Դիտել Մասնակից:KhachMak/Ավազարկղ2 էջի աղբյուրը

Ձեզ չի թույլատրվում խմբագրել այս էջը հետևյալ պատճառով.
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2024
Expiry of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2025
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Դուք կարող եք դիտել և պատճենել այս էջի ելատեքստը.
Կառավարությունը մարդկանց համակարգ կամ խումբ է, որը կառավարում է կազմակերպված համայնքը, շատ հաճախ նաև պետությունը։ Լայն սահմանմամբ կառավարությունը բաղկացած է օրենսդիր, գործադիր և դատական մարմիններից։ Կառավարությունը քաղաքական կուրսի մշակման և իրագործման մեխանիզմ է։

Բոլոր տիպի կազմակերպություններին բնորոշ է կառավարումը, մինչդեռ կառավարություն ասելով նկատի են առնվում աշխարհի մոտ 200 անկախ ազգային կառավարությունները, ինչպես նաև ենթակա դրանց [[Կազմակերպություն|կազմակերպությունները]]։ <ref name="EncycSocialSciences">{{cite book|title=International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences|publisher=Elsevier|year=2001|isbn=0-08-043076-7}}</ref>

Պատմականորեն, կառավարության գերիշխող ձևերը 5-ն են՝ [[արիստոկրատիա]], [[թիմոկրատիա]], [[օլիգարխիա]], [[Ժողովրդավարություն|դեմոկրատիա]], [[տիրանիա]]։

== Սահմանումներ և ծագումնաբանությունը ==
Կառավարությունը [[Պետություն|պետության]] կամ [[Հանրույթ|հանրույթի]] կառավարման համակարգ է։<ref>{{cite web|url=http://oxforddictionaries.com/definition/government|title=government|date=November 2010|publisher=[[OxfordDictionaries.com]]}}</ref>

Կառավարություն բառը ծագում է հունարեն κυβερνάω [''kubernáo''] բառից (նշանակում է վարել ղեկը․ Պլատոնի «Պետության նավը» աշխատության մեջ օգտագործված կապակցություն)։<ref name="britannica1911">{{cite book|title=The Encyclopædia Britannica: A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General Information|publisher=Encyclopædia Britannica Company|year=1911}}</ref>

Կոլումբիական հանրագիտարանը կառավարությունը սահմանում է  որպես «սոցիալական վերահսկողության համակարգ, երբ օրենքներ մշակելու և  դրանք իրագործելու իրավունքը տրված է հասարակության առանձին խմբի»։<ref>{{cite book|title=[[Columbia Encyclopedia]], 6th edition|publisher=Columbia University Press|year=2000}}</ref>

Բոլոր տիպի կազմակերպություններին բնորոշ է կառավարումը, մինչդեռ կառավարություն ասելով նկատի են առնվում աշխարհի մոտ 200 անկախ ազգային կառավարությունները, ինչպես նաև դրանց ենթակա կազմակերպությունները։<ref name="EncycSocialSciences2">{{cite book|title=International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences|publisher=Elsevier|year=2001|isbn=0-08-043076-7}}</ref>

[[Ազգերի համագործակցություն|Ազգերի համագործակցությունը]] տալիս է կառավարության հասկացության նեղ սահմանում, ըստ որի վերջինս առնչվում է [[Նախարարություն|նախարարություններին]] (հավաքական գործադիր), ինչը մարդկանց հավաքական խումբ է, որը գործադիր իշխանություն է իրականացնում պետության տարածքում, կամ էլ կաբինետում։

Անգլերենում շատ հաճախ կառավարությունն օգտագործվում է որպես կառավարման հոմանիշ։

== Պատմություն ==
{{main|Աշխարհի քաղաքական պատմություն|Քաղաքական փիլիսոփայություն}}Պատմության մեջ անհնար է ստույգ նշել, թե երբ է առաջացել կառավարության ֆենոմենը, այնուամենայնիվ, կան որոշ արձանագրություններ առաջին կառավարությունների ձևավորման վերաբերյալ։ Մոտ 5,000  տարի առաջ ձևավորվեցին առաջին [[Քաղաք-պետություն|քաղաք-պետությունները]]։{{sfn|Christian|2004|p=245}} Մ․թ․ա 3-2 հազարամյակներում այդ քաղաք-պետությունների մի մասը վերաճեցին առավել ընդարձակ կառավարման միավորների՝ [[Շումեր]], [[Հին Եգիպտոս]], [[Ինդոսի հովտի քաղաքակրթություն|Ինդոսի հովտի քաղաքակրթությունը]], [[Դեղին գետի քաղաքակրթություն|Դեղին գետի քաղաքակրթությունը]]։ {{sfn|Christian|2004|p=294}}

Գյուղատնտեսության և ջրային կառավարման ծրագրերը կատալիզատոր դարձան կառավարությունների զարգացման համար։ <ref name="brittanica2010">The New Encyclopædia Britannica (15th edition)</ref> Հազարամյակներ շարունակ, երբ հիմնականում տարածված էին որսորդությունը, հավաքչությունը և փոքրածավալ գյուղատնտեսությունը, մարդիկ ապրում էին փոքր, ոչ հիերարխիկ և ինքնաբավ համայնքներում։ Ցեղապետն ընտրվում էր տարբեր ծիսակատարությունների և փորձությունների միջոցով, շատ հաճախ նաև ցեղի ավագ անդամների կողմից։ Մարդկանց՝ հաղորդակցվելու կարողությունը թույլ տվեց բարձրացնել էֆեկտիվությունը գյուղատնտեսության ոլորտում {{sfn|Christian|2004|pp=146-147}}, վերջինս էլ իր հերթին  դրդեց մարդկանց ապրել մեծ խտությամբ։ {{sfn|Christian|2004|p=245}} Դեյվիդ Քրիստիանը բացատրում է, թե ինչպես վերոնշվածը հանգեցրեց օրենքներ և կառավարությունների ունեցող պետությունների ձևավորման։<ref name="Christian">{{cite book|title=Maps of Time|last=Christian|first=David|date=2004|publisher=University of California Press|isbn=0-520-24476-1|ref=harv}}</ref>

