարատ Բագրատունու օրոք հարկերի գանձումը վերապահվում է հայոց իշխանին, և Արմինիայի կուսակալությունը խալիֆայությանը մուծում էր ընդամենը սիմվոլիկ հարկագումար։ 862 թվականին Աշոտ Բագրատունին ճանաչվեց որպես «Հայոց իշխանաց իշխան», իսկ 885 թվականին թագ ստացավ խալիֆի կողմից, և վերականգնվեց հայոց անկախությունը։

Բագրատունիների թագավորությունը միջազգային ճանաչում ստացավ 885 թվականին՝ Աշոտ Ա Բագրատունու իշխանության օրոք։ Թագավորության սկզբում մայրաքաղաքը Բագարանն էր, որին հետագայում փոխարինեցին Շիրակավանը և Կարսը։ 890-914 թվականներին Բագրատունյաց Հայաստանում գահակալել է Սմբատ Ա Նահատակը, որի օրոք արաբական արշավանքները նոր թափ ստացան։ Սմբատը հաճախ կարողանում էր դիմակայել արաբներին, սակայն ի վերջո 914 թվականին արաբների կողմից գերեվարվեց, ապա Դվինի դարպասների վրա խաչ հանվեց։ Նրան հաջորդեց իր որդի Աշոտը, որի օրոք Բագրատունիների թագավորությունը նորից հզորացավ։ Նա 921 թվականին կարողացավ հաղթանակի հասնել Սևանի ճակատամարտում և վերականգնել երկրի լիակատար անկախությունը։ Նրան հաջորդում է իր եղբայր Աբասը։ 961 թվականից թագավորության մայրաքաղաք է դառնում Անին։ Աշոտ Գ Ողորմածի ժամանակաշրջանում Բագրատունիների թագավորության տարածքը կազմում էր շուրջ 250 հազար կմ² և ներառում էր Հայկական լեռնաշխարհի մեծ մասը։ Բագրատունյաց թագավորության անկման հիմնական պատճառ հանդիսացան թագավորությունից անջատված և նոր ձևավորված թագավորությունները, որոնք հաճախ վարում էին Բագրատունիներին հակառակ քաղաքականություն։ Այդ թագավորություններից հայտնի էին Վասպուրականի, Տաշիր-Ձորագետի, Վանանդի և Սյունիքի թագավորությունները։ Ի վերջո Բագրատունիների թագավորությունը անկում ապրեց 1045 թվականին^[71]։

Բագրատունիների թագավորության անկման ժամանակահատվածում Հայաստանը բազմիցս ենթարկվեց քոչվոր թյուրք-սելջուկների արշավանքներին, որի հետևանքով հայերի մեծ մասը արտագաղթեց Միջերկրական ծովի հյուսիս-արևելք՝ Կիլիկիա։ Այստեղ առաջին հայկական իշխանությունները հիշատակվում են սկսած 1080 թվականից, որի իշխանը սերում էր Բագրատունիների Ռուբինյան ճյուղից։ Իշխանության սկզբնական հատվածում իշխանության կենտրոնը Բարձրաբերձն էր, որին 1098 թվականին փոխարինում է անառիկ Վահկան։ Հետագայում նվաճվեց նաև Դաշտային Կիլիկիան, որի նվաճումից հետո կենտրոն դարձավ Սիսը։ Այն հետագայում կարևոր դեր խաղաց նաև Կիլիկիայի հայկական թագավորության պատմության մեջ։ Կիլիկիայի իշխանները մեծ օգնություն են ցուցաբերել նաև խաչակիրներին։ Ի վերջո 1198 թվականին՝ Լևոն Բ Մեծագործի օրոք, Կիլիկիայի հայոց թագավորությունը ստացավ միջազգային ճանաչում և դարձավ անկախ պետություն, որտեղ իշխում էին Ռուբինյանները^[72]։

Կիլիկիայի հայոց թագավորությ��ն միջազգային ճանաչումը օգնեց դրա զարգացմանը։ Այստեղ իշխող Ռուբինյանները կարողացան պահպանել իրենց իշխանությունը մինչև 1226 թվականը։ Լևոն Բ-ն որդի չուներ, այդ պատճառով գահը կտակեց իր աղջկան՝ Զապելին, որն ամուսնացավ Հեթումի հետ։ Հեթումը դարձավ Կիլիկիայի թագավոր և հիմնեց Հեթումյանների իշխանությունը։ Նա իր գահակալման շրջանում չպատերազմեց Կիլիկիայի վրա հարձակված մոնղոլ-թաթարների հետ, այլ 1254 թվականին մեկնում է Կարակորում և այնտեղ կնքում հայ-մոնղոլական դաշինքը։ 1266 թվականին վերելք ապրող Եգիպտոսի սուլթանությունը մեծ ուժերով հարձակվել է Կիլիկիայի վրա և թալանել Սիս մայրաքաղաքը։ Ի վերջո Կիլիկիայի հայոց թագավորությունը սկսում է թուլանալ և 1375 թվականին անկում է ապրում իր վերջին թագավորի՝ Լևոն Զ-ի օրոք^[72]։

Հայաստանը ուշ միջնադարում եղել է ամենադժվար իրավիճակում, քանի որ երբեմնի հզոր նախարարական տները թուլացել կամ ընդհանրապես անհետացել էին։ Թուլացել և անկում էին ապրել նաև հայոց պետականության հովանավորներ Վրաց և Բյուզանդական թագավորությունները։ Հայաստանը 1386 թվականին ենթարկվում էր Լենկթեմուրի արշավանքներին, որոնք շարունակվեցին մինչև հաջորդ դարի սկիզբ^[73]։ Այս ժամանակաշրջանի միակ լուսավոր կետը Հայ առաքելական եկեղեցու գոյությունն էր, որը ազգապահպան նշանակություն ուներ հայերի համար։ Հայ առաքելական եկեղեցու նստավայր-աթոռը 1441 թվականին Կիլիկիայի տեղափոխվեց Վաղարշապատ։ Այս ժամանակաշրջանում Հայկական լեռնաշխարհը դառնում է նոր ձևավորող և զարգացող Սեֆյան Պարսկաստանի և Սուլթանական Թուրքիայի մրցակցության ասպարեզը։ 16-րդ դարի կեսին՝ 1555 թվականին, Հայաստանը կիսվում է երկու՝ արևելյան և արևմտյան մասերի, որոնք գտնվում էին համապատասխանաբար Շահական Պարսկաստանի և Օսմանյան կայսրության իշխանության տակ^[74]։

1677 թվականին նկատվում է որոշ աշխուժացում հայ դիվանագիտական մտքի մեջ։ Հայ նշանավոր մի շարք գործիչներ, որոնք գործունեություն էին վարում և՛ եկեղեցական, և՛ առևտրի ոլորտներում, սկսեցին ջանքեր գործադրել Հայաստանը ազատագրելու համար։ Այդ գործիչները հաճախ կոչեր էին ուղղում եվրոպական երկրներին և բանակցություններ սկսում նրանց հետ։ 1677 թվականին Հակոբ Դ Ջուղայեցու կողմից հրավիրվեց Էջմիածնի գաղտնի ժողովը, որին մասնակցում էին Սյունիքի և Արցախի մելիքները։ Ստեղծվեց մի պատվիրակություն, որը պետք է անցներ Եվրոպա և բանակցեր Հայաստանի ազատագրման համար։ Սակայն 1678 թվականին Կոստանդնուպոլիսում մահանում է կաթողիկոսը, և պատվիրակությունը ստիպված վերադառնում է Հայաստան։ Պատվիրակության հետ Հայաստան չի վերադառնում Իսրայել Օրին, որը անցնում է Եվրոպա և հանգրվանում Պֆալց երկրամասի Դյուսելդորֆ քաղաքում։ Այստեղ նա բանակցություններ է սկսում Հովհան Վիլհելմ իշխանի հետ և ստեղծում Պֆալցյան ծրագիրը, որը սակայն քաղաքական անբարենպաստ իրավիճակով պայմանավորված այն չի հաջողվում իրականացնել^[75][76][77]։ Նա 1701 թվականին անցնում է Ռուսաստան և այստեղ Պետրոս I-ին է ներկայացվում Մոսկովյան ծրագիրը, որը նույնպես իրականություն չի դառնում, քանի որ Ռուսաստանը զբաղված էր Հյուսիսային պատերազմով^[78]։

1722 թվականին աֆղանների կողմից գրավվում է Պարսկաստանի մայրաքաղաք Սպահանը, ինչը ակտիվություն է առաջացնում հայերի շրջանում։ Լուր է ստացվում, որ Պետրոս I-ը իր զորքով շարժվում է դեպի Հարավային Կովկաս։ Արցախի մելիքները Եսայի Հասան-Ջալալյանի գլխավորությամբ զորք են հավաքագրում և վրաց Վախթանգ VI-ի հետ միասին ռուսներին սպասում Չոլակ վայրում։ Սակայն ռուսները անակնկալ հետաձգում են արշավանքը, և հայ մելիքները վերադառնում են Արցախ։ Այստեղ ստեղծվում են պաշտպանական ամրություններ՝ սղնախներ։ 1724 թվականին թուրքերը մտնում են Արևելյան Հայաստան և գրավում Երևանի բերդը, ապա շարժվում Արցախ և Սյունիք, վերջինս ուներ կիսանկախ վիճակ և ղեկավարվում էր Դավիթ Բեկի կողմից։ Հայերը մինչև 1728-1730 թվականները կարողանում են դիմանալ թուրքերի արշավանքներին, սակայն ի վերջո պարտություն են կրում^[79]։ 1735 թվականին տեղի է ունենում Եղվարդի ճակատամարտը, որի արդյունքով 1736 թվականին Արևելյան Հայաստանը նորից անցնում է Պարսկաստանին։

1761-1770 թվականներին Հայաստանի ազատագրման գործում կարևոր ներդրում է ունեցել Հովսեփ Էմինը, որի գործունեությունը փաստացի արդյունք չտվեց, սակայն բարձրացավ հայերի ազգային ինքնագիտակցությունը^[80]։ Այս ժամանակաշրջանում հայերը ունեին երկու հիմնական գաղթօջախներ՝ Ռուսաստանը և Հնդկաստանը։ 18-րդ դարում ակտիվացավ հնդկահայ գաղութը, որի ներկայացուցիչներ Շահամիր Շահամիրյանը, Հովսեփ Էմինը շարունակում էին հայերի շրջանում ազատագրության կոչեր տարածել։ 19-րդ դարի սկզբին ռուսական շահերը սկսեցին համընկնել հայկական շահերի հետ, քանի որ Ռուսաստանը ցանկանում էր իր ազդեցությունը հաստատել Հարավային Կովկասում։ 1801 թվականին Վրաստանը գրավվեց Ռուսաստան կողմից և 1804 թվականին սկսվեց ռուս-պարսկական պատերազմը^[81], որին զուգահեռ ընթանում էր նաև 1806-1812 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմը^[82]։ Առաջին ռուս-թուրքական պատերազմը ավարտվում է Բուխարեստի պայմանագրով, ըստ որի Ռուսաստանը հրաժարվեց Կովկասյան ճակատում գրավված տարածքներից և նախընտրեց իր տերությանը միացնել Բեսարաբիան։ 1813 թվականին ավարտվեց ռուս-պարսկական առաջին պատերազմը, և կնքվեց Գյուլիստանի պայմանագիրը։ Ըստ այդ պայմանագրի՝ ամբողջ Արևելյան Հայաստանը (բացի Երևանի և Նախիջևանի խանություններից) անցնում էր Ռուսաստանին։

