Կիբեռպատերազմ

Կիբեռպատերազմը կամ կիբեռնետիկական պատերազմը (անգլ.՝ cyberwarfare, ֆր.՝ cyberguerre, գերմ.՝ Cyberkrieg, ռուս.՝ кибервойна) հակամարտություն, պատերազմ, դիմակայություն է կիբեռնետիկ տարածությունում (կիբեռտարածություն), այդ թվում՝ համակարգչային դիմակայություն Համացանցում և հանդիսանում է տեղեկատվական պատերազմի տարատեսակներից մեկը։

Կիբեռնետիկական պատերազմը ուղղված է նախ և առաջ համակարգչային համակարգերի անկայունացմանը, պետական հաստատությունների, ֆինանսական և գործարար կենտրոնների համացանց մուտք գործելուն և ամենօրյա կյանքում համացանցի վրա հենվող երկրների ու պետությունների կյանքում անկարգության ու քաոսի ստեղծմանը։ Միջպետական հարաբերությունները և քաղաքական դիմակայությունը հաճախ իրենց շարունակությունն են գտնում համացանցում կիբեռպատերազմի և նրա բաղկացուցիչ մասերի տեսքով՝ վանդալիզմ, քարոզչություն, լրտեսություն, անմիջական հարձակումներ համակարգային ցանցերի և սերվերների վրա և այլն։

Կիբեռպատերազմ տերմինի սահմանումներից մեկը հետևյալ տեսքն ունի. «„կիբեռպատերազմը“ համացանցի և նրա հետ կապված տեխնոլոգիական ու տեղեկատվական միջոցների օգտագործումն է մի պետության կողմից՝ մյուս պետության ռազմական, տեխնոլոգիական, տնտեսական, քաղաքական, տեղեկատվական անվտանգությանը և ինքնիշխանությանը վնաս հասցնելու նպատակով:»^[1][2]

ԱՄՆ կառավարության անվտանգության փորձագետ Ռիչարդ Քլարքն իր «Կիբեռպատերազմ» (անգլ.՝ CyberWarfare) գրքում գրել է^[3] (լույս է տեսել 2010 թվականին) «Կիբեռպատերազմը մի ազգային պետության գործողություններն են՝ թափանցելու մեկ այլ ազգային պետության համակարգիչների կամ ցանցերի մեջ՝ վնաս հասցնելու կամ ավերելու նպատակով»։ Բրիտանական The Economist հանդեսը կիբեռտարածությունը նկարագրում է որպես «պատերազմի հինգերորդ բնագավառ, ցամաքից, ծովից, օդից և տիեզերքից հետո»^[4]։ Մոտավորապես նույն կերպ հարցի մասնագետներից մեկը՝ Շեյն Հարիսը կիբեռտարածությունում մղվող պատերազմը անվանում է պատերազմի հինգերորդ ռազմաբեմ^[5]։

Կիբեռտարածությունում ռազմական գործողությունների իրականացման ուղղությամբ առաջին քայլերը ձեռնարկվել են 2000-ական թվականների սկզբներին։ Կազմավորվել են.

• 2005 թվականին՝ Եվրամիության ցանցային և տեղեկատվական անվտանգության գործակալությունը^[6]
• 2010 թվականին՝ ԱՄՆ-ի կիբեռնետիկական հրամանատարությունը^[7]

Համակարգչային տեխնոլոգիաների տարածման հետ միասին բազում քաղաքացիներ, ձեռնարկություններ և պետական հաստատություններ ամենօրյա կյանքում և գործունեության մեջ հայտնվեցին Համացանցից կախվածության վիճակի մեջ։ Համացանցի օգտագործումը՝ այլ պետության համակարգչային համակարգերի վրա հարձակման համար կարող է նշանակալից վնաս հասցնել հարձակման ենթարկված պետության տնտեսությանը և խառնակ, իսկ երբեմն էլ՝ քաոսային իրավիճակ ստեղծել այդ երկրի ամենօրյա կյանքում։ Ի տարբերություն անցյալի կիբեռ-գրոհների այժմ կիբեռպատերազմը իրենից ներկայացնում է սպառնալիք երկրի ազգային անվտանգության համար և շատերի կողմից ընկալվում է որպես պետության անվտանգության լուրջ սպառնալիք։