{{quote|Հենց որ գյուղատնտեսությամբ զբաղվող մարդիկ սկսեցին կենտրոնանալ առավել ընդարձակ և խիտ համայնքներում, նրան միջև շփումներն ակտիվացան, իսկ սոցիալական ակտիվությունը՝ աճեց, մինչև որ առաջացան բարդ կառուցվածք ունեցող միավորներ։ Այս գործընթացը նմանվում է աստղերի առաջացմանը։ Ինչպես աստղերը, այնպես էլ քաղաքները և պետությունները վերակազմակերպում և էներգիա են հաղորդում իրենց առավել փոքր օբյեկտներին գրավիտացիոն դաշտի շրջանակներում։|David Christian, p. 245|<u>Maps of Time</u>}}17-րդ դարի ավարտից սկսած կառավարության հանրապետական ձևերը սկսեցին գերակշռել։ Անգլիայի [[Փառահեղ հեղափոխություն|Փառահեղ հեղափոխությունը]], [[Ամերիկյան հեղափոխություն|Ամերիկյան հեղափոխությունը]], [[Ֆրանսիական հեղափոխություն|Ֆրանսիական հեղափոխությունը]] նպաստեցին կառավարության ներկայացուցչական ձևերի առաջացմանը։ [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|Խորհրդային Միությունը]] առաջինն էր, որ ուներ կոմունիստական կառավարություն։ <ref name="EncycSocialSciences3" /> Բեռլինի պատի քանդումից հետո լիբերալ դեմոկրատիան դարձավ կառավարության գերիշխող ձև։ <ref name="Kuper">{{cite book|title=The Social Science Encyclopedia|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-47635-5|editor=Adam Kuper and Jessica Kuper}}</ref>

19-րդ և 20-րդ դարերում ազգային մակարդակում նկատվեց կառավարության չափերի և մասշտաբների նկատելի աճ։ <ref>{{cite|isbn=978-0-19-957967-9|title=The Oxford Handbook of State and Local Government|date=2014}}</ref> Նշվածը ներառում է [[Կորպորացիա|կորպորացիաների]] կարգավորում և [[Բարեկեցության պետություն|բարեկեցության պետության]] զարգացում։ <ref name="Kuper" />

== Քաղ��քական գիտություն ==

=== Կառավարությունների դասակարգումը ===
Քաղաքական գիտության շրջանակներում երկար ժամանակ փորձել են մշակել [[Կառավարման համակարգ|կառավարման համակարգերի]] տիպաբանություն և տաքսոնոմիա, քանի որ քաղաքական համակարգերի դասակարգումները ակնհայտ չեն։ <ref>Lewellen, Ted C. ''Political Anthropology: An Introduction Third Edition''. Praeger Publishers; 3rd edition (30 November 2003)</ref> Ասվածը հատկապես կարևորվում է [[Համեմատական քաղաքագիտություն|համեմատական քաղաքագիտության]] և [[Միջազգային հարաբերություններ|միջազգային հարաբերությունների]] ոլորտում։

Մակերեսորեն, բոլոր կառավարություններն ունեն պաշտոնական ձև։ ԱՄՆ-ը [[սահմանադրական հանրապետություն]] է, մինչդեռ նախկին ԽՍՀՄ-ը՝ սոցիալիստական հանրապետություն։ Կոպշտայնը և Լիհբախը պնդում են, որ ռեժիմների դասակարգումը բարդ է։ <ref>''Comparative politics : interests, identities, and institutions in a changing global order'', Jeffrey Kopstein, Mark Lichbach (eds.), 2nd ed, Cambridge University Press, 2005, {{ISBN|0521708400}}, p. 4.</ref> Օրինակ, ընտրությունները ընտրական դեմոկրատիայի բնորոշիչներն են, սակայն նախկին ԽՍՀՄ-ում ընտրությունները ազատ և արդար չէին և տեղի էին ունենում միակուսակցական համակարգ ունեցող պետությունում։ Վոլտերը պնդում էր, որ Սրբազան Հռոմեական կայսրը ոչ Սրբազան է, ոչ Հռոմեական, ոչ էլ կայսր։ <ref>{{cite journal|last1=Renna|first1=Thomas|date=Sep 2015|title=The Holy Roman Empire was neither holy, nor Roman, nor an empire|url=http://journal.themichiganacademy.org/doi/abs/10.7245/0026-2005-42.1.60?code=msal-site&journalCode=maca|journal=Michigan Academician|volume=42|issue=1|pages=60&ndash;75|doi=10.7245/0026-2005-42.1.60}}</ref> Իրենց պաշտոնապես «դեմոկրատական հանրապետություն» հռչակող շատ պետություններ ո՛չ դեմոկրատական են, ո՛չ էլ հանրապետություն․ դրանք դե ֆակտո բռնապետություններ են։ Կոմունիստական բռնապետությունները հակված են կիրառել այս տերմինը։ Օրինակ, Հյուսիսային Վիետնամի պաշտոնական անվանումն է «<nowiki/>[[Վիետնամի Դեմոկրատական Հանրապետություն]]<nowiki/>», Չինաստանինը՝ «<nowiki/>[[Չինաստան|Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն]]<nowiki/>»։ Շատ դասակարգումներում դրանք չեն կարող համարվել դեմոկրատական։