Ռուս-պարսկական երկրորդ պատերազմը տեղի է ունեցել 1826-1828 թվականներին, որի ընթացքում ռուսական զորքերին հաջողվեց գրավել ռազմական նշանակություն ունեցող Երևանի բերդը և նույնիս առաջ շարժվել Պարսկաստանի տարածքում^[83]։ Ի վերջո՝ կնքվեց Թուրքմենչայի պայմանագիրը, ըստ որի ամբողջ Արևելյան Հայաստանը անցնում էր Ռուսաստանին։ 1828-1829 թվականներին տեղի է ունենում ռուս-թուրքական երկրորդ պատերազմը, որի արդյունքը եղավ Ադրիանապոլսի պայմանագիրը, ըստ որի՝ Ռուսաստանին անցավ Ախալցխան և Ախալքալաքը, նաև սևծովյան շրջանները՝ Փոթի նավահանգստով։ Հաջորդ տարիներին ծավալված պատերազմներից կարևորագույնը 1877-1878 թվականներին տեղի ունեցած ռուս-թուրքական պատերազմն էր, որտեղ ռուսները կատարյալ հաղթանակ տարան և կնքեցին Սան Ստեֆանոյի պայմանագիրը, ըստ որի՝ Ռուսաստանին էր անցնում Արևմտյան Հայաստանի զգալի հատված^[84]։ Այս ամենը դուր չեկավ եվրոպական երկրներին և նրանք Ռուսաստանին ստիպեցին Բեռլինի վեհաժողովում իրենց հետ համաձայնեցնել Սան Ստեֆանոյի պայմանագրի կետերը։ Խրիմյան Հայրիկի ղեկավարած պատվիրակությանը թույլ չտրվեց մասնակցել վեհաժողովին։

Արևմտյան Հայաստանի մի շարք հայաշատ շրջաններ ազատագրական մարտեր էին մղում, որոնցից նշանավոր են Վանի, Սասունի, Զեյթունի և այլ հայաշատ շրջաններ։ 1880-ականների սկզբներից Արևմտյան Հայաստանում սկսվեց հայդուկային շարժումը։ Հայ վրիժաուռները անհատապես կամ խմբերով հեռանում էին լեռներ կամ անտառներ ու պատժիչ գործողություններ կատարում թուրք, քուրդ և դավաճան հայ պաշտոնյանների հանդեպ։ 1890-ականների սկզբին Աբդուլ Համիդ II-ը հայկական հարցի լուծման ուղին գտավ ցեղասպանություն իրականացնելու մեջ։ Հենց այս տարիներին էլ հայերին ցեղասպանելու քաղաքականությունը դրվեց պետական մակարդակի վրա և հետագայում օգտագործվեց նաև ազգայնական երիտթուրքերի ժամանակ։ 1894-1896 թվականներին Արևմտյան Հայաստանում և Կոստանդնուպոլիսում սպանվեց 300 հազար հայ, 100 հազարը արտագաղթեցին Ռուսաստան, 200 հազարը Եվրոպա և Ամերիկա, իսկ շատերը ընդունեցին իսլամ, որպեսզի պահպանեն իրենց գոյությունը։

Հետագայում հայերի ցույց տված դիմադրություններից նշանավոր է 1904 թվականի Սասունի ապստամբությունը, որի համար պատճառ հանդիսացավ թուրքական իշխանությունների ձեռնարկած հակահայկական արշավանքը։ Այս ապստամբությունը ունեցավ իր արդյունքը, և միջազգային ճնշման տակ թուրքերը ժամանակավորապես հրաժարվեցին հայերին բնաջնջելու քաղաքականությունից։ 1908 թվականին տեղի է ունենում երիտթուրքերի հեղաշրջումը, որին օժանդակում էր նաև հայկական կուսակցություններից ՀՅԴ-ն։ Այդ իշխանությունը նախօրոք խոստանում էր մի շարք հարցերում հայկական բարենորոգումներ իրականացնել, սակայն իշխանությունը զավթելուց հետո նրանք շարունակեցին հայատյաց քաղաքականությունը և առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին իրականացրին Հայոց ցեղասպանությունը, որին զոհ գնաց ավելի քան 1,5 մլն հայ, իսկ շատերը հայրենազրկվեցին և դառնալով տարագիր՝ ցրվեցին ամբողջ աշխարհում։ 1917 թվականին կնքվեց Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիրը, որով ռուս բոլշևիկները ավարտեցին պատերազմը Օսմանյան կայսրության հետ։ Թուրքերը, օգտվելով հայերի անպաշտպան իրավիճակից, հարձակվեցին Արևելյան Հայաստանի վրա, սակայն հայերը մայիսյան հերոսամարտերի ժամանակ հերոսական դիմադրություն ցուցաբերեցին և հաղթանակ տարան թուրքերի հանդեպ՝ դուրս շպրտելով նրանց Արևելյան Հայաստանից։ Հետագայում երիտթուրքերը դատապարտվեցին և հեռացան Թուրքիայից, իսկ նրանց փոխարինեց Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքը։ Նա ստեղծեց Թուրքիայի առաջին հանրապետությունը։

Սարդարապատի, Բաշ-Ապարանի, Ղարաքիլիսայի ճակատամարտերում տարած հաղթանակներից հետո՝ 1918 թվականի մայիսի 28-ին ստեղծվեց Հայաստանի առաջին հանրապետությունը։ Հայաստանի առաջին հանրապետության առաջին վարչապետ դարձավ Հովհաննես Քաջազնունին։ Հանրապետության դրոշ ճանաչվեց կարմիր, կապույտ և ծիրանագույն գույներով եռագույնը։ Հանրապետությունը տարածքային վեճեր ուներ իր երեք հարևանների՝ Թուրքիայի, Վրաստանի և Ադրբեջանի հետ։ Դեռևս Թուրքիայի տիրապետության տակ էր Արևմտյան Հայաստանի զգալի մասը, Վրաստանը բռնագրավել էր Ախալցխան և Ախալքալաքը, իսկ Ադրբեջանը՝ Գանձակը և Արցախը։ Վրաստանի դեմ տեղի է ունենում հայ-վրացական պատերազմը, որի արդյունքում Լոռի-Փամբակը միանում է Հայաստանին, իսկ Ախալքալաքը և Ախալցխան Գերմանիայի աջակցությամբ՝ Վրաստանին։

Թուրք-ադրբեջանական սադրանքների արդյունքում 1919 հուլիսին Հայաստանում բռնկվեց թուրք-թաթարական խռովություն։ Նույն թվականի վերջում Զանգեզուրի համար լուրջ պայքար էր ծավալվել Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև։ Միայն Դրոյի և Անդրանիկի շնորհիվ պահպանվեց Զանգեզուրի ամբողջականությունը։ Մուդրոսի զինադադարով Թուրքիան ընդունել էր իր պարտությունը և դուրս եկել պատերազմից։ Սկսվեցին բանակցությունները, որի արդյունքում, որպես պատերազմի կողմ՝ Թուրքիան Սևրի պայմանագրով Հայաստանին պետք է զիջեր նաև Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի ու Բիթլիսի նահանգները, սակայն դա իրականություն չդարձավ, քանի որ Քեմալ Աթաթուրքը հեղաշրջում կատարեց և ստեղծվեց Թուրքիայի Հանրապետությունը։

Ի վերջո 1920 թվականին Ռուսաստանը և Թուրքիան ծրագրեցին և իրականցրին համատեղ ագրեսիա ընդդեմ Հայաստանի։ 1920 թվականի սեպտեմբերի 22-ին թուրքերը առանց պատերազմ հայտարարելու հարձակվեցին Հայաստանի վրա, որին հաջորդեց նաև նոյեմբերի 29-ին Կարմիր բանակի մուտքը Հայաստան։ Պատերազմը ավարտվեց հայերի պարտությամբ և կնքվեց Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը, ըստ որի՝ Թուրքիային էին զիջվում Արևմտյան Հայաստանի բոլոր տարածքները։ Դեկտեմբերի 2-ին ստորագրվեց նաև Հայաստանի խորհրդայնացման մասին համաձայնագիրը։ 1920 թվականին ստեղծվեց ՀԽՍՀ-ն, որի հենց առաջին օրվանից սկսվեցին զանգվածային ձերբակալություններ և գնդակահարություններ։ 1921 թվականի մարտի 16-ին Մոսկվայում կնքվեց մի պայմանագիր, ըստ որի Խորհրդային Հայաստանի և Թուրքիայի սահման էր հաստատվում Ախուրյան գետը։ Հետագայում այս նույն պայմանագիրը ստիպողաբար ստորագրվեց նաև Կարսում։ 1921 թվականի հուլիսի 5-ին ՌԿ(բ)Կ կենտկոմի Կովկասյան բյուրոյի պլենումը հայտարարեց մի որոշում, ըստ որի՝ Լեռնային Ղարաբաղը հանձնվում էր Ադրբեջանին։ 1922 թվականին փետրվարին ընդունվեց ՀԽՍՀ առաջին Սահմանադրությունը, որը դարձավ առաջինը հայոց պատմության մեջ։ Երկրում սկսեցին զարգանալ գյուղատնտեսությունը, հանքարդյունաբերությունը, ապա բարձրացավ նաև գրագիտության մակարդակը։ Կոլեկտիվացումը Հայաստանում ավարտվեց 1935–1937 թվականներին, որին հաջորդեց Հայրենական մեծ պատերազմը։ Այս պատերազմում հայերը ունեցան կարևոր մասնակցություն։ Ամբողջ ԽՍՀՄ-ի տարածքից բանակ զորակոչվեց շուրջ 500 հազար հայ, կազմակերպվեցին մի շարք ջոկատներ, որոնքից Թամանյան ջոկատը մասնակցություն ունեցավ 1945 թվականի Բեռլինի գրավմանը։ 1949 թվականին նորից սկսվեց զանգվածային ձերբակալությունները և աքսորը, որից տուժեցին շուրջ 13 հազար հայ։