Բացի այդ, շատ պետությունների հետախուզական ծառայություները համացանցում զբաղվում են լրտեսությամբ։ Մասնավորապես՝ տեղեկատվություն են հավաքում, կոտրում են այլ պետությունների համակարգչային ցանցերը, ծավալում դիվերսիոն գործունեություն և տնտեսական լրտեսություն։ Հայտնի է, որ Չինաստանին մեղադրում էին ԱՄՆ-ի, Գերմանիայի, Հնդկաստանի համացանացային կայքերի նկատմամբ հարձակումներ կազմակերպելու համար։ Չինաստանը, սակայն ժխտում է իր պետական հաստատությունների մասնակցությունը համացանցային գրոհների կազմակերպման մեջ^[8]:.

Նոր տեխնոլոգիաների զարգացման կապակցությամբ՝ կիբեռպատերազմի մակարդակը մշտապես կատարելագործվում է։

Որոշ պետություններ սկսում են անհրաժեշտ ուշադրություն դարձնել կիբեռպատերազմի դեմ պաշտպանության ստեղծմանը, մասնավորապես՝ հատկացնում են համապատասխան միջոցներ՝ կիբեռպատերազմի դեմ պաշտպանական համակարգի ստեղծման համար և պահում են հատուկ ստորաբաժանումներ, որոնց հիմնական խնդիրը երկրի համացանցային անվտանգության համակարգի կատարելագործումն է և դրանց պաշտպանությունը հարձակումներից։

Ըստ իրենց նպատակների և խնդիրների կիբեռտարածությունում գործողությունները բաժանվում են երկու կատեգորիայի. լրտեսություն և հարձակումներ։

Ըստ Christian Science Monitor թերթի հաղորդման, 2012 թվականին բրիտանական MI6-ի աշխատակիցները կոտրել էին Ալ-Քաիդայի կայքը և նրանում պարունակվող ինքնաշեն ռումբի պատրաստման հրահանգը փոխարինել էին կեքսերի պատրաստման բաղադրատոմսով^[9]։

Կիբեռհարձակումներից Մեծ Բրիտանիան պաշտպանելու համար այդ երկրում ստեղծվել է և 2016 թվականի հոկտեմբերից գործում է համապատասխան պետական մարմին՝ National Cyber Security Center (NCSC)^{[10][11][12][11][12][13]}։

2017 թ. փետրվարի 14-ին Եղիսաբեթ Երկրորդ թագուհին Լոնդոնում բացել է Կիբեռանվտանգության ազգային կենտրոնի (NCSC) նոր կենտրոնակայանը^[14] Բրիտանական Կիբեռանվտանգության ազգային կենտրոնի՝ NCSC-ի ղեկավարն է Քիրան Մարտինը^[15]։ Ըստ բրիտանական մասնագետների՝ Մեծ Բրիտանիայում լուրջ կիբեռհարձակումների թիվը կազմում է ամսական մոտ 60, ինչը միջինացված հաշվարկով նշանակում է՝ ամեն օր գրեթե 2 կիբեռհարձակում^[16]։ Մեծ Բրիտանիայի դեմ կիբեռհարձակումները ներառում են.