Կառավարության ձևերի բնորոշումը նույնպես բարդ է, քանի որ մի շարք [[Քաղաքական համակարգ|քաղաքական համակարգեր]] ձևավորվում են որպես սոցիալ-քաղաքական շարժումներ և այնուհետև նույնանուն կուսակցությունների կողմից վերածվում են կառավարությունների։ 

Այլ խնդիրներից են [[Քաղաքական գաղափարախոսություն|քաղաքական գաղափարախոսությունների]] և դրանց հետ կապված կառավարման ձևերի սահմանումների վերաբերյալ տարակարծությունները կամ կանխակալ մոտեցումները։ Օրինակ, կան էական տարբերություններ «<nowiki/>[[պահպանողականություն]]<nowiki/>» հասկացության ամերիկյան և այլ ազգերի ընկալումների միջև։ Ինչպես նշում է Ռիբուֆոն «այն, ինչ ամերիկացիները կոչում են կոնսերվատիզմ, մնացած ազգերի համար լիբերալիզմ է կամ նեոլիբերալիզմ» <ref>Leo P. Ribuffo, "20 Suggestions for Studying the Right now that Studying the Right is Trendy," ''Historically Speaking'' Jan 2011 v.12#1 pp. 2–6, quote on p. 6</ref>։ 1950-ական թվականներից ի վեր կոնսերվատիզմը ԱՄՆ-ում կապված է Հանրապետական կուսակցության հետ։ Այնուամենայնիվ, սեգրագացիայի շրջանում շատ հարավային դեմոկրատներ պահպանողական էին, և նրանք կարևոր դեր էին խաղում 1937 -1963 թվականները [[Կոնգրես|Կոնգրեսում]] իշխող Պահպանողական կոալիցիայի մեջ։<ref>Kari Frederickson, ''The Dixiecrat Revolt and the End of the Solid South, 1932–1968'', p. 12, "...conservative southern Democrats viewed warily the potential of New Deal programs to threaten the region's economic dependence on cheap labor while stirring the democratic ambitions of the disfranchised and undermining white supremacy.", The University of North Carolina Press, 2000, {{ISBN|978-0-8078-4910-1}}</ref>

=== Սոցիալ-քաղաքական երկիմաստություն ===
Աշխարհի բոլոր պետությունները ղեկավարվում են կառավարման համակարգով, որն իր մեջ համախմբում է երեք կամ ավելի տնտեսական կամ քաղաքական բնութագրիչներ։ Ավելին, գործող կառավարությունների տիպերի և հատկանիշների մասին կարծիքները նույնպես տարբերվում են։ Նույնիսկ ամենալիբերալ ժողովրդավարությունները ինչ-որ չափով սահմանափակում են ընդդիմադիր քաղաքական ակտիվությունը, մինչդեռ բռնապետությունները մոբիլիզացնում են քաղաքացիներին։ Օրինակ, կան մոտեցումներ, որ ԱՄՆ-ում գործում է [[պլուտոկրատիա]], ոչ թե [[Ժողովրդավարություն|դեմոկրատիա]], քանի որ որոշ ամերիկյան ընտրողների կարծիքով [[Քաղաքական գործողության կոմիտե|քաղաքական գործողության կոմիտեները]] խեղաթյուրում են ընտրության արդյունքները։ <ref>[http://www.us.penguingroup.com/nf/Book/BookDisplay/0,,9781594204098,00.html "Plutocrats – The Rise of the New Global Super-Rich and the Fall of Everyone Else"] Chrystia Free land is Global Editor-at-Large at Reuters news agency, following years of service at the ''Financial Times'' both in New York and London. She was the deputy editor of Canada's ''Globe and Mail'' and has reported for the ''Financial Times'', ''Economist'', and ''Washington Post''. She lives in New York City.</ref>

=== Կառավարության դիալեկտիկական ձևերը ===
{{Main article|Պլատոնի հինգ ռեժիմները}}Դասական հույն փիլիսոփա [[Պլատոն|Պլատոնն]] առանձնացրել է ռեժիմների 5  տեսակներ՝ արիստոկրատիա, թիմոկրատիա, օլիգարխիա, դեմոկրատիա, բռնապետություն։ Պլատոնը նշում է, թե ինչով են զբաղվում մարդիկ այդ ռեժիմների պարագայում։ Օրինակ բռնապետ մարդը ներկայացնում է, օրինակ, բռնապետությունը։ Այս հինգ ռեժիմները այլասերվում են այլ ռեժիմների։

== Կառավարության ձևեր ==
Կառավարությունների դասակարգման մեթոդներից մեկն այն է, թե ովքեր են կառավարում։ Դա կարող է լինել մեկ մարդ (ավտոկրատիա, ինչպիսիսին միապետությունն է), մարդկանց ընտրված խումբը (արիստոկրատիա), մարդիկ ամբողջությամբ (դեմոկատիա, ինչպես օրինակ հանրապետությունը)։