1953 թվականին մահացավ Ստալինը, որից հետո սկսվեց «ձնհալի» տարիները, որի ժամանակաշրջանը նշանակալի է հայ ազգային-մշակութային, գրական ազատությամբ։ Հաջորդ տարիներին շարունակվում էր ՀԽՍՀ-ի տնտեսության զարգացումը։ Կառուցվեցին հանրապետական նշանակության մի շարք ենթակառուցվածքներ, որոնք օգտագործվում են մինչև օրս։ 1985 թվականին ԼՂԻՄ-ի հայությունը ցանկություն հայտնեց միանալ ՀԽՍՀ-ին։ 1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ին տեղի ունեցավ Սպիտակի աղետալի երկրաշարժը, որը ամբողջովին կաթվածահար արեց հանրապետությանը։ 1990 թվականին ստեղծվեց Գերագույն խորհուրդը, որով ավարտվեց խորհրդային կարգերի ժամանակաշրջանը։ Վարչության նախագահ ընտրվեց Լևոն Տեր-Պետրոսյանը։ 1990 թվականի օգոստոսի 23-ին ընդունվեց անկախության հռչակագիրը, իսկ 1991 թվականի սեպտեմբերի 21-ին տեղի ունեցավ հանրաքվե, որի արդյունքում Հայաստանը սեպտեմբերի 23-ին հռչակվեց որպես անկախ պետություն։ 1991 թվականի սեպտեմբերի 2-ին անկախացավ նաև Արցախի Հանրապետությունը^[85]։

Հայաստանը անկախանալուց անմիջապես հետո հայտնվեց տնտեսական և քաղաքական շրջափակման մեջ։ Հայաստանի սահմանները փակ են հարևան 4 պետություններից 2-ի հետ։ Սակայն հայերը կարողացան հաղթանակ տանել Արցախյան ազատամարտում և պահպանել Արցախի անկախությունը։ 1991 թվականի դեկտեմբերի 8-ին ստեղծվեց Անկախ Պետությունների Համագործակցությունը (ԱՊՀ), որին անդամակցում է նաև Հայաստանը, հետագայում Հայաստանը անդամակցեց նաև Միավորված Ազգերի Կազմակերպությանը (ՄԱԿ)։ 1994 թվականին կնքվեց Ադրբեջան-Հայաստան զինադադարը։ 1995 թվականի հուլիսի 5-ին ընդունվեց ազգային սահմանադրությունը։ 1998 թվականին Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հրաժարական է տվել, որին փոխարինել է Ռոբերտ Քոչարյանը։ 1999 թվականի հոկտեմբերի 27-ին Ազգային ժողովում տեղի է ունենում ահաբեկչական ակտ, որի ժամանակ զոհվում է վարչապետ Վազգեն Սարգսյանը, Կարեն Դեմիրճյանը և 6 այլ պատգամավորներ։ 2008 թվականին նախագահ է դառնում Սերժ Սարգսյանը։ 2015 թվականին տեղի ունեցավ սահմանադրության փոփոխությունների հանրաքվե, որի արդյունքում ավելի լայն լիազորություններ հանձնվում էր վարչապետին, քան նախագահին։ 2016 թվականի ապրիլին տեղի է ունենում Ապրիլյան քառօրյա պատերազմը, որի ժամանակ Ադրբեջանը չի կարողանում հասնել լուրջ հաջողությունների։ 2018 թվականի ապրիլ-մայիս ամիսներին տեղի է ունենում Թավշյա հեղափոխությունը, որի արդյունքում ապրիլի 23-ին հրաժարական է տալիս Սերժ Սարգսյանը, իսկ մայիսի 8-ին Հայաստանի վարչապետ է դառնում Նիկոլ Փաշինյանը։ Նույն թվականի դեկտեմբերին տեղի է ունենում Ազգային ժողովի ընտրություններ, որտեղ հաղթանակ է տանում Նիկոլ Փաշինյանի ղեկավարած դաշինքը՝ «Քաղաքացիական պայմանագիրը»։

Հայերի մեծամասնությունը պատկանում են Արմենոիդ ռասային, սակայն այս ռասան տարածված է ոչ միայն Հայաստանում, այլ նաև Մերձավոր Արևելքում։ Արմենոիդների միայն փոքրամասնությունն է շիկահեր և կապույտ, խաժ կամ կանաչ աչքերով, իսկ ռասայի ներկայացուցիչների մեծամասնությունը հիմնականում բնութագրվում են այսպես^[86]․

Անթափանց-սպիտակից մինչև շագանակագույն մաշկ, մուգ մազեր և մուգ աչքեր, առատ մազածածկույթ, միջին հասակ (166), ամրակազմ մարմին, լայն գլուխ, կլորացված ծոծրակ (87), շատ երկար դեմք, ուղիղ և նեղ քիթ (57) բարձր քթի կամուրջով, բարակ շրթունքներ, աչքերի նեղ բացվածք։ - Ռենատո Բիսաուտի

Արմենոիդ ռասայի ներկայացուցիչներ կարելի է գտնել նաև ամբողջ Եվրոպայում, սակայն ռասայի տարածվածության հիմնական կենտրոն է հանդիսանում Հայկական լեռնաշխարհը։ Այս ռասային են պատկանում նաև ժամանակակից հրեաների, ասորիների, մարոնիների, հույների, հարավային թուրքերի, քրդերի, վրացիների, իրանցիների, արաբ իսրայելցիների, սիրիացիների, դրուզների, եզդիների, շաբակների, մանդեացիները և մհալամների որոշ մաս^[87]։ Կան ժողովուրդներ, որոնց նախնիները նույնպես պատկանել են Արմենոիդ ռասային, սակայն ժամանակի հետ սկսել են տարբերվել։ Այդպիսի ժողովուրդներից են ասորիները, աքքադացիները, բաբելոնացիները, քաղդեացիները, էբլայացիները, ամովրհացիները, քանանացիները, քասիթները, գուտիաները, խեթերը, հաթերը, խուռիները, փռյուգիացիները, լիդիացիները, փյունիկիացիները, կարթագենացիները, մեդեսցիները, պարսիկները, իսրայելիտները, սամարացիներ, հուդայացիները, էդոմիտները, մոաբիտները, ամոնիտներ, փղշտացիները, կիլիկիացիները, կապադովկիացիները և մինոացիները^[88]։

Հայերի հին բնակության սահմանները համընկել են Հայկական լեռնաշխարհի սահմանների հետ, ինչը պահպանվել է մինչև Հայոց ցեղասպանության իրականացումը, որից հետո հայերի բնակության սահմանները կրճատվել են և համընկել միայն Արևելյան Հայաստանի սահմանների հետ։ Դարեր շարունակ հայերը բնակվել են Մեծ և Փոքր Հայքերում։

Մեծ Հայքի սահմանները հետևյալն է․ հարավում սահմանակից է եղել Միջագետքին, սահմանն անցել է Հարավային Տավրոս լեռներով, Եփրատի արմունկով (որով սահմանազատվում էր Կիլիկյան Տավրոսից), Եփրատ և Տիգրիս գետերով ու Նիփատես (Նպատական) լեռով, որոնք սահմանազատում էին Մեծ Հայքը Ասորեստանից, արևմուտքից սահմանակից է եղել Կապադովկիային, սահամնն անցել է Եփրատ գետի մի մասով, Կապադովկիական Պոնտոսի այն մասով, որը հասնում է մինչև Կողքիս և Մոսքական լեռներ, արևելքում սահմանակից է եղել Վրկանի ծովի (այժմ՝ Կասպից ծով) այն մասին, որը Կուր գետի գետաբերանից սկսում և հասնում է մինչև Արաքս գետի գետաբերանը, և Մարաստանին՝ այստեղից մինչև Կասպիական լեռներ, հյուսիսում սահմանակից է եղել Կողքիսի մի մասին՝ Ճորոխ գետի ստորին հոսանքում գտնվող Եգր «փոքր աշխարհին», ապա Վիրքին և Աղվանքին, որոնց հետ սահմանը Կուր գետն էր։ Փոքր Հայքը գտնվում էր Մեծ Հայքից արևմուտք։

Հայկական առաջին գաղթօջախները ստեղծվել են 3-4-րդ դարերում։ Սասանյան Արտաշիր I և Շապուհ II արքաների գահակալման շրջանում տեղի են ունեցել առաջին բռնագաղթերը։ Բռնագաղթն ավելի հետևողական տեղի էր ունենում նաև կայսրության արևմտյան շրջաններում, ինչը ծրագրված էր Բյուզանդիայի կողմից և շարունակվում է իրականացվել մի քանի դար շարունակ։ Այս շրջանում հայերի գլխավոր գաղթօջախներն էին Բալկաններ՝ Թրակիա, Մակեդոնիա և այլն։ Հայոց հին սփյուռքի ձևավորումը շարունակվել է 7-14-րդ դարերում, երբ Հայաստանը հայտնվել էր մի շարք քոչվոր ցեղերի հարձակման կենտրոնում։ Այս դարերի ընթացքում գաղութային կենտրոններ են ստեղծվում Ասորիքում, Միջագետքում, Ղրիմում, Ռումինիայում, Լեհաստանում, Հունգարիայում, Բուլղարիայում, Կիևյան Ռուսիայում, Փոքր Ասիայի ծովամերձ շրջաններում։ Հաջորդ գաղութային կենտրոնը, որը հայոց պատմության մեջ ստանում է յուրահատուկ դեր, Կիլիկիան է։ Այստեղ հիմնված հայկական գաղթօջախը այնքան է հզորանում, որ 1080-1198 թվականներին ստեղծվում է Կիլիկիայի հայկական իշխանապետությունը, իսկ 1198-1375 թվականներին՝ թագավորությունը։ Հայկական հին սփյուռքի առաջացմանը նպաստել է նաև 16-րդ դարի ընթացքում տեղի ունեցող ակտիվ առևտուրը։ Հայերը առևտրով էին զբաղվում Հնդկաստանից մինչև Պորտուգալիա ընկած տարածքներում։ 16-17-րդ դարերում տեղի ունեցած բռանգաղթերից հայտնի է Պարսկաստանի շահ Աբբասի կազմակերպած արտագաղթը, որի հետևանքով հարյուր հազարավոր հայեր արտագաղթել են դեպի Պարսկաստանի խորքեր, որտեղ հիմնել են մի շարք քաղաքներ։ Դրանցից նշանավոր է Նոր Ջուղան։

Հայոց ցեղասպանությունից հետո հայերի բնակության վայրերը ամբողջովին փոխվում են, քանի որ մեծ թվով հայեր ցրվել էին ամբողջ աշխարհում։ Ներկայումս հայերի բնակության վայրերը կարելի է բաժանել երեք խմբի՝ Հայաստան, Արցախ և Սփյուռք։