• անձնական տվյալների խոշոր հափշտակումներ,
• թշնամական պետությունների ներկայացուցիչների ներխուժումներ,
• ազգային ենթակառուցվածքի կենսականորեն կարևոր օբյեկտներին վերաբերող տվյալների հավաքագրում^[17]։

Ա

• Տեղեկատվական պատերազմ
• Կիբեռլրտեսություն
• Համակարգչային անվտանգություն
• ԱՄՆ-ի պաշտպանության նախարարության կիբեռտարածությունում գործողությունների ռազմավարությունը
• en:Red Hacker Alliance
• Կատալոգ ANT (ԱԱԳ)
• fr:Cyberattaque
• fr:Cyberdéfense
• fr:Cyberterrorisme
• fr:Guerre électronique
• fr:Guerre de l'information
• fr:Hacktivisme
• fr:Impulsion électromagnétique
• fr:Risques en sécurité informatique

անգլերեն

• Bodmer, Kilger, Carpenter, & Jones Reverse Deception: Organized Cyber Threat Counter-Exploitation. — New York: McGraw-Hill Osborne Media, 2012. — ISBN 0-07-177249-9, ISBN 978-0-07-177249-5
• Farwell, James F.; Rohozinski Stuxnet and the future of cyberwar // Survival. — Vol. 53 (1). — doi:10.1080/00396338.2011.555586
• Matusitz, Jonathan The Role of Intercultural Communication in Cyberterrorism // Journal of Human Behavior in the Social Environment. — 2014. — Vol. 24. — P. 775-790. — doi:10.1080/10911359.2013.876375
• Warf, Barney A new frontier for political geography // Political Geography. — 2014.

գերմաներեն

• Matthias Wolfram: "Auch Deutschland ist in der Matrix. Weshalb ein Cyberkrieg möglich ist und Wegschauen nicht hilft" Beitrag im ipg-journal, Januar 2014
• Thomas Beer: Cyberwar – Bedrohung für die Informationsgesellschaft. Marburg: Tectum Wissenschaftsverlag, 2005. – ISBN 978-3-8288-8834-0; ISBN 3-8288-8834-8
• Bundesministerium des Innern (Hrsg.): Nationale Strategie zum Schutz Kritischer Infrastrukturen (KRITIS-Strategie). Bundesrepublik Deutschland, Bundesministerium des Innern; verabschiedet am 17. Juni 2009. – PDF, 18 S., 106 kB (Vgl. Nationaler Plan zum Schutz der Informationsinfrastrukturen (NPSI), BMI, 18. August 2005 – PDF, 25 S., 1, 12 MB; Bundeskabinett beschließt KRITIS-Strategie, heise online, 17. Juni 2009)
• Wolfgang Fischer: www.InfrastrukturInternet-Cyberterror.Netzwerk – Analyse und Simulation strategischer Angriffe auf die kritische Infrastruktur Internet. (= Schriften des Forschungszentrums Jülich, Reihe
• Informationstechnik/Information Technology Band/Volume 14). Forschungszentrum Jülich, 2007. – ISSN 1433-5514; ISBN 978-3-89336-474-9 (PDF, 227 S., 1, 24 MB)
• Sandro Gaycken: Cyberwar - Das Internet als Kriegsschauplatz. Open Source Press, München 2010, ISBN 978-3-941841-23-9.
• Sandro Gaycken: Cyberwar - Das Wettrüsten hat längst begonnen. Goldmann Verlag, München 2012, ISBN 978-3-442-15710-5.
• Sandro Gaycken: Krieg der Rechner. Berlin: Internationale Politik, März/April 2011. – (Beitrag – PDF, 8 S.)
• Olivier Minkwitz: Ohne Hemmungen in den Krieg? Cyberwar und die Folgen. Hessische Stiftung Friedens- und Konfliktforschung, Januar 2004. - ISBN 3-933293-84-7 (PDF, 50 S., 388 kB)
• Ronald H. Tuschl: Der Informationskrieg der Nachmoderne. Agenda Verlag, Dezember 2004. - 1. Auflage. - ISBN 3-89688-235-X
• Günther K. Weiße: Informationskrieg und Cyber War: Die unbekannte Gefahr. – 1. Auflage. – Stuttgart: Motorbuch Verlag, August 2007. – ISBN 3-613-02795-X; ISBN 978-3-613-02795-4
• Jan E. Welchering: Cyberwar - und wo bleibt bitte die Ethik? (PDF; 50 kB), in: Manfred Kloiber; Jan Rähm; Peter Welchering: Bits und Bomben : Cyberwar: Konzepte, Strategien und reale digitale Kontroversen, Akademische Verlagsgemeinschaft, München 2012, S. 127 - 135.