[[Արիստոտել|Արիստոտելը]] «<nowiki/>[[Պոլիտիկա]]<nowiki/>» աշխատությունում կառավարությունները բաժանել է երեք խմբի՝ միապետություն, արիստոկրատիա, դեմոկրատիա, որը հետագայում լայն տարածում գտավ։ [[Թոմաս Հոբս|Թոմաս Հոբսը]] «<nowiki/>[[Լևիաթան (գիրք)|Լևիաթան]]<nowiki/>» աշխատությունում ընդարձակում է այս դասակարգումը։{{quote|Կառավարությունների տարբերությունները պայմանավորված են սուվերենի կամ էլ այն մարդու տարբերություններով, որը ներկայացնում է ամբոխի բոլոր անդամներին։ Քանի որ ինքիշխանությամբ կարող է օժտված լինել կա՛մ մի մարդ, կա՛մ մեկից ավելի մարդկանցից բաղկացած ժողովը, և այդ ժողովին կարող են մասնակցել կամ բոլորը, կամ էլ մնացածից տարբերվող մարդկանցից բացի ոչ-ոք, ակնհայտ է, որ կարող են լինել երեք տիպի կառավարություններ։ Կարող են լինել մեկ կամ ավելի ներկայացուցիչներ։ Եթե մեկից ավելի են, դա բոլորի կամ մի մասի ժողովն է։ Երբ ներկայացուցիչը մեկն է, ապա դա միապետություն է։ Բոլորի ժողովի դեպքում դեմոկրատիա է, իսկ մի մասի ժողովի պարագայում՝  արիստոկրատիա։ Չկան կառավարությունների այլ տեսակներ։ Երեք տիպերի պարագայում էլ պետք է լինի սուվերեն (որն անբաժանելի է)։
  <ref name="Leviathan">{{cite wikisource|author=Hobbes, Thomas|title=Leviathan|wslink=Leviathan/The Second Part}}</ref>}}

=== Ավտոկրատիա ===
Ավտոկրատիան կառավարության համակարգ է, որի դեպքում գերագույն իշխանությունը կենտրոնացված է մեկ մարդու ձեռքում, ում որոշումները ենթակա չեն ո՛չ արտաքին օրինական սահմանափակումների, ո՛չ էլ ժողովրդական վերահսկողության մեխանիզմների ազդեցության (բացի պետական հեղաշրջման կամ զանգվածային [[Ապստամբություն|ապստամբության]] վտանգից) <ref>{{cite web|url=http://www.auburn.edu/~johnspm/gloss/autocracy|title=Autocracy: A Glossary of Political Economy Terms|date=|publisher=Auburn.edu|accessdate=2012-09-14|author=Paul M. Johnson}}</ref>։

[[Դեսպոտիզմ|Դեսպոտիզմը]] բացարձակ իշխանություն ունեցող սուբյեկտի կառավարումն է, ում որոշումները ենթակա չեն ո՛չ արտաքին օրինական սահմանափակումների, ո՛չ էլ ժողովրդական վերահսկողության մեխանիզմների ազդեցության (բացի ենթադրելի վտանգից)։ Սուբյեկտը կարող է լինել մեկ ինձ, ինչպես ավտոկրատիայի պարագայում, կամ խումբ, ինչպիսին [[Օլիգարխիա|օլիգարխիան]] է։ 

Միապետությունը կառավարության տեսակ է, երբ ընտանիքը կամ ընտանիքների խումբը ներկայացնում են ազգային ինքնությունը, իսկ իշխանությունը տրված է տվյալ ընտանիքի անհատներից մեկին, ով կոչվում է միապետ և կառավարում է թագավորությունը։ Միապետի և ընտանիքի անդամների իրական դերը կարող է լինել սիմվոլիկ (թագավորական հանրապետություն), մասնակի և սահմանափակ (սահմանադրական միապետություն), ամբողջությամբ դեսպոտիկ (բացարձակ միապետություն)։ Ավանդաբար, միապետի պաշտոնը ժառանգական է, սակայն կան նաև ընտրական միապետություններ։

=== Արիստոկրատիա ===
'''Արիստակրատիան''' (հունարեն ἀριστοκρατία ''aristokratía'',  «գերազանց», and κράτος «իշխանություն») կառավարության ձև է, որը իշխանությունը տալիս է փոքր, արտոնյալ դասակարգին<ref name="OED">{{cite journal|last=|first=|authorlink=|date=December 1989|title=Aristocracy|trans_title=|url=http://dictionary.oed.com/cgi/entry/50011987?single=1&query_type=word&queryword=aristocracy&first=1&max_to_show=10|deadurl=yes|journal=[[Oxford English Dictionary]]|volume=|issue=|pages=|id=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110629022358/http://dictionary.oed.com/cgi/entry/50011987?single=1&query_type=word&queryword=aristocracy&first=1&max_to_show=10|archivedate=June 29, 2011|accessdate=December 22, 2009|quote=|coauthors=}}</ref>։

Օլիգարխիան կառավարում են ազդեցիկ մարդիկ, ովքեր ունեն ընդհանուր շահեր կամ ազգակցական կապեր։ Այս մարդիկ կարող են տարածել իշխանությունը և ընտրել թեկնածուներին։ Օլիգարխիան տարբերվում է իրական ժողովրդավարությունից, քանի որ շատ քիչ մարդիկ իրավունք ունեն փոփոխությունների կատարել։ Օլիգարխիան չպետք է լինի ժառանգական կամ միապետական։ Օլիգարխիայի դեպքում կան ոչ թե մեկ, այլ մի քանի կառավարիչներ։

Օլիգարխիայի պատմական օրինակ էր [[ԽՍՀՄ]]-ը։ [[Ներկայացուցչական դեմոկրատիա|Ներկայացուցչական դեմոկրատիայի]] քննադատները համարում են, որ ԱՄՆ-ը նույնպես օլիգարխիական է։ Աթենական ժողովրդավարության պայմաններում թեկնածուներին ընտրում էին վիճակահանությամբ, տղամարդ, հույն, կրթված քաղաքացիներից։ Կար նաև ունեցվածքի, հողի և կարգավիճակի ցենզ։

[[Կրոնապետություն|Կրոնապետությունը]] կրոնական էլիտայի կառավարությունն է՝ կրոնական ինստիտուտներից բաղկացած կառավարման համակարգ, որտեղ պետությունը և եկեղեցին ավանդաբար և սահմանադրական կարգով տարանջատված չեն։ [[Վատիկան|Վատիկանը]], [[Իրան|Իրանը]], [[Տիբեթական կառավարություն|Տիբեթական կառավարությունը]], [[Խալիֆաթներ|Խալիֆաթները]] և այլ իսլամական պետություններ համարվում են կրոնապետական։

