Դիտել Հայ գրականություն էջի աղբյուրը

Ձեզ չի թույլատրվում խմբագրել այս էջը հետևյալ պատճառով.
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2024
Expiry of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2025
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Դուք կարող եք դիտել և պատճենել այս էջի ելատեքստը.
'''Հայ գրականություն''', [[հայոց լեզու|հայոց լեզվով]] ստեղծված [[գրականություն]]։

== Հայոց գրերի ստեղծում ==
{{տես նաև|Հայոց գրեր}}
IV դարի վերջերին, կապված Հայոց թագավորության անկման և քրիստոնեական դավանանքի դիրքերի թուլացման հետ<ref>Խորենացի, III, ԽԷ</ref>, Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանությանը խնդիրը դառնում է հրատապ անհրաժեշտություն։ Այս պատմական առաքելությունը հանձն է առնում 390-ականների սկզբներից շրջիկ քարոզչությամբ զբաղվող [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ը` ծագումով [[Տարոն]]ի [[Հացեկաց|Հացիկ]] գյուղից և մի քանի տարի հայոց արքունիքում աշխատած իբրև դիվանապետ։ Շուրջ 404 թ. նրա անմիջական նախաձեռնությամբ և կաթողիկոս [[Սահակ Ա Պարթև|Սահակ Պարթևի]] աջակցությամբ Վաղարշապատում գումարվում է հատուկ եկեղեցական ժողով` նպատակ ունենալով ելքեր որոնել ազգային գրավոր մշակույթի ստեղծման և դավանաբանական գրականության թարգմանության համար։ Այդ նպատակով հայոց թագավոր [[Վռամշապուհ]]ի աջակցությամբ և ցուցումով հյուսիսային Միջագետքից Հայաստան են բերվում գրեր՝ այսպես կոչված «[[Դանիելյան նշագրեր|Դանիելյան նշանագրեր]]ը»։ Մոտ երկու տարի անց «Դանիելյան գրերը» հանվեցին գործածությունից՝ հայերենի հնչյունական համակարգը լիարժեք արտահայտել չկարողանալու պատճառով։ Վռամշապուհի և կաթողիկոսի անմիջական աջակցությամբ Մաշտոցը մի խումբ աշակերտների հետ միասին մեկնում է հյուսիսային Միջագետք։ Շուրջ 405-406 թվականներին Եդեսիայում (հավանաբար Եդեսիայի դիվանում), ուսումնասիրելով տարբեր գրային համակարգեր, Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծում է հայոց գրերը։ Այստեղից մեկնում է հյուսիս՝ Սամոսատ, ուր հույն գրագիր Հռոփանոսի հետ վերջնականապես շտկում է այբուբենի գծագրական ձևը։ Մոտ մեկ տարի։ Ըստ Կորյունի Մաշտոցը Միջագետք է մեկնել Վռամշապուհի գահակալության հինգերորդ տարում, վերադարձել՝ վեցերորդ տարում</ref> տևած շրջագայությունից հետո աշակերտների հետ վերադանում է հայրենիք՝ Վաղարշապատում բացելով առաջին ազգային դպրոց
;

== V—X դարեր։ Հայ վաղմիջնադարյան գրականություն ==
[[Պատկեր:Movses khorenatsi illustration.jpeg|մինի|200px|[[Մովսես Խորենացի]]]]
Ազգային այբուբենի ստեղծմամբ հայ գրավոր մշակույթը հիմք է առնում V դարի սկզբին։ Մոտ 440-ականներին է գրվել ազգային գրականության առաջին կոթողը՝ [[Կորյուն]]ի «Վարք Մաշտոցի» երկը՝ նվիրված Մեսրոպ Մաշտոցի կյանքի և գործունեության նկարագրությանը։ Այդ դարաշրջանի հայ գրականության հիմնական ուղղությունը պատմագրությունն է, ապա՝ աստվածաբանությունը և հոգևոր շարականագրությունը։ V դարը գիտության մեջ ընդունված է անվանել Հայոց Ոսկեդար։ Կարևոր պատմական երկ է [[Փավստոս Բուզանդ]]ի «Հայոց Պատմությունը», որն ընդգրկում է IV դարի կեսերից մինչև 387-թ. ընկած դեպքերի շարադրումը։ Ոչ միայն ստույգ պատմագրական այլև գեղարվեստական մեծ արժեք է ներկայացնում Վարդանաց պատերազմին նվիրված [[Եղիշե]] պատմիչի «Վարդանի և Հայոց Պատերազմի մասին» մատյանը՝ գրված մոտ 464-465-ին<ref>Եղիշե. Վարդանի և հայոց պատերազմի մասին/ առաջաբանը Վ. Նալբանդյանի, աշխ. թարգմ. և ծանոթագր. Ե. Տեր-Մինասյանի, Եր. 1994, էջ 3</ref>։ Մոտ 480-490-ական թվականներին է գրվել V դարի հայ գրականության ամենաընդգրկուն պատմագրական երկը՝ պատմահայր [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]] «Հայոց Պատմությունը», ուր հեղինակը առաջին անգամ փորձ է արել գրել հայոց ամբողջական պատմությունը՝ սկսած առասպելական Հայկ նահապետից մինչև 428 թվականը։ Խորենացին գրի է առել նաև հայ հեթանոսական բանավոր գրականության բացառիկ արժեք ներկայացնող մի շարք պատառիկներ։ V դարի հայ վերջին պատմիչը [[Ղազար Փարպեցին]] է։ Առ այսօր հայագիտության մեջ լուծված չէ [[Ագաթանգեղոս]]ի պատմական դարաշրջանի խնդիրը։ Վերջինս համարվում է կամ IV դարի պատմիչ, որ գրել է հունարեն և թարգմանվել V դարում, կամ V դարի հեղինակ, որ գրել է Ագաթանգեղոս կեղծանվան տակ։

Հայոց Ոսկեդարի խոշորագույն<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/35315/Armenian-literature Encyclopædia Britannica] Armenian literature</ref> կոթողներից է Մաշտոցի աշակերտ [[Եզնիկ Կողբացի|Եզնիկ Կողբացու]] «Եղծ աղանդոց» աստվածաբանական երկը, ուր հեղինակը քրիստոնեության դիրքերից դիտարկում է կրոնա-փիլիսոփայական բազմաթիվ խնդիրներ։ Երկը գրված է մոտավորապես 441-449-ի միջև<ref>Եզնիկ Կողբացի. Եղծ աղանդոց, Եր. 1970, էջ 6</ref>։ Մաշտոցին, Սահակ Պարթևին, Ստեփանոս Սյունեցուն (առաջին), Հովհան Մանդակունուն են վերագրվում տասնյակ հոգևոր շարականներ<ref>Н. Тагмизян. Предисловие // [http://armenianhouse.org/zolyan/poems-ru/foreword.html Шаракан. Переводы Сурена Золяна. Из армянской поэзии V-XV вв. (