Ըստ 2011 թվականի մարդահամարի տվյալների՝ Հայաստանի մշտական բնակիչների թիվը կազմում է 3.018.854 մարդ, որից՝ 2.961.801-ը հայեր են, այսինքն՝ Հայաստանը մոնոէթնիկ պետություն է, որի բնակչության 98,1%-ը կազմում են հայեր։

Արցախի Հանրապետության բնակչության թիվը, ըստ 2005 թվականի մարդահամարի տվյալների, հասնում է 137,74 հազարի, որից 137,38 հազարը հայեր են։ Արցախը նույնպես մոնոէթնիկ պետություն է, որի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը հայեր են։

Հայկական սփյուռքը Հայաստանից և Արցախից դուրս բնակվող հայերն են, որոնց թիվը հասնում է շուրջ 8-9 մլն-ի։ Հայաստանից արտագաղթերի առաջին դեպքերը գրանցվել են 387 թվականին, երբ Հայաստանը առաջին անգամ բաժանվել է Պարսկաստանի և Հռոմեական կայսրության միջև։ Հետագայում հայոց պատմության ընթացքում այս շարժումը շարունակվել և հատկապես մեծ չափերի է հասել Հայոց ցեղասպանության տարիներին։ Հայերի գաղթերի պատճառները հիմնականում պայմանավորված են երեք գործոններով՝ տնտեսական, կրոնական և քաղաքական։ Քանի որ հայերը հաճախ չեն ունեցել սեփական պետականություն, այդ պատճառով այս երեք գործոնները հաճախ են ուղեկցել նրանց։

1914-1922 թվականներին տեղի ունեցած ցեղասպանության հետևանքով Արևմտյան Հայաստանը ամբողջովին հայաթափվել է, որտեղից արտագաղթած հայերը ոչ թե տեղափոխվել են Արևելյան Հայաստան, այլ ցրվել ամբողջ աշխարհով մեկ, որոնք ցայսօր ապրում են տարբեր գաղթավայրերում։

Հայկական սփյուռք

Երկիր Հայ համայնքները տվյալ երկրում Հայերի թիվ Հոդվածներ  Հայաստան ամբողջ Հայաստանը 2.961.801 - 2011 թ. (մարդահամար)  Ռուսաստան Մոսկվա, Կրասնոդարի երկրամաս, Ստավրոպոլի երկրամաս, Ռոստովի մարզ, Մոսկվայի մարզ, Վոլգոգրադի մարզ, Սարատովի մարզ, Սամարայի մարզ, Սանկտ Պետերբուրգ, Հյուսիսային Օսիա, Ադըղեա 1 712 000[89][90] Հայերը Ռուսաստանում, Հայերը Մոսկվայում, Հայերը Կրասնոդարում  Ֆրանսիա Փարիզ, Մարսել, Լիոն 800․000[7][8][91] Հայերը Ֆրանսիայում, Հայերը Փարիզում, Հայերը Լիոնում  ԱՄՆ Լոս Անջելես, Գլենդել, Ֆրեզնո, Նյու Յորք, Բոստոն, Փասադենա, Ֆիլադելֆիա 483.366[92] - 2011 թվական (մարդահամար) կամ 800 հզ. - 1.5 միլիոն (2011 թվական)[93] հոգի ըստ գնահատման։  Կալիֆոռնիա, Լոս Անջելես-Լոնգ Բիչ-Սանտա Անա կենտրոնական շրջան 214.618 - 2011 թվականի մարդահամարի տվյալներ[94] Հայերը ԱՄՆ-ում, Հայերը Նյու Յորքում, Հայերը Կալիֆոռնիայում  Վրաստան Սամցխե-Ջավախք, Թբիլիսի, Քվեմո Քարթլի, Աջարիա 168 102 (ըստ 2014 թվականի տվյալների), 248.929 (ըստ 2002 թվականի տվյալների)[95][96] Սամցխե-Ջավախք՝ 113.347[96]- 2002 թ. (մարդահամար) Թբիլիսի՝ 82.586[96]- 2002 թ. (մարդահամար) Քվեմո Քարթլի՝ 29777[96]- 2002 թ. (մարդահամար) Աջարիա՝ 8848[96]- 2002 թ. (մարդահամար) Հայերը Վրաստանում, Հայերը Ջավախքում, Հայերը Թբիլիսիում  Իրան Թեհրան, Սպահան, Նոր Ջուղա, Թավրիզ, Ուրմիա 100 հազար - 105 հազար[97] - 2014 թվականի գնահատում Հայերը Իրանում, Հայերը Թեհրանում, Հայերը Սպահանում  Լիբանան Բեյրութ, Անջար, Տրիպոլի, 140 հազար - 150 հազար[98] (վիճարկելի ցուցանիշ), ըստ The World Factbook-ի 4 տոկոս[99] - 2014 թվականի գնահատում Հայերը Լիբանանում, Հայերը Բեյրութում  Սիրիա Դամասկոս, Հալեպ, Լաթաքիա 100 հազար[100] - 2013 թ. (գնահատում) Հալեպ՝ 60 հազար[100] - 2013 թվականի գնահատում Հայերը Սիրիայում, Հայերը Հալեպում, Հայերը Դամասկոսում  Արցախ ամբողջ Արցախը 137.380 - 2005 թվականի մարդահամարի տվյալներով Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության բնակչությունը  Արգենտինա Բուենոս Այրես, Կորովա 100 հազար[101][102] - 2009 թվականի գնահատում Մեծ Բուենոս Այրես (ագլոմերացիա)՝ 90 հազար[102] - 2009 թվականի գնահատում Հայերը Արգենտինայում, Հայերը Բուենոս Այրեսում  Ուկրաինա Կիև, Օդեսա, Ղրիմ, Լուգանսկի շրջան 130 000 Հայերը Ուկրաինայում, Հայերը Ղրիմում, Հայերը Կիևում  Լեհաստան Վարշավա, Կրակով, Վրոցլավ, 8 հազար - 12 հազար[103](որոնք ընդունում են իրենց հայկական ծագումը) - 2008 թվական (գնահատում, վիճարկելի) 40 - 80 հազար[104] (հայեր կամ հայկական ծագումով անձինք, այդ թվում իրենց այդպիսին չիդենտիֆիկացնող անձինք) - 2013 թվականի փորձագիտական գնահատումներ, վիճարկելի Հայերը Լեհաստանում, Հայերը Վարշավայում, Հայերը Վրոցլավում  Կանադա Օտտավա, Տորոնտո, Մոնրեալ 81.5 հազար[105] - 2009 թվականի մարդահամար Հայերը Կանադայում, Հայերը Օտտավայում, Հայերը Մոնրեալում  Ուզբեկստան Տաշքենդ 42.359[106] - 2000 թվականի մարդահամար 75հզ.[107], որից 50 հազարը Ուզբեկստանի քաղաքացի են - ըստ 2005 թվականի գնահատումների Հայերը Ուզբեկստանում, Հայերը Տաշքենդում  Ավստրալիա Մելբուռն, Սիդնեյ, Պերթ 15.791[108] - 2006 թվականի մարդահամար 50 հազար[109] - գնահատում Հայերը Ավստրալիայում, Հայերը Սիդնեյում, Հայերը Մելբուռնում  Աբխազիայի Հանրապետություն Գագրայի շրջան, Գուլիփրիշի շրջան, Սուխումի շրջան 41.907[110] - 2011 թվականի մարդահամար 67 հազար[111] - 2006 թվական (գնահատում հայկական կազմակերպությունների կողմից) Հայերը Աբխազիայում, Հայերը Սուխումում, Հայերը Գագրայում  Իսպանիա Մադրիդ, Բարսելոնա 40 հազար[112] - 2010 թվականի գնահատում, կարող է լինել վիճարկելի Հայերը Իսպանիայում, Հայերը Մադրիդում, Հայերը Բարսելոնայում  Թուրքիա Ստամբուլ, Վաքըֆ, Համշեն. 60 000 (առանց համշենահայերի 400.000) Հայերը Թուրքիայում, Հայերը Ստամբուլում, Հայերը Արևելյան Թուրքիայում  Գերմանիա Բեռլին, Մյունխեն, Քյոլն 50 - 60 հազար[113] - 2013 թվականի գնահատում, կարող է վիճարկելի լինել Հայերը Գերմանիայում, Հայերը Բեռլինում, Հայերը Քյոլնում  Բրազիլիա Սան Պաուլու, Ռիո դե Ժանեյրո 40 հազար[114] - 2009 թ. (գնահատում) Սան Պաուլու (նահանգ)՝ 20 հազար[114] - 2009 թվականի գնահատում Հայերը Բրազիլիայում,Հայերը Սան Պաուլույում, Հայերը Ռիո դե Ժանեյրոյում  Հունաստան Աթենք, Սալոնիկ, Պիրեյ 20 - 35 հազար[115] կամ 70 - 80 հազար[116] - 2011 թվականի գնահատում, կարող է վիճարկելի լինել Հայերը Հունաստանում, Հայերը Աթենքում, Հայերը Սալոնիկում  Թուրքմենստան Աշխաբադ, Թուրքմենբաշի 32 - 34 հազար[117] (գնահատում, վիճարկելի, 2004 թվական) կամ 25 հազար[118](2013 թվականի գնահատում, վիճարկելի) Աշխաբադ - 15 հազար[118] - 2013 թվականի գնահատում, վիճարկելի Հայերը Թուրքմենստանում, Հայերը Աշխաբադում  Բուլղարիա Սոֆիա, Պլովդիվ 31 000 Հայերը Բուլղարիայում, Հայերը Սոֆիայում, Հայերը Պլովդիվում  Բելառուս Մինսկ, 30 000 Հայերը Բելառուսում, Հայերը Մինսկում  Ղազախստան Ալմաթա, Աստանա 25 000 Հայերը Ղազախստանում, Հայերը Ալմաթայում  Իսրայել Երուսաղեմ 21 000 Հայերը Իսրայելում, Հայերը Երուսաղեմում  Իրաք Բաղդադ, Մոսուլ, Բասրա 20 000 Հայերը Իրաքում, Հայերը Բաղդադում, Հայերը Բասրայում  Ուրուգվայ Մոնտեվիդեո 19 000 Հայերը Ուրուգվայում, Հայերը Մոնտեվիդեոյում  Միացյալ Թագավորություն Լոնդոն, Լիվերպուլ 18 000 Հայերը Մեծ Բրիտանիայում, Հայերը Լոնդոնում  Հունգարիա Բուդապեշտ 15 000-30 000 Հայերը Հունգարիայում, Հայերը Բուդապեշտում  Բելգիա Բրյուսել 11 000 Հայերը Բելգիայում  Չեխիա Պրահա, Բռնո 10 000 Հայերը Չեխիայում  Ֆիլիպիններ Մանիլա, Քեսոն Սիթի 12 000 Հայերը Ֆիլիպիններում  Եգիպտոս Կահիրե, Ալեքսանդրիա 9 000 Հայերը Եգիպտոսում, Հայերը Կահիրեյում, Հայերը Ալեքսանդրիայում  Մոլդովա Քիշնև 8 000 Հայերը Մոլդովայում  Նիդերլանդներ Ամստերդամ, Դորդրեխտ, Հաագա, Լեյդեն, Ռոտերդամ 6 000 Հայերը Նիդերլանդներում, Հայերը Ամստերդամում, Հայերը Հաագայում  Տաջիկստան Դուշանբե 6 000 Հայերը Տաջիկստանում  Լատվիա Ռիգա 5 000 Հայերը Լատվիայում  Շվեյցարիա Ցյուրիխ, Ժնև 5 000-8 000 Հայերը Շվեյցարիայում  Շվեդիա Ստոկհոլմ 8 000 Հայերը Շվեդիայում  Քուվեյթ Էլ Քուվեյթ 5 000 Հայերը Քուվեյթում  Ղրղզստան Բիշկեք, 5 000 Հայերը Ղրղզստանում  Կիպրոս Նիկոսիա, Լարնակա, Լիմասոլ 4 000 Հայերը Կիպրոսում  Հորդանան Ամման 3000[119]/4800[120] - Հայերը Հորդանանում, Հայերը Ամմանում  ԱՄԷ Աբու Դաբի, Դուբայ 3 500 Հայերը Արաբական Միացյալ Էմիրություններում  Իտալիա Հռոմ, Վենետիկ, Միլան 3 000 Հայերը Իտալիայում  Վենեսուելա Կարակաս 4 000 Հայերը Վենեսուելայում  Լիտվա Վիլնյուս 2 500 Հայերը Լիտվայում  Էստոնիա Տալլին, Տարտու, 2 200 Հայերը Էստոնիայում  Ռումինիա Բուխարեստ, Պիտեշտ 2 000 Հայերը Ռումինիայում  Հնդկաստան Կալկաթա, Մադրաս, Բոմբեյ 1 500 Հայերը Հնդկաստանում  Չիլի Սանտյագո 1 600 Հայերը Չիլիում  Ֆինլանդիա Հելսինկի 1 000 Հայերը Ֆինլանդիայում  Մեքսիկա Մեխիկո, Պուեբլա 560 Հայերը Մեքսիկայում  Չինաստան Պեկին 500 Հայերը Չինաստանում  Բահրեյն Մանամա 400 Հայերը Բահրեյնում  Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն Յոհանեսբուրգ 300 Հայերը Հարավ-Աֆրիկյան Հանրապետությունում  Պակիստան Կարաչի, Լահոր, Իսլամաբադ 200 Հայերը Պակիստանում, Հայերը Կարաչիյում, Հայերը Լահորում  Մյանմա Յանգոն 50 - 100 (10 - 20 ընտանիք, ծագումով հայեր)[121] - 2014 թվականի գնահատում Հայերը Մյանմայում