=== Ժողովրդավարություն ===
Ժողովրդավարության պայմաններում պետության բոլոր քաղաքացիները մասնակցում են որոշումների կայացմանը։ Ժողովրդավարության և սահմանադրական կառավարման այլ ձևերի  հիմնական տարբերությունն այն է, որ ընտրելու իրավունքը սահմանափակված չէ մարդու ունեցվածքով կամ ռասայով (հիմնական ցենզը տարիքայինն է)։ Դեմոկրատական կառավարությունը վայելում է ժողովրդի մեծամասնության աջակցությունը (եթե ընտրությունները արդար են եղել)։ 

Ժողովրդավարության պայմաններում ժողովրդական կայն զանգվածներ կարող են ընտրել, որոշումներ կայացնել կամ էլ ընտրել ներկայացուցիչներ որոշումներ կայացնելու նպատակով։ Հատկապես կարևոր դեր են խաղում քաղաքական կուսակցությունները, որոնք պետության կառավարման վերաբերյալ ունեն նույն մոտեցումները։ Տարբեր քաղաքական կուսակցությունների մոտեցումները խնդիրների լուծման առնչությամբ տարբերվում են։

[[Լիբերալ ժողովրդավարություն|Լիբերալ ժողովրդավարությունը]] ժողովրդավարության տեսակ է։ Այն կառավարության ձև է, երբ [[Ներկայացուցչական ժողովրդավարություն|ներկայացուցչական ժողովրդավարությունը]] գործում է [[Ազատականություն|լիբերալիզմի]] սկզբունքներով։ Վերջինիս բնորոշ է բազմազան քաղաքական կուսակցությունների միջև  արդար, ազատ և մրցակցային [[Ընտրություններ|ընտրությունները]], կառավարության տարբեր ճյուղերի տարանջատումը, [[Օրենքի գերակայություն|օրենքի գերակայությունը]], [[Մարդու իրավունքներ|մարդու իրավունքների]] և [[Քաղաքացիական ազատություններ|քաղաքացիական ազատությունների]] պաշտպանությունը։  Լիբերալ ժողովրդավարությունները հենվում են գրված կամ չգրված սահմանադրությունների վրա  սահմանազատելու կառավարության ճյուղերի լիազորությունները և խորացնելու սոցիալական դաշինքը։ 20-րդ դարում  լայն տարածում գտնելուց հետո լիբերալ ժողովրդավարությունը դարձավ տիրապետող քաղաքական համակարգ։ Լիբերալ ժողովրդավարությունը կարող է կրել տարբեր սահմանադրական ձևեր․ հանրապետություն ([[Ֆրանսիա]], [[Գերմանիա]], [[Հնդկաստանի մշակույթ|Հնդկաստան]], [[Իռլանդիա]], [[Իտալիա]], [[Թայվան]], [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]]), սահմանադրական միապետություն ([[Ճապոնիա]], [[Իսպանիա]], [[Միացյալ Թագավորություն|Մեծ Բրիտանիա]])։ Այն կարող է ունենալ նախագահական համակարգ (Արգենտինա, Բրազիլիա, Մեքսիկա, ԱՄՆ), կիսանախագահական համակարգ ( [[Ֆրանսիա]], [[Պորտուգալիա]], [[Թայվան]]), խորհրդարանական համակարգ ([[Ավստրալիա]], [[Կանադա]], [[Գերմանիա]], [[Իռլանդիա]], [[Հնդկաստան]], [[Իտալիա]], [[Նոր Զելանդիա]], [[Միացյալ Թագավորություն|Մեծ Բրիտանիա]])։

==== Հանրապետություն ====
Հանրապետությունը կառավարության ձև է, որտեղ պետությունը համարվում է «հանրային գործ», ոչ թե կառավարիչների անձնական մտահոգություն կամ էլ սեփականություն և որտեղ պաշտոնները ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն ընտրվում կամ նշանակվում են, ոչ թե ժառանգվում։ Մարդիկ կամ նրանց նշանակալի մասը վերահսկողություն է իրականացնում կառավարության նկատմամբ։<ref name="autogenerated1">[[Montesquieu]], ''[[The Spirit of the Laws]]'' (1748), Bk. II, ch. 1.</ref><ref name="Britannica">{{cite encyclopedia|title=Republic|encyclopedia=Encyclopædia Britannica}}</ref> Հանրապետությունը կարելի է սահմանել որպես կառավարություն, որտեղ պետության գլուխը միապետը չէ։<ref name="WordNet">{{Cite journal|title=republic|url=http://dictionary.reference.com/browse/republic|journal=WordNet 3.0|publisher=Dictionary.com|accessdate=20 March 2009}}</ref><ref name="M-W">{{cite encyclopedia|title=Republic|encyclopedia=Merriam-Webster|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/republic|accessdate=14 August 2010}}</ref> [[Շառլ Լուի Մոնտեսքյո|Մոնտեսքյոն]] ժողովրդավարությունները (որտեղ բոլոր մարդիկ մասնակցում են կառավարմանը) և արիստոկրատիաները կամ օլիգարխիաները (որտեղ մարդկանց մի մասն է կառավարում) համարում էր կառավարության հանրապետական ձևեր։<ref name="autogenerated2">Montesquieu, ''Spirit of the Laws'', Bk. II, ch. 2–3.</ref>

Հանրապետությունները բնութագրող տերմիններից են՝ [[ժողովրդավարական հանրապետություն]], [[խորհրդարանական հանրապետություն]], [[դաշնային հարապետություն]], [[իսլամական հանրապետություն]]։