ֆրանսերեն

• Cybertactique : Conduire la guerre numérique, Bertrand Boyer, Nuvis, 2014
• Cyberstratégie, l'art de la guerre numérique, Bertrand Boyer, Nuvis, 2012
• La guerre civile numérique, Paul Jorion, Textuel, 2011
• Cyberattaque et Cyberdéfense, Daniel Ventre, Hermès Lavoisier, Collection "Cybercriminalité et cyberconflits", 2011
• Cyberguerre et guerre de l'information : Stratégies, règles, enjeux, Daniel Ventre, Hermes Science Publications, 2010
• La cyberguerre : La guerre numérique a commencé, Nicolas Arpagian, Vuibert, 2009

ռուսերեն

• Овчинский В. С., Ларина Е. С. Поведенческие конфликты – оружие завтрашнего дня // Независимая газета. — 18.11.2014.
• Овчинский В. С., Ларина Е. С. Кибервойны XXI века.О чём умолчал Эдвард Сноуден. — М.: Книжный мир, 2014. — 352 с.
• Киселёв В., Костенко А. Кибервойна как основа гибридной операции (русский) // Армейский сборник : журнал. — 2015. — Т. 257. — № 11. — С. 3-6.
• Шейн Харрис Кибервойн@: Пятый театр военных действий = @War: The Rise of the Military-Internet Complex. — М.: Альпина нон‑фикшн, 2016. — ISBN ISBN 978-5-9614-4112-3