Հայերը նախկինում եղել են հեթանոսներ, իսկ 301 թվականին Հայաստանում պետական կրոն է ընդունվել քրիստոնեությունը։ Հայերը հաճախ են ենթարկվել կրոնական բռնությունների հարևանների՝ պարսիկների, թուրքերի, հաճախ նաև արաբների, մոնղոլների և այլ ազգերի կողմից, սակայն պահպանել են սեփական կրոնը և ազգային դիմագիծը։ Հայերի մեջ քիչ չափով տարածված է նաև իսլամ։ Սրա հիմնական պատճառը Թուրքիայի վարած պանիսլամիզմի քաղաքականությունն է, որի հետևանքով որոշ թվով հայեր իրենց գոյությունը պահպանելու համար ընդունել են իսլամ։

Հեթանոսության արմատները գալիս են դեռևս հայերի ցեղական խմբավորումներից, երբ սկսվել է առաջին անգամ ձևավորվել հայերի կրոնական հայացքները։ Հայկական հեթանոսությունը կրել է նաև Մերձավոր Արևելքի ազդեցությունը իր վրա։ Այս շրջանում հայկական մշակույթը ավելի շատ փոխազդում էր Արևելքի մշակույթի հետ։ Հայերի հեթանոսական դիցարանի աստվածները միմյանց հետ կապված էին ընտանեկան կապերով։ Դեռևս Վանի թագավորության տարիներին դիցարանում կար 35 աստված և 35 աստվածուհի։ Այսինքն՝ նույնիս հին հայկական դիցարանը քարոզում էր միակնություն և ընտանիքի ամրություն։ Հայ հնագույն դիցարանը ղեկավարվում էր Խալդիի, Շիվինիի և Թեյշեբայի կողմից։

Հայոց հին դիցարանի աստվածների գլխավոր եռյակը

Անահիտ աստվածուհի	Վահագնը վիշապ սպանելիս (քանդակագործ՝ Կառլեն Նուրիջանյան)

Նույնը շարունակվել է նաև հաջորդ դիցարանի ժամանակ․ հայ նոր դիցարանը նորից ղեկավարվում էր գլխավոր եռյակի՝ Արամազդի, Անահիտի և Վահագնի կողմից։ Հետագայում այս ղեկավար եռյակի համակարգը հեշտացրել է հայերի շրջանում քրիստոնեության ընդունումը և տարածումը, քանի որ քրիստոնեությունում նույնպես կա Սուրբ Երրորդություն՝ հայր Աստված, որդի Աստված և Սուրբ հոգի Աստված^[122]։ Հայկական հեթանոսությունը, ի տարբերություն մնացած հեթանոս ազգերի, երբեք չի պաշտել չար աստվածների․ չար պաշտելիքները երբեք հոգիների մակարդակից բարձր չեն եղել^[123]։

Հայ ժողովրդի ամբողջական դիցապաշտական հին դիցարանը

Հայերեն Այլ մշակույթներում Գործառույթները և ատրիբուտներ Արամազդ պարսկական՝ Ահուրա Մազդա հունական՝ Զևս հռոմեական՝ Յուպիտեր Հին հայերի գերագույն աստվածն էր, երկնքի և երկրի արարիչը, բոլոր աստվածների հայրը։ Նա կոչվում էր «Մեծ և արի Արամազդ», որի գլխավոր պաշտամունքային կենտրոնը գտնվում էր Դարանաղյաց գավառի Անի ամրոցում։ Հարութ ——— Կրոնական համակարգի մեջ Հարութը իմաստավորում է մարդու վերադարձը անդրշիրիմյան աշխարհից։ Անահիտ պարսկական՝ Անահիտա հունական՝ Արտեմիս հռոմեական՝ Դիանա եգիպտական՝ Նիիթ Արամազդի դուստրն էր կամ կինը։ Նա հայոց ամենասիրելի և պաշտելի դիցուհին էր և մայր աստվածուհին, համարյա միշտ պատկերվում էր գլխի հարդարանքով, մինչև ուսերը իջնող գլխաշորով։ Նա կոչվում էր նաև Ոսկեմայր, Սնուցող մայր, Մեծ տիկին, Ոսկեծղի, Ոսկեմատն։ Նա բոլոր տեսակ խոհեմությունների ու պարկեշտությունների մայրն էր, մարդկանց բարերարը, հայ ժողովրդին պահող ու փառաբանողը։ Հնում հայ ժողովուրդը հավատում էր, որ նրա շնորհիվ միշտ եղել է, կա ու գոյություն կունենա հայոց աշխարհը։ Հայ թագավորները որևէ գործ ձեռնարկելիս Ոսկեմայր Անահիտից էին հովանավորություն և առողջություն հայցում։ Իբրև մայր աստվածություն Անահիտը մայրության, բերքի և պտղաբերության սրբազան դիցուհին էր։ Նա Արամազդի և Վահագնի հետ միասին հայկական դիցարանում կազմում էր գլխավոր երրորդություն։ Վահագն հունական՝ Հերակլես Հայոց դիցարանի երրորդ աստվածն էր Վիշապաքաղ Վահագնը, մի վառվռուն ու խարտյաշ պատանի՝ հրեղեն մազերով, բոցավառ մորուքով և արեգակնափայլ աչքերով։ Նա ծնվում է տիեզերքի բուռն երկունքի ժամանակ, երբ նրա երեք բաղկացուցիչ մասերը՝ երկինքը, երկիրն ու ծովը բռնվում են երկունքի ցավերով։ Եվ երկունքից շառագունած ծիրանի ծովի մեջ վառվող եղեգնի ծուխ ու բոց արձակող փողից վազելով ելնում է պատանի Վահագնը։ Նա ռազմի, պատերազմի, քաջության և հաղթանակի աստվածն էր։ Աստղիկ հունական՝ Աֆրոդիտե հռոմեական՝ Վեներա Վահագնի սիրուհին էր Աստղիկ դիցուհին, որը հայոց սիրո և ջրի աստվածուհին էր։ Նրա պաշտամունքը կապված էր Արուսյակ (Վեներա) մոլորակի հետ։ Աշտիշատում գտնվող նրա տաճարը կոչվում էր «Վահագնի սենյակ», որտեղ Աստղիկը հանդիպում էր իր սիրած Վահագնին։ Նրանց ամուսնությունը համարվում էր սրբազան, քանի որ այդ ամուսնության հետևանքով անձրև էր տեղում երկրի վրա, ծաղկեցնում երկիրը, բերք ու բարիք տալիս մարդկանց։ Նանե հունական՝ Աթենաս Նանեն Արամազդի դուստրն էր, ընտանիքի, իմաստնության, ողջախոհության և ռազմի աստվածուհին․ նրա պաշտամունքի կենտրոնը գտնվում էր Եկեղյաց գավառի Թիլ ավանում։ Արա, Արա Գեղեցիկ ——— Գարնան, բուսականության, գյուղատնտեսության, ցանքսի և ջրի աստված։ Նա կապված էր Օսիրիսի, Վիշնու և Դիոնիսոսի հետ, որպես նոր կյանքի խորհրդանիշ։ Միհր իրանական՝ Միտրա Երկնային լույսի և արեգակի աստվածն էր Միհրը՝ Արամազդի մյուս որդին, Անահիտի և Նանեի եղբայրը։ Նրա գլխավոր տաճարը գտնվում էր Դերջան գավառի Բագահառիճ գյուղում։ Միհրին է նվիրված նաև Գառնիի հեթանոսական տաճարը։ Տիր ——— Հին հայերի իմաստությունների, ուսման, գիտության աստվածն էր Տիրը՝ Արամազդ գերագույն աստծո գրիչը կամ քարտուղարը, որի պաշտամունքատեղին գտնվում էր հին Արտաշատի մոտակայքում և կոչվում էր Արամազդի գրչի դիվան կամ գիտությունների ուսուցման մեհյան։ Ամանոր և Վանատուր ——— Ամանորը, որ հին հայերենում նշանակում է նոր տարի, հին հայերի նոր տարին անձնավորող աստվածն էր և համարվում էր «նոր պտուղների ամենաբեր»։ Վանատուր, բառացի նշանակում է օթևան տվող, հյուրընկալ, խորհրդանշում է Նավասարդին և այլ օրերի Բագավան այցելած բազմահազար հյուրերին և ուխտավորներին հյուրընկալելու, տեղ ու օթևան տալու իրողությունը։ Նա նաև հյուրընկալության աստվածն էր։ Ծովինար կամ Նար ——— Ջրի, ծովի և անձրևի աստվածուհի։ Նա կրակ էր ստեղծում, որպեսզի ստիպի անձրև և կարկուտ տեղա։ Սպանդարամետ հունական՝ Հադես Հին հայերի անրշիրիմյան թագավորության աստվածն էր Սպանդարամետը կամ Սանդարամետը, որ հաճախ նույնանում էր ստորգետնյա աշխարհի, մեռելների թագավորության կամ ուղղակի դժոխքի հետ։ Հայկ ——— Լեգենդար աղեղնաձիգ և հայ ժողովրդի նախահայրը, որը սպանելով Բելին բնակության հաստատեց Հայաստանում։ Բարշամին սեմական՝ Բարշամին Երկնքի և եղանակի աստված, հավանաբար բխում է սեմիտական աստված Baal Shamin-ից։ Տարքու ——— Բուսականության և բերրիության, ամպրոպի և փոթորիկի աստված։ Հետագայում այս աստվածը ստանալով Անգեղ մականունը վերածվում է Տորք Անգեղի։ Ըստ ավանդազրույցի՝ նա քարեր էր պոկում ժայռերից և շպրտում թշնամու նավերի վրա։