== Կառավարության շրջանակները ==

[[Ավտորիտարիզմ|Ավտորիտար]] կառավարման համակարգ ունեն այն հասարակությունները, որտեղ մարդկանց մի խումբ օժտված է իշխանությամբ։ Այն չընտրված կառավարիչների կողմից վերահսկվող քաղաքական համակարգ է, որտեղ թույլատրված են որոշակի աստիճանի անհատական ազատություններ։ Ամբողջատիրական կառավարությանը բնորոշ է կենտրոնացված և հարկադրական իշխանությունը, որը վերահսկում է հանրային և անձնական կյանքի գրեթե բոլոր ասպեկտները։

Սահմանադրական հանրապետության դեպքում կառավարության լիազորությունները սահմանափակված են [[Օրենք|օրենքով]] կամ ֆորմալ սահմանադրությամբ։ Կառավարությունն ընտրված է հանրույթի գոնե որոշակի հատվածների կողմից (Հին Սպարտան նույնպես իրեն հանրապետություն էր կոչում, չնայած շատ քաղաքացիներ ընտրական իրավունք չունեին)։ Այն հանրապետությունները, որոնք հասարակության որոշ խավերի զրկում են ընտրություններին մասնակցելու իրավունքից, հռչակում են, որ իրենք ներկայացնում են բոլոր քաղաքացիներին։ Օրինակ, ԱՄՆ-ը, Հարավային Աֆրիկան, Հնդկաստանը և այլն։

=== Ֆեդերալիզմ ===
«Ֆեդերալիզմ» հասկացությունը նաև օգտագործվում է՝ նկարագրելու կառավարության այն համակարգը, որտեղ ինքնիշխանությունը սահմանադրական կարգով բաժանված է կենտրոնական իշխանության և ավելի ցածր քաղաքական միավորների միջև (օրինակ, նահանգներ և պրովինցիաներ)։  Ֆեդերալիզմի կողմակիցները կոչվում են ֆեդերալիստներ։

== Տնտեսական համակարգեր ==
Պատմականորեն, քաղաքական համակարգերի մեծամասնությունը ձևավորվել են որպես [[սոցիալ-տնտեսական գաղափարախոսություններ]]։ Կառավարության ձևերի հետ ունեցած կապերը կարող են պատճառ հանդիսանալ, որ այս գաղափարախոսությունները համարվեն կառավարության ձևեր։

{| class="wikitable"
!Տերմին
!Սահմանում
|-
|Կապիտալիզմ
|Սոցիալ-տնտեսական համակարգ, որտեղ [[Արտադրության ձևեր|արտադրության ձևերը]] (մեքենաներ, գործիքներ, գործարաններ, և այլն) մասնավոր սեփականություն են և օգտագործվում են շահույթ ստանալու նպատակով։
|-
|Կոմունիզմ
|Սոցիալ-տնտեսական համակարգ, որտեղ արտադրության միջոցները սեփական են (պատկանում են մարդկանց կոմունայի կամ կոմունիստական հասարակության միջոցով), արտադրությունը ուղղված է իրացմանը, ոչ թե շահույթ ստանալուն<ref>{{cite book|title=From Marx to Mises: Post Capitalist Society and the Challenge of Economic Calculation|last=Steele|first=David Ramsay|date=September 1999|publisher=Open Court|isbn=978-0875484495|page=66|quote=Marx distinguishes between two phases of marketless communism: an initial phase, with labor vouchers, and a higher phase, with free access.}}</ref><ref>{{cite book|title=Democratic Socialism: A Global Survey|last=Busky|first=Donald F.|date=July 20, 2000|publisher=Praeger|isbn=978-0275968861|page=4|quote=Communism would mean free distribution of goods and services. The communist slogan, 'From each according to his ability, to each according to his needs' (as opposed to 'work') would then rule}}</ref> ։ Կոմունիստական հասարակությունը ապապետական է, ապադասակարգային, ապադրամային և դեմոկրատական։
|-
|Դիստրիբուտիզմ
|Սոցիալ-տնտեսական համակարգ, որտեղ մասնավոր սեփականություն ունենալը դիտվում է որպես հիմնարար իրավունք, արտադրության միջոցները ոչ թե կենտրոնացված են պետության (պետական սոցիալիզմ), փոքրաքանակ անհատների (պլուտոկրատիա), կորպորացիաների (կորպորակրատիա) ձեռքին, այլ տարածված են բնակչության շրջանում։ Դիստրիբուտիզմը հակադրվում է սոցիալիզմին և կապիտալիզմին, որոնք դիստրիբուտիզմի կողմնակիցները համարում են խեղաթյուրված և շահագործող։ Որպես հակադրություն, դիստրիբուտիզմը փորձում է տնտեսական ակտիվությունը ստորադասել մարդկային, հոգևոր, ինտելեկտուալ, ընտանեկան կյանքին<ref>Storck, Thomas. "Capitalism and Distributism: two systems at war," in ''Beyond Capitalism & Socialism''. Tobias J. Lanz, ed. IHS Press, 2008. p. 75</ref>
|-
|Ֆեոդալիզմ
|Հողի սեփականության և պարտականությունների սոցիալ-տնտեսական համակարգ։ Ֆեոդալիզմի դեպքում հողը պատկանում է թագավորին։ Այնուամենայնիվ, թագավորը հողի մի մասը տալիս է իր համար կռված լորդերին և ազնվականներին։ Հողի նման նվիրատվությունները կոչվում էին պարգևականք։ Ազնվականներն իրենց հերթին իրենց հողի մի մասը տալիս էին վասալներին։ Հողի դիմաց վասալները որոշակի ծառայություններ էին մատուցում ազնվականներին։ 
|-
|Սոցիալիզմ
|Սոցիալ-տնտեսական համակարգ, երբ բանվորները տիրապետում են արտադրության միջոցներին <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=i0w9AQAAMAAJ|title=Upton Sinclair's: A Monthly Magazine: for Social Justice, by Peaceful Means If Possible|last=Sinclair|first=Upton|date=1918-01-01|quote=Socialism, you see, is a bird with two wings. The definition is 'social ownership and democratic control of the instruments and means of production.'|authorlink=Upton Sinclair}}</ref>, իսկ տնտեսությունը ապակենտրոնացված էր, բաշխված ինքնավար տնտեսական միավորների միջև <ref>Schweickart, David. [http://orion.it.luc.edu/~dschwei/demsoc.htm ''Democratic Socialism'']. Encyclopedia of Activism and Social Justice (2006): "Virtually all (democratic) socialists have distanced themselves from the economic model long synonymous with 'socialism,' i.e. the Soviet model of a non-market, centrally-planned economy...Some have endorsed the concept of 'market socialism,' a post-capitalist economy that retains market competition, but socializes the means of production, and, in some versions, extends democracy to the workplace. Some hold out for a non-market, participatory economy. All democratic socialists agree on the need for a democratic alternative to capitalism."</ref> ։ Հանրային ծառայությունները, ինչպես առողջապահությունը և կրթությունը ընդհանուր, հավաքական և պետական են։
|-
|Էտատիզմ
|Սոցիալ-տնտեսական համակարգ, որը անձնական ազատությունների հաշվին իշխանությունը կենտրոնացնում էպետության ձեռքերում։ Էտատիզմը ներառում է թեոկրատիան, բացարձակ միապետությունը, նացիզմը, ֆաշիզմը, ավտորիտար սոցիալիզմը և բռնապետությունը։ Վերջիններս տարբերվում են ըստ ձևի, մարտավարության և գաղափարախոսության։ 
|-
|Բարեկեցության պետություն
|Սոցիալ-տնտեսական համակարգ, որտեղ պետությունը հոգ է տանում բոլոր քաղաքացիների տնտեսական և սոցիալական բարեկեցության մասին։ Բարեկեցության պետության հիմնական սկզբուքներն են հնարավորությունների հավասարությունը, հարստության հավասար բաժանումը, հանրային պատասխանատվություն այն մարդկանց նկատմամբ, ովքեր չեն կարող  ապրել բարեկեցիկ կյանքով։ 
|}
* 