• Science at War: Information Warfare Արխիվացված 2006-06-24 Wayback Machine, The History Channel (1998).
• Lawrence T. Greenberg et al.: Information Warfare and International Law. National Defense University Press, 1998. – PDF, 59 S., 323 kB
• William M. Darley: Clausewitz's Theory of War and Information Operations Արխիվացված 2017-01-31 Wayback Machine. In: Joint Force Quarterly, Januar 2006. – PDF, 7 S., 723 kB* M.C. Libicki, What is Information Warfare? Washington DC, 1995;
• M.C. Libicki, Technology and Warfare, Washington DC 1996;
• M.C. Libicki, Information dominance, Washington DC 1997
• D.E. Magsig, Information Warfare in the information age Washington DC - 1995
• U. Rapetto, R. Di Nunzio, Le nuove guerre, Milano- 2001;
• U. Rapetto, Hacker warfare, Roma- 2000;
• U. Rapetto, R. Di Nunzio, Cyberware la guerra dell'informazione, Roma 1996
• Bernik, I., Prislan, K. (2012). Kibernetska kriminaliteta, informacijsko bojevanje in kibernetski terorizem. Ljubljana: Fakulteta za varnostne vede.
• Siroli, G.P. (2006). "Strategic information warfare: An introduction.". Cyberwar, netwar and the revolution in military affairs. New York: Palgrave Macmillan.
• Nichiporuk, B. (1999). "U.S. military opportunities: information - warfare concepts of operation.". Strategic appraisal: the changing role of information in warfare. Santa Monica, CA : RAND.
• Joyner, C.C., Lotrionte, C. (2001). "Information warfare as international coercion: Elements of legal framework." (PDF). European Journal of International Law.
• Knapp, K., Boulton, W.R. (2006). "Cyber-warfare threatens corporations: Expansion into commercial environments." (PDF). Information Systems Management.
• James Adams. The Next World War. Computers Are the Weapons and the Front Line Is Everywhere; éditeur: Simon & Schuster, 2001, pages totales 368; isbn: 978-0743223805.
• John Arquilla, David Ronfeldt. Networks and Netwars. The Future of Terror, Crime, and Militancy, éditeur: Rand Corporation. 2001, pages totales 380; isbn: 978-0833030306. [9].
• Dario Azzellini, Boris Kanzleiter. Le business de la guerre; éditeur: Gatuzain. 2006, pages totales: 264, isbn: 978-2913842366.
• Philippe Baumard, Jean-André Benvenuti. Compétitivité et système d’information; éditeur: Dunod. 1998, pages totales: 249. isbn: 978-2225832529.
• Duncan Campbell, Héloïse Esquié. Surveillance électronique planétaire; éditeur: Allia. 2001, pages totales: 169, isbn: 978-2844850522.
• Éric Denécé, Claude Revel. L'autre guerre des États-Unis, économie : les secrets d'une machine de conquête; éditeur: Allia. 2005, pages totales: 169, isbn: 978-2844850522.
• Pierre Fayard. La maîtrise de l’interaction; éditeur: Éditions 00H00. 2000, pages totales:, isbn: 978-2745403056.
• Dominique Fonvielle. De la guerre... économique; éditeur: P.U.F., 2002, pages totales:, isbn: 978-2130500360.
• Ludovic François. Business sous influence; éditeur: Eyrolles. 2004, pages totales: 251, isbn: 978-2130500360.
• Philippe Guichardaz, Pascal Lointier, Philippe Rose. L’infoguerre. Stratégies de contre-intelligence économique pour les entreprises; éditeur: Dunod. 1999, pages totales: 196, isbn: 978-2100040650.
• Jean Guisnel. Guerre dans le cyberspace. Services secrets et Internet; éditeur: La Découverte. 1995, pages totales: 251, isbn: 978-2707125026.
• Christian Harbulot, Didier Lucas. La guerre cognitive. L'arme de la connaissance; éditeur: Lavauzelle. 2002, pages totales: 251, isbn: 978-2707125026.
• Christian Harbulot. La main invisible des puissances. Les Européens face à la guerre économique; éditeur: Eyrolles. 2007, pages totales: 158, isbn: 978-2729832650.
• François-Bernard Huyghe. L’ennemi à l’ère numérique. Chaos, information, domination; éditeur: P.U.F., 2001, pages totales: 216, isbn: 978-2729832650.
• François-Bernard. Maîtres du faire croire. De la propagande à l'influence; éditeur: Vuibert. 2008, pages totales: 174, isbn: 978-2711711949.
• Rémi Kauffer. L’arme de la désinformation; éditeur: Grasset. 1999, pages totales: 306, isbn: 978-2246557012.
• Daniel Martin, Frédéric-Paul Martin. Cybercrime. Menaces, vulnérabilités et ripostes; éditeur: P.U.F., 2001, pages totales: 304, isbn: 978-2246557012.
• Laurent Murawiec. La guerre au XXI siecle; éditeur: Odile Jacob. 2000, pages totales: 297, isbn: 978-2738107558.
• Alvin Toffler, Heidi Toffler. Guerre et contre-guerre; éditeur: Fayard. 2001, pages totales: 430, isbn: 978-2213591971.
• fr:Panoramiques (revue n°52), L’information, c’est la guerre, 2001.
• Daniel Ventre, Information Warfare, 2nd Edition, 352 pages, Wiley-ISTE, février 2016.
• Paul Virilio. Stratégie de la déception; éditeur: Galilée, 1999, pages totales: 87, isbn: 978-2718605241.
• Michel Wautelet. Les Cyberconflits. Internet, autoroutes de l'information et cyberespace : quelles menaces ?éditeur: Éditions Complexe. 1998, pages totales: ., isbn: 978-2870277119.
• Gagliano Giuseppe, Guerre economique et guerre cognitive Արխիվացված 2016-06-17 Wayback Machine