301 թվականին՝ Տրդատ Գ-ի օրոք Հայաստանը դարձավ առաջին պետությունը, որը պաշտոնապես ընդունեց քրիստոնեությունը, սակայն մինչև քրիստոնեության ընդունումը հայերի մեջ որոշ չափով տարածված էր այս կրոնը։

Հայաստանում քարոզչություն են տարածել Հիսուսի երկու առաքյալները՝ Թադեոսը և Բարդուղեմեոսը։ Թադեոսը Հայաստանում քարոզչություն է տարածել 43-66 թվականներին։ Նա քարոզել է Սանատրուկ թագավորի իշխանության օրոք և նույնիսկ կարողացել դարձի բերել Սանատրուկի աղջկան՝ Սանդուխտ կույսին։ Սանատրուկի հրամանով նա 66 թվականին սպանվում է Արտազ գավառի Շավարշավան քաղաքում․ հենց նրա նահատակության վայրում կառուցվել է Արտազի սբ. Թադևոսի վանքը։ Բարդուղեմեոս առաքյալը Հայաստանում քարոզչություն է ծավալել 60-68 թվականներին՝ հիմնականում Գողթն և Անձևացյաց գավառներում, վերջինում հիմնել է նաև Հոգեաց վանքը։ Բարդուղեմեոսը նույնպես նահատակվել է Սանատրուկ արքայի հրամանով։ Մինչև քրիստոնեության պետական կրոն ընդունվելը գործել են մի շարք եպիսկոպոսություններ։

Գրիգոր Պաթևը, գալով Հայաստան, անցնում է Տրդատ Գ-ի մոտ ծառայության, քանի որ ցանկանում էր իր հոր՝ Անակ Պարթևի մեղքերի համար փոխհատուցել արքային։ Սակայն, վերջիվերջո պարզվում է, որ Գրիգորը քրիստոնյա է, և նա նետվում է վիրապը, որտեղ հետագայում հիմնադրվել է սբ. Խոր Վիրապ վանքը։ Ըստ ավանդության՝ Գրիգորը բուժել է դիվահար եղած Տրդատին, որից հետո է արքան ընդունել է քրիստոնեություն և հռչակել այն պետական կրոն։ Նույն ժամանակ կործանվել են մի շարք հեթանոսական տաճարներ և դրանց տեղում կառուցվել նոր եկեղեցիներ․ կանգուն է մնացել միայն Գառնիի տաճարը։ Հետագայում քրիստոնեությունը դանդաղ քայլերով տարածվել է ամբողջ Հայաստանում։ 450-451 թվականներին տեղի ունեցած Վարդանանց, և 480-484 թվականների Վահանանց պատերազմները մղվել են պարսիկների դեմ, որոնց գլխավոր նպատակը Հայաստանում քրիստոնեության պահպանում էր, ինչը հաջողվել է։

Ներկայումս հայերի մեծ մասը քրիստոնյա է։ Հայաստանի բնակչության 94%-ը Հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդներ են, իսկ հայ մնացած քրիստոնյաները կաթոլիկ, ռուս ուղղափառ, ավետարանական եկեղեցիների հետևորդներ են։ Հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդները սփռված են ամբողջ աշխարհում, իսկ նրանց թիվը հասնում է շուրջ 9 միլիոնի^[124]։

Իսլամը Հայաստանում հայտնվել է 7-րդ դարից, երբ ստեղծվեց Արաբական խալիֆայությունը և սկսեց արշավանքները դեպի Բյուզանդիա, Հայաստան և Սասանյան Պարսկաստան։ Հետագայում հայերը ենթարկվել են նաև թյուրք-սելջուկների արշավանքներին, որոնց ժամանակաշրջանում նույնպես տեղի էր ունենում կրոնական բռնություններ։ Հայերը հաճախ ենթարկվել են նմանատիպ բռնությունների և ստիպված ահռելի չափերի հասնող հարկերից խուսափելու համար ընդունել են իսլամ։ Հետագայում, երբ Հայաստանը գտնվում էր Պարսկաստանի և Օսմանյան կայսրության տիրապետության տակ, Հայաստանում բնակեցվեցին մեծ թվով մուսուլմաններ։ Հիմնվեցին մի շարք մզկիթներ, որոնցից ներկայումս կանգուն է Կապույտ մզկիթը, որը հայտնի է նաև Հուսեյն Ալի խանի մզկիթ անվամբ։

Իսլամը ժամանակակից հայերի մեջ տարածված է հիմնականում ծպտյալ հայերի շրջանում, որոնք բնակվում է Թուրքիայի տարածքում^[125]։ Ծպտյալ հայերը Թուրքիայում բնակվող հայեր են, որոնք Հայոց ցեղասպանության տարիներին իրենց ազգային պատկանելի��ւթյունը թաքցնելու համար ընդունել են իսլամ, սակայն հաճախ միայն առերես՝ տանը պահպանելով քրիստոնեական վարքուբարքը^[51][52]։ Ծպտյալ հայերի թիվը տարբեր տվյալներով կարող է հասնել մինչև 5 մլն մարդու։

Հայոց լեզուն պատկանում է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքին և կազմում է դրա առանձին ճյուղ։ Այն հանդիսանում է Հայաստանի, Արցախի և Իրաքյան Քուրդիստանի^[126][127] պաշտոնական լեզու։ Հայոց պատմության ընթացքում հայոց լեզուն հաճախ է շփվել հարևան ազգերի լեզուների հետ, սակայն պահպանել է իր ուրույն դիմագիծը և բառային ֆոնդը։ Հայերեն լեզվակիրների քանակը կազմում է 7-9 միլիոն մարդ։

405 թվականին Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծեց հայոց գրերը, որոնք ունեցան ազգապահպան նշանակություն։ Հայոց այբուբենը ունի 36 տառ, որի ստեղծումից հետո սկսվեց հայ գրականության ոսկեդարը։ Հայոց տառերը օգտագործվել նաև թվային հաշվարկներ կատարելու համար։ Հայոց լեզուն անցել է զարգացման 3 փուլ՝ գրաբար, միջին հայերեն և աշխարհաբար։

Գրաբարի ժամանակաշրջանը տևել է գրերի ստեղծումից՝ 5-րդ դարից, մինչև 11-րդ դար։ Այն բաժանվում է երկու շրջափուլի․ առաջինը՝ հինհայերենյան դարաշրջանը, սկսում է 5-րդ դարի սկզբին և տևում մինչև 11-րդ դարը, իսկ երկրորդ դարաշրջանն ընդգրկում է 11-19 դարերը։ Գրաբարով գրված առաջին նախադասությունն էր՝ «Ճանաչել զիմաստութիւն և զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ»։ Այս շրջանի նշանավոր ստեղծագործիչներից են Խորենացին, Ագաթանգեղոսը, Կորյունը, Փավստոս Բուզանդը և այլք։ Այժմ գրաբարը համարվում է մեռած լեզու և գործածվում է միայն Հայ Առաքելական եկեղեցու պատարագների ժամանակ որպես եկեղեցական լեզու։

Միջին հայերենի ժամանակաշրջանը սկսվեց 11-րդ դարում և տևեց մինչև 16-րդ դար։ Այս զարգացման փուլը հիմնականում համընկնում է Կիլիկիայում ստեղծված իշխանության և թագավորության ժամանակաշրջանին, ինչի պատճառով կոչվում է նաև Կիլիկյան հայերեն։ Միջին հայերենը նշանավոր է նրանով, որ այն դարձել է հայոց լեզվի առաջին գրավոր ձևը, որը դրսևորել է արևմտյան տիպի ձայնային որակներ և ներմուծել օ և ֆ տառերը՝ հիմնված հունական ο և φ տառերի վրա։ Այս շրջանի նշանավոր ստեղծագործողներից էին Ֆրիկը, Նահապետ Քուչակը, Գրիգոր Նարեկացին և այլք։

Աշխարհաբարի օգտոգործումը սկսվել է 17-րդ դարից, սակայն վերջնական ձևավորումը ստացել է 19-րդ դարում և շարունակվում է օգտագործվել մինչև օրս։ Այս ժամանակաշրջանի սկիզբը համարվում է Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանի» ստեղծումը, որով նա քարոզում էր օգտագործել ժողովրդին հասկանալի լեզուն՝ աշխարհաբարը։ Նրա գաղափարախոսությանը հետևեց նաև Միքայել Նալբանդյանը, որը նաև զարգացրեց Աբովյանի հայացքները։