=== Սկզբունքներ ===
Կան տիպաբանության հիմնական բնութագրիչներ, մնացածները պատմականորեն կապված են կառավաևության որոշակի տեսակների հետ։
* Կառավարում ըստ բարձրագույն օրենքի  (չգրված էթիկական սկզբունքներ) vs. գրված [[սահմանադրություն]]
* [[Եկեղեցու և պետության բաժանում]] կամ ազատ եկեղեցի vs. [[պետական կրոն]]
* [[Ռազմական ուժերի քաղաքացիական վերահսկողություն]] vs. [[ստրատոկրատիա]]
* [[Ամբողջատիրություն]], [[ավտորիտարիզմ]] vs. [[լիբերտարիզմ]]
* [[Մեծամասնության գերակայություն]] կամ [[խորհրդարանական ինքնիշխանություն]] vs. [[սահմանադրություն]] և [[Իրավունքների մասին բիլ]]
* [[Հայրիշխանություն]] կամ [[մայրիշխանություն]] vs. [[գենդերային հավասարություն]]

=== Ինքնավարություն ===
Այս ցանկը ցույց է տալիս ինքնիշխանության կենտրոնացման և վարչատարածքային միավորներին ինքնավարություն տալու մասին տարբերվող մոտեցումները
* Ինքնիշխանությունը կենտրոնացված է քաղաքական իշխանության ձեռքերում․
** [[Կայսրություն]]
** [[Ունիտար պետություն]]
* Ինքնիշխանությունը բաշխված է կենտրոնի և ծայրամասերի միջև
** [[Հեգեմոնիա]]
** [[Դաշնություն]] և [[դաշնային հանրապետություն]]
** [[Համադաշնություն]]
** [[Դաշնային միապետություն]]
* Ինքնիշխանության տարբեր մակարդակներ
** [[Դաշինք]] 
** [[Անհամաչափ ֆեդերալիզմ]]
** [[Դաշնություն]]
** [[Ասոցացված պետություն]]
** [[Առանձնացված կորպուս]]
** [[Գողություն իտալական ձևով|Գաղութ]]
** Թագավորական գաղութ
** Կանոնադրային ընկերություն
** Կախյալ տարածք
** [[Օկուպացված տարածքներ|Օկուպացված տարածք]]
** [[Օկուպացված գոտի]]
** [[Մանդատ]]
** [[Էքսկլուզիվ մանդատ]]
** [[Ռազմական սահման]]
** [[Չեզոք գոտի]]
** [[Գաղութային կախվածություն]]
** [[Պրոտեկտորատ]]
** [[Վասալային պետություն]]
** [[Արբանյակային պետություն]]
** [[Խամաճիկային պետություն]]
** [[Թալոսոկրատիա]]
** [[Չճանաչված պետություն]]
*** Սահմանափակ ճանաչված պետություն
*** Անջատողական շարժում
*** Արտաքսված կառավարություն
*** Միկրո-ազգ
** [[Ժամանակավոր կառավարություն]]
** [[Տարածքային վեճեր]]
** [[Չինքնակառավարվող տարածքներ]]
** [[Ազգերի լիգա|Ազգերի Լիգա]]
** [[Լիգա]]
** [[Կառավարություն]]
** [[Ապակենտրոնացում]] և [[դեվոլյուցիա]]
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}