• Bodmer, Kilger, Carpenter, & Jones (2012). Reverse Deception: Organized Cyber Threat Counter-Exploitation. New York: McGraw-Hill Osborne Media. ISBN 0071772499, "ISBN 978-0071772495"

• NATO Cooperative Cyber Defence Centre of Excellence (CCDCOE)
• Cyberwar Twitter feed from Richard Stiennon
• Cyberwar News community by Reza Rafati

• "Sabotaging the System" Արխիվացված 2013-09-15 Wayback Machine video, "60 Minutes", 8 November 2009, CBS News, 15 minutes

• ABC: Former White House security advisor warns of cyber war
• Wall Street Journal: Fighting Wars in Cyberspace
• Will There Be An Electronic Pearl Harbor, PC World Արխիվացված 2009-12-03 Wayback Machine by Ira Winkler, 1 December 2009
• Senate panel: 80 percent of cyberattacks preventable, Wired, 17 November 2009
• Consumer Reports Online Security Guide
• Cyberwarfare reference materials Արխիվացված 2007-07-04 Wayback Machine
• Duncan Gardham, 26 June 2009, Hackers recruited to fight 'new cold war', Telegraph UK
• Stefano Mele, Jan 2016, Cyber Strategy & Policy Brief (Volume 01 – January 2016) Արխիվացված 2017-06-09 Wayback Machine
• Stefano Mele, Jun 2013, Cyber-Weapons: Legal and Strategic Aspects (version 2.0) Արխիվացված 2016-12-03 Wayback Machine
• Stefano Mele, Sep 2010, Cyberwarfare and its damaging effects on citizens Արխիվացված 2011-03-23 Wayback Machine
• History of Cyber Warfare Արխիվացված 2015-02-03 Wayback Machine
• Cybersecurity: Authoritative Reports and Resources, US Congressional Research Service
• Why the USA is Losing The Cyberwar Against China, by Joseph Steinberg, VentureBeat, 9 November 2011
• Michael Riley and Ashlee Vance, 20 July 2011, Cyber Weapons: The New Arms Race
• The Digital Arms Race: NSA Preps America for Future Battle, Der Spiegel, January 2015

• cicero.de 16. Dezember 2011, Ulrich Hottelet: Das Ende der militärischen Abschreckung Արխիվացված 2013-02-23 Wayback Machine
• Ccyberwarzone.com (in den Niederlanden gehostete Site, online seit 31. Januar 2010, unterhält seit März 2010 ein themenspezifisches Forum sowie ein Newsportal)
• Deutschlandfunk.de, Computer und Kommunikation, 2. April 2016, Peter Welchering im Gespräch mit Manfred Kloiber: AKWs als Ziele von Hackern. „Die Gefahr ist leider sehr konkret“
• Forum InformatikerInnen für Frieden und gesellschaftliche Verantwortung: fiff.de
• International Review for Information Ethics, i-r-i-e.net: Cyber Warfare (No. 18, 12/2013)
• itadministrator.de: Datenschutzrecht: Informationspflichten bei Cyberattacken (§ 42a BDSG) Արխիվացված 2016-04-21 Wayback Machine
• faz.net, 6. Februar 2010, Hans-Christian Rößler, Große Chancen für die Kleinen. (Israel warnt vor Gefahren des Cyber-Kriegs. Aber das Hochtechnologieland sieht sich gut gerüstet)
• The Guardian/taipeitimes.com, 30. Juni 2009, John Naughton: The end of cyber-innocence.
• The Week, 1. Dezember 2010, David Frum, theweek.com: WikiLeaks is an act of cyber war: But we can give better than we get
  • Kommentar dazu, Global Investment Watch, 14. Dezember 2010, John Richardson, globalinvestmentwatch.com: Let’s Declare Cyberwar! Արխիվացված 2016-05-05 Wayback Machine
• США начали подготовку к кибервойне // Hi-Tech Mail.ru, 31.08.2012
• Сайт мирнов.ру В России появятся кибернетические войска.

Կաղապար:Ռազմական գործ