Հայոց գրեր

Տառ Տառի անվանում Արտասանություն Տրանս- լիտերա Թվային արժեք Ավանդ. ուղղա- գրու- թյուն Արդի ուղղա- գրու- թյուն Արտասա- նություն Ավան- դական Արևելա- հայ. Արևմտա- հայ. Լատի- նական Ավան- դական Արևելա- հայ. Արևմտա- հայ. Ա ա այբ [aɪb] [aɪpʰ] [ɑ] a 1 Բ բ բեն [bɛn] [pʰɛn] [b] [pʰ] b 2 Գ գ գիմ [gim] [kʰim] [g] [kʰ] g 3 Դ դ դա [dɑ] [tʰɑ] [d] [tʰ] d 4 Ե ե եչ [jɛtʃʰ] [ɛ], երբեմն [jɛ]1 e 5 Զ զ զա [zɑ] [z] z 6 Է է է [ɛː] [ɛ] [ɛː] [ɛ] ē 7 Ը ը ըթ [ətʰ] [ə] ë 8 Թ թ թօ թո [tʰo] [tʰ] t‘ 9 Ժ ժ ժէ ժե [ʒɛː] [ʒɛ] [ʒ] ž 10 Ի ի ինի[128] [in] [i] i 20 Լ լ լիւն լյուն [lʏn]² [l] l 30 Խ խ խէ խե [χɛː] [χɛ] [χ] x 40 Ծ ծ ծա [tsɑ] [tsʼɑ] [dzɑ] [ts] [tsʼ] [dz] ç 50 Կ կ կեն [kɛn] [kʼɛn] [gɛn] [k] [kʼ] [g] k 60 Հ հ հօ հո [ho] [h] h 70 Ձ ձ ձա [dzɑ] [tsʰɑ] [dz] [tsʰ] j 80 Ղ ղ ղատ [ɫɑt] [ʁɑtʼ] [ʁɑd] [ɫ] [ʁ] ġ 90 Ճ ճ ճէ ճե [tʃɛː] [tʃʼɛ] [ʤɛ] [tʃ] [tʃʼ] [ʤ] č̣ 100 Մ մ մեն [mɛn] [m] m 200 Յ յ յի հի [ji] [hi] [j] [h]³, [j] y 300 Ն ն նու [nu] [n] n 400 Շ շ շա [ʃɑ] [ʃ] š 500 Ո ո վօ վո [o] [vo] [o], երբեմն [vo]4 o 600 Չ չ չա [tʃʰɑ] [tʃʰ] č 700 Պ պ պէ պե [pɛː] [pʼɛ] [bɛ] [p] [pʼ] [b] p 800 Ջ ջ ջէ ջե [ʤɛː] [ʤɛ] [tʃʰɛ] [ʤ] [tʃʰ] ǰ 900 Ռ ռ ռա [rɑ] [ɾɑ] [r] [ɾ] ṙ 1000 Ս ս սէ սե [sɛː] [sɛ] [s] s 2000 Վ վ վեւ վեվ/վև [vɛv] [v] v 3000 Տ տ տիւն տյուն [tʏn] [tʼʏn]5 [dʏn] [t] [tʼ] [d] t 4000 Ր ր րէ րե [ɹɛː] [ɾɛ]6 [ɾɛ] [ɹ] [ɾ] r 5000 Ց ց ցօ ցո [tsʰo] [tsʰ] c‘ 6000 Ւ ւ հիւն վյուն [wʏn] [vʏn] [hʏn] [w] [v]8 w 7000 Փ փ փիւր փյուր [pʰʏɹ] [pʰʏɾ] [pʰ] p‘ 8000 Ք ք քէ քե [kʰɛː] [kʰɛ] [kʰ] k‘ 9000 Ավելացվել է 11-րդ դարում Օ օ օ [o] [o] ò չկա Ֆ ֆ ֆէ ֆե [fɛː] [fɛ] [f] f չկա Ու ու ու[129] — /u/ — /u/ u չկա և եվ[130] — /jɛv/ — /ɛv/, բառասկզբում /jɛv/ ew չկա

Արևելահայերենը առանձնացել է ընդհանուր հայերենից, երբ սկսեցին առանձնանալ Արևմտյան և Արևելյան Հայաստաններ․ վերջնական ձևավորում ստացել է 19-րդ դարում։ Արևելահայերենով են խոսում Արևելյան Հայաստանում, Իրանի, Ռուսաստանի հայկական գաղթօջախներում, նաև այն վայրերում, որտեղ հայերը արտագաղթել են վերջերս։ Լեզվակիրների քանակը շուրջ 4,3 մլն է։

Արևմտահայերենը նույնպես ձևավորվել 19-րդ դարում։ Այն հանդիսանում է ժամանակակից հայերենի երկու ճյուղերից ամենատարածվածը, քանի որ հայոց ցեղասպանությունից հետո Արևմտյան Հայաստանի փրկված ամբողջ հայությունը գաղթեց Ամերիկա, Եվրոպա, Ավստրալիա կամ այլ գաղթօջախներ, որտեղ ձևավորվեցին արևմտահայերենով խոսող մեծ համայնքներ։ Այն ստեղծվել է Կոստանդնուպոլիսի բարբառի հիման վրա։

Հայ գրականությունը սկսեց զարգանալ 5-րդ դարում, երբ ստեղծվեցին հայոց գրերը․ այդ դարաշրջանը կոչվում է Ոսկեդար։ Այս դարաշրջանում ստեղծվել են հիմնականում պատմագրական աշխատություններ, վարքեր, որոնց հեղինակներից էին Մովսես Խորենացին, Փավստոս Բուզանդը, Կորյունը, Եղիշեն, Ղազար Փարպեցին, Ագաթանգեղոսը և այլ պատմիչներ։ Այս դարաշրջանում նշանավոր է նաև Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոց» աստվածաբանական երկը, որը հերքում է հակադիր կրոնները։ Մաշտոցը, Սահակ Պարթևը, Ստեփանոս Սյունեցին, Հովհան Մանդակունին գրել են մի շարք հոգևոր երգեր՝ շարականներ, որոնք երգվել են հիմնականում եկեղեցիներում։ 6-10-րդ դարերի նշանավոր պատմագիրներից են նաև Սեբեոս Բագրատունին, որը իր գրքի մեջ ամբողջացրել է մինչև 661 թվական, Հովհան Մամիկոնյանը՝ իր «Պատմություն Տարօնոյ» ստեղծագործությամբ, Դավթակ Քերթողը՝ իր ներբողով, որը նվիրված է հայոց արևելից կողմի իշխան Ջևանշիրի մահվանը։ Նշանավոր են նաև Գրիգոր Արծրունու և Հովհաննես Դրասխանակերտցի կաթողիկոսի պատմագրական աշխատությունները, որոնք կարևոր տեղեկություներ են հաղորդում Բագրատունիների հայոց թագավորության մասին։

1004 թվականինին Ստեփանոս Տարոնեցի Ասողիկը գրել է իր «Պատմություն Տիեզերականը», որը հայոց պատմության ընդհանրացման փորձ էր։ Նույն ժամանակակից Արիստակես Լաստիվերցու «Պատմությունը» նույնպես արժեքավոր դեր ունի հայոց պատմության ուսումնասիրման համար։ Սկսվում է չափածո ստեղծագործությունների՝ խրատների, ներբողների, վկայաբանությունների, քարոզների, թղթերի, հիշատակարանների ստեղծման ժամանակաշրջանը։ Այս ժամանակ նշանավոր է Գրիգոր Նարեկացին գրել է «Մատյան Ողբերգությանը», որը ոչ միայն հայկական, այլ նաև համաշխարհային գրականության գոհարներից մեկն է։ 11-12-րդ դարերում է ստեղծագործել Հովհաննես Իմաստասերը։

12-14-րդ դարում հայ գրականության մեջ սկսվեց օգտագործվել միջին հայերենը։ Այս ժամանակաշրջանի նշանավոր գրողներից են Մատթեոս Ուռհայեցին, Սամուել Անեցին, Մխիթար Անեցին, Ներսես Շնորհալին, Մխիթար Գոշը, Գրիգոր Տղան, Ֆրիկը և այլ շատ ու շատ գրողներ։ Այս ժամանակաշրջանի չափածո ստեղծագործություններից էին տաղերը։ Հետագա զարգացումների մեջ պետք է առանձնացնել 1512 թվականին տպագրության գյուտը, որը նոր շունչ է հաղորդում գրականությանը։ Նույն ժամանակամիջոցին սկսել է զարգանալ նաև հայրենների ստեղծումը, որը կապվում է Նահապետ Քուչակի անվան հետ։ 18-րդ դարի հայ գրականության նշանավոր դեմքերից է Սայաթ-Նովան, որը աշուղ-երգիչ էր։

Հայ գրականության մեջ նոր փուլ է բացվում, երբ գրականության մեջ սկսվում է օգտագործվել աշխարհաբարը։ Այս փուլը սկսվում է հիմնականում Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանի» ստեղծագործությունից հետո, որի առաջաբանում հեղինակը առաջ է քաշել հայ նոր գրականության զարգացման համար կարևոր դրույթներ։ Հետագայում այս դրույթները զարգացվել են Միքայել Նալբանդյանի և այլ գրողների կողմից։ Հետագայում հայ նոր գրականության նշանավոր դեմքեր դարձան նաև Հովհաննես Թումանյանը, Ղազարոս Աղայանը, Պետրոս Դուրյանը, Րաֆֆին, Մուրացանը, Գրիգոր Զոհրապը, Նար-Դոսը, Շիրվանզադեն, Սիամանթոն, Դանիել Վարուժանը, Մեծարենցը, Տերյանը և այլք։

Հայ նորագույն գրականության հիմնադիր է համարվում Եղիշե Չարենցը։ Այս շրջանում գործած մի շարք գրողներ ենթարկվել են խոսքի ազատության իրավունքի խախտման։ Հաճախ հենց խորհրդային կարգերի կողմից բացեիբաց մեղադրվել են և աքսորվել երկրի հեռավոր երկրամասեր։ Այս շրջանի հայտնի գրողներից են Եղիշե Չարենցը, Ակսել Բակունցը, Հովհաննես Շիրազը, Սիլվա Կապուտիկյանը, Համո Սահյանը, Զորի Բալայանը, Լևոն Անանյանը և այլք^[131]։

Հայկական ճարտարապետության արմատները հասնում են հայոց պատմության խորքեր։ Հայերը միշտ հայտնի են եղել սեփական ճարտարապետության յուրահատուկ նմուշներով, որոնք տարածում են գտել ոչ միայն Հայկական լեռնաշխարհում, այլ նաև դրա սահմաններից դուրս^[132]։ Հայկական ճարտարապետությանը բնորոշ է զարգացման բարձր մակարդակ, ինքնատիպություն։ Ճարտարապետական ոճի տարբերությունը կապված է նաև տեղական շինանյութի հետ։ Հայաստանում օգտագործվող հիմնական շինանյութ արդեն դարեր շարունակ հանդիսանում է տուֆը, որը ունի բազում տեսակներ և հատկանիշն էր, ինչն էլ հնարավորություն է տալիս հայ ճարտարապետներին ստեղծել տարբեր, սակայն միաժամանակ հայկական ճարտարապետության ոճի սահմաններում գտնվող օբյեկտներ։

Հայկական ճարտարապետությունը հաճախ է ազդեցություն կրել օտար ճարտարապետություններից։ Այսպիսի ազդեցության ժամանակաշրջանը սկսվեց մ․թ․ա․ 3 դարից, երբ Հայաստան ներթափանցեց հելլենիզմը։ Այս ժամանակաշրջանի հայտնի կերտվածքներից է Գառնու հեթանոսական տաճարը, որը ստեղծվել է հունահռոմեական ճարտարապետության նմանությամբ։