== Տե՛ս նաև ==
* [[Քաղաքատնտեսություն]]
* [[Քաղաքականություն]]
* [[Պետություն]]
* [[Համեմատական քաղաքագիտություն]]
== Գրականություն ==
* ''American Heritage Dictionary of the English Language'' (4th ed.). 222 Berkeley Street, Boston, MA 02116: Houghton Mifflin Company. {{ISBN|0-395-82517-2}}

== Լրացուցիչ ընթերցանության համար ==
* Krader, Lawrence (1968). ''Formation of the State'', in ''Foundations of Modern Anthropology Series''. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall. x, 118 p.
* {{cite book|title=The Dictator's Handbook: Why Bad Behavior is Almost Always Good Politics|author=[[Bruce Bueno de Mesquita]] and [[Alastair Smith]]|publisher=[[Random House]]|year=2011|isbn=9781610390446|pages=272|oclc=701015473}}
* {{cite book|title=Totalitarian Dictatorship and Autocracy|last=Friedrich|first=Carl J.|author2=Brzezinski, Zbigniew K.|publisher=Praeger|year=1965|edition=2nd|authorlink2=Zbigniew Brzezinski}}
* {{cite book|title=The Logic of Political Survival|last1=Bueno de Mesquita|first1=Bruce|last2=Smith|first2=Alastair|last3=Siverson|first3=Randolph M.|last4=Morrow|first4=James D.|publisher=[[The MIT Press]]|year=2003|isbn=0-262-63315-9}}
* {{cite book|title=The Dictator's Learning Curve: Inside the Global Battle for Democracy|author=[[William J. Dobson]]|publisher=Anchor|year=2013|isbn=978-0307477552}}

== Արտաքին հղումներ ==
{{Wiktionary|government}}{{Wiktionary|Appendix:List of forms of government}}{{wikiquote}}
* 
{{Navboxes|list={{Autonomous types of first-tier administration}}
{{World government}}
{{Political culture}}
{{Political ideologies}}
{{Social and political philosophy}}
{{Political spectrum}}}}{{Authority control}}
Այս էջում օգտագործված կաղապարները.
Կաղապար:Authority control (խմբագրել)
Կաղապար:Autonomous types of first-tier administration (խմբագրել)
Կաղապար:Cite (խմբագրել)
Կաղապար:Cite book (խմբագրել)
Կաղապար:Cite encyclopedia (խմբագրել)
Կաղապար:Cite journal (խմբագրել)
Կաղապար:Cite web (խմբագրել)
Կաղապար:Cite wikisource (խմբագրել)
Կաղապար:Decode (խմբագրել)
Կաղապար:ISBN (խմբագրել)
Կաղապար:Main (խմբագրել)
Կաղապար:Main article (խմբագրել)
Կաղապար:Main other (խմբագրել)
Կաղապար:Navboxes (խմբագրել)
Կաղապար:Political culture (խմբագրել)
Կաղապար:Political ideologies (խմբագրել)
Կաղապար:Political spectrum (խմբագրել)
Կաղապար:Quote (խմբագրել)
Կաղապար:Replace (խմբագրել)
Կաղապար:Sfn (խմբագրել)
Կաղապար:Side box (խմբագրել)
Կաղապար:Sister (խմբագրել)
Կաղապար:Social and political philosophy (խմբագրել)
Կաղապար:Str trim (խմբագրել)
Կաղապար:Wikiquote (խմբագրել)
Կաղապար:Wiktionary (խմբագրել)
Կաղապար:World government (խմբագրել)
Կաղապար:Արտաքին հղումներ (խմբագրել)
Կաղապար:Ծանցանկ (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Կաղապար:Ծանցանկ/styles.css (խմբագրել)
Կաղապար:Կաղապարների խումբ (խմբագրել)
Կաղապար:Հիմնական հոդված (խմբագրել)
Կաղապար:Վիքիքաղվածք (խմբագրել)
Կաղապար:Քաղվածք (խմբագրել)
Կաղապար:Քույրհղումներ (խմբագրել)
Մոդուլ:Arguments (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Check for unknown parameters (խմբագրել)
Մոդուլ:Citation/CS1 (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Citation/CS1/COinS (խմբագրել)
Մոդուլ:Citation/CS1/Configuration (խմբագրել)
Մոդուլ:Citation/CS1/Date validation (խմբագրել)
Մոդուլ:Citation/CS1/Identifiers (խմբագրել)
Մոդուլ:Citation/CS1/Suggestions (խմբագրել)
Մոդուլ:Citation/CS1/Utilities (խմբագրել)
Մոդուլ:Citation/CS1/Whitelist (խմբագրել)
Մոդուլ:Citation/CS1/styles.css (խմբագրել)
Մոդուլ:Decoder (խմբագրել)
Մոդուլ:Error (խմբագրել)
Մոդուլ:External links (խմբագրել)
Մոդուլ:Hatnote (խմբագրել)
Մոդուլ:Hatnote list (խմբագրել)
Մոդուլ:Languages (խմբագրել)
Մոդուլ:Languages/data (խմբագրել)
Մոդուլ:Main (խմբագրել)
Մոդուլ:Navbar (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Navbox (խմբագրել)
Մոդուլ:Side box (խմբագրել)
Մոդուլ:Sources (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Sources-utils (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:String (խմբագրել)
Մոդուլ:Wikibase (խմբագրել)
Մոդուլ:Wikidata (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Wikidata/Interproject (խմբագրել)
Մոդուլ:Wikidata/config (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:WikidataSelectors (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Yesno (խմբագրել)
Մոդուլ:Քույրհղումներ (խմբագրել)
Մոդուլ:Քույրհղումներ/config (խմբագրել)
Վերադարձ դեպի Մասնակից:KhachMak/Ավազարկղ2։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Մասնակից:KhachMak/Ավազարկղ2» էջից