Հայերը հնուց աչքի են ընկել սեփական ճարտարապետական լուծումներով։ Հայոց նոր արքայատոհմերը հաճախ են գահ բարձրանալուց հետո կառուցել նոր մայրաքաղաքներ, ամրոցներ։ Հայկական ճարտարապետության ոճի գլխավոր կրողներն են նաև եկեղեցիները և խաչքարերը։

Հայկական մշակույթում երաժշտության մասին առաջին հիշատակությունները սկիզբ են առնում մ.թ.ա. II հազարամյակում։ Այսպիսի հիշատակությունները շարունակվում են նաև Վանի թագավորության տարիներին, երբ Սարգոն Բ-ն արշավում է Տուշպա-Վան։ Նա իր արձանագրություններում պատմում է Վանի թագավորության բանակում օգտագործվող թմբուկների և փողային գործիքների մասին, որոնք հիմնականում օգտագործվում էին հակառակորդի մարտական ոգին իջեցնելու և սեփականը բարձրացնելու համար։ Հայկական երաժշտության մասին կարևոր հիշատակություններ են թողել նաև Մովսես Խորենացին և Փավստոս Բուզանդը։

Հայկական երաժշտական առաջին նմուշները պահպանվել են հիմնականում ավանդազրույցների մեջ։ Այդպիսի նշանավոր երգերից են՝ «Վահագնի ծնունդը», «Արտաշես և Սաթենիկ» ու այլ ավանդազրույցներ։ Փանդիռներով գուսանները երգում էին Վահագնի ծնունդը, որը հայ գուսաններից գրի է առել Մովես Խորենացին։

Երկնէր երկին, երկնէր երկիր, Երկնէր և ծովն ծիրանի. Երկն ի ծովուն ունէր և զկարմրիկն եղեգնիկ. Ընդ եղեգան փող ծուխ ելանէր, Ընդ եղեգան փող բոց ելանէր, և ի բոցոյն վազէր խարտեաշ պատանեկիկ. Նա հուր հեր ունէր, Բոց ունէր մօրուս, և աչքունքն էին արեգակունք։

301 թվականից հետո սկսում է զարգանալ եկեղեցական երաժշտությունը։ Ըստ Ագաթանգեղոսի՝ 4-րդ դարի վերջին հայկական դպրոցներում ուսուցանվում էր երգեցողություն։ Հայաստանում զարգանում էր նաև գուսանական արվեստը։ 405 թվականին գրերի ստեղծումը նպաստեց հայ երաժշտության զարգացմանը։ Միջանադրում ստեղծվում են մի շարք հոգևոր երգեր՝ շարականներ, խաղեր, տաղեր, խազեր և այլն։ Տաղերը իրենց արտացոլանքն են գտել նաև «Սասնա ծռեր» էպոսում։ Միջնադարյան երգերի ժողովածուներից են Շարակնոցը, Գանձարանը, Մանրուսմունքը և Տաղարանը^[133]։ XVI դարում սկսեց զարգանալ նաև աշուղական արվեստը^[134][135]։ Հաջորդ դարում աշուղական արվեստը մեծ զարգացում ունեցավ, սակայն այն իր զարգացման գագաթնակետին հասավ Էգազի, Գուլ Հարությունի, Ղազարի որդի Բաղերի, Նաղաշ Հովնաթանի, Բաղդասար Դպիրի և Սայաթ-Նովայի ժամանակաշրջաններում՝ 17-18-րդ դարերում^[135]։

20-րդ դարի հայ նշանավոր կոմպոզիտորներից են Արամ Խաչատրյանը, Ալեքսանդր Սպենդիարյանը, Ալեքսանդր Մելիք-Փաշայանը և այլք։ Ժամանակակից նշանավոր հայ երաժիշտներից է նաև Տիգրան Մասուրյանը։

Հայկական ազգային պարը սկիզբ է առել դեռևս հայերի նախաքրիստոնեական ժամանակաշրջանում և հանդիսանում է հայերի ազգային դիմագծի բաղկացուցիչ մասը։ Այն իր մեջ ներառել է հայերի մտածողությունը, հոգեկան աշխարհը, բնությանը, կյանքի հանդեպ ունեցած վերաբերմունքը։ Թեև ժամանակի ընթացքում շատ անգամներ է փոփոխություններ կրել, սակայն պահպանել է ուրույն շարժուձևը, պարարվեստը։ Հայկական ազգային պարը բաժանվում է երկու խմբի՝ ազգագրական և ժողովրդական^[136]։ Հայ ազգային պարերը իրենցից ներկայացնում են թշնամու դեմ պայքար, որը ուղեկցել է հայ ժողովրդին իր ամբողջ պատմության ընթացքում և հանդես է եկել նաև պարերի մեջ^[137]։ Հայկական ազգային պարերից հայտնի են յարխուշտան, քերծին, Ռոստամ Բազին, քոչարին, Մըշու խըռը, երեք ոտքը (իչարաղլու), լուտկին, թարս պարը, ֆընջան, էջմիածինը, թամուրը, ծաղկաձորին, լորկեն, բերդը, աստվածընծա պարը, թամզարան, շալախոն, գորանին, վեր վերը, շորորը և այլն^[138][139]։

Հայկական խոհանոցի ձևավորման արմատները հասնում են մեզնից 2500 տարի առաջ^[140]։ Այն ունի մի շարք առանձնահատկություններ, որը պայմանավորված է տարբեր գործոններով՝ աշխարհագրական, կլիմայական, պատմական և քաղաքական։ Մեզ են հասել տեղեկություններ, ըստ որի՝ դեռևս Վանի թագավորության խոհանոցը եղել է բարձր մակարդակի վրա (դրա մասին մեզ տեղեկություններ է տվել Կարմիր բլուրի պեղումները)։ Այս ժամանակաշրջանին վերաբերվող պեղումներից հայտնաբերվել են հացահատիկի կարասներ, գարեջրի և քաղցրածիկի անոթներ։

Հայկական խոհանոցի անբաժանելի մաս են կազմում հարիսան, տոլման, ղափաման, ժենգյալով հացը, խորովածը և այլ ուտեստներ։

Հայկական տարազը հայերի ազգային դիմագծի անբաժանելի մաս է։ Այն իր մեջ հիմնականում ներառում է երկրի 4 տարրերի՝ օդի, կրակի, ջրի և հողի գույները։ Այդ գույները դեռևս 14-րդ դարում հիշատակվել է Գրիգոր Տաթևացու կողմից։ Հայկական տարազի ստեղծման հիմնական կենտրոններ են եղել Վան-Վասպուրականը, Կարինը, Շիրակը, Սյունիք-Արցախը, Կիլիկիան, որոնց տարազները տարբերվել են յուրահատուկ գույներով, զարդանախշերով և ստեղծման տեխնիկայով։ Հայկական տարազները դեռևս լայն օգտագործում ունեն արվեստի մեջ, սակայն հայերը կորցրել են ազգային հագուստի ստեղծման մի շարք տեխնիկաներ։

• "ՀամաՀայկական Էլ. Գրադարան" կայքի Հայեր Բաժնի գրքերը

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հայեր» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հայեր» հոդվածին։

Բառարաններ և հանրագիտարաններ Արմենիապեդիա · Արմենիապեդիա · Բրիտանիկա · Բրոքհաուս · Ժամանակակից Ուկրաինայի · Մեծ նորվեգական   Չափորոշչային վերահսկողություն BNE: XX529700 · BNF: 11936986z · GND: 4085933-2 · LCCN: sh85007306 · NDL: 00575411 · NKC: ph117340, ph1134483

դ ք խ Հայաստան ըստ թեմայի Պատմություն  (ժամանակագրություն) Վաղ Ծագում Անվանում Կուր-Արաքսյան մշակույթ Հայկ նահապետ Հայասա Միտաննի Վանի թագավորություն Երվանդունիներ Աքեմենյան պետություն Սատրապական Հայաստան Մեծ Հայք Արտաշեսյանների թագավորություն Հռոմեական Հայաստան Պարթևստան Արշակունիների թագավորություն Բյուզանդական Հայաստան Մարզպանական Հայաստան Միջին Արմինիա կուսակալություն Սաջյան ամիրայություն Բագրատունիներ Կիլիկիայի հայկական թագավորություն Իլխանություն Արևմտյան Հայաստան Սեֆյաններ Ղաջարիների դինաստիա Երևանի խանություն Ղարաբաղի խանություն Թուրքմենչայի պայմանագիր Ռուսական Հայաստան Ժամանակակից Հայաստանի առաջին հանրապետություն Խորհրդային Հայաստան Անկախ Հայաստան Ըստ թեմայի Հայոց ցեղասպանություն Արցախյան ազատամարտ Հայ ֆիդայական շարժում այլ... Աշխարհագրություն Արարատյան դաշտ Հայկական լեռնաշխարհ Քաղաքներ Սեյսմականություն Սևանա լիճ Լեռներ Բնակավայրեր Գետեր և լճեր Շիկահողի արգելոց Շիրակի դաշտ այլ... Քաղաքականություն Վարչական բաժանում Սահմանադրություն Կոռուպցիա Ընտրություններ Արտաքին հարաբերություններ Կառավարություն Մարդու իրավունքներ Զինված ուժեր Ազգային ժողով Ազգային անվտանգության ծառայություն Ոստիկանություն Քաղաքական կուսակցություններ Նախագահ Վարչապետ Ազգային Ժողովի նախագահ այլ կառավարություն այլ քաղաքականություն Տնտեսություն Գյուղատնտեսություն Ֆոնդային բորսա Կենտրոնական բանկ Դրամ (արժույթ) Էներգետիկա Հանքային արդյունաբերություն Հեռահաղորդակցություն Զբոսաշրջություն Տրանսպորտ Մշակույթ Այբուբեն Ճարտարապետություն Արվեստ Կինո Խոհանոց Պար Լեզու Գրականություն Երաժշտություն Սպորտ Թատրոն այլ... Ժողովրդագրություն Մարդահամար Հանցավորություն Կրթություն Ազգային փոքրամասնություններ Առողջապահություն Ժողովուրդ Սփյուռք Կանայք այլ... Կրոն Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի Հայ կաթողիկե եկեղեցի Հայ ավետարանական եկեղեցի Հուդաիզմ Իսլամ այլ... Խորհրդանիշներ Հայկական խաչ Հավերժության հայկական նշան Զինանշան Դրոշ Արարատ Ազգային օրհներգ Ծիրան Խաղող Նուռ Կատեգորիա Պորտալ

Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:

Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի՝ 2019 թվականի 46-րդ շաբաթվա հոդված։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 157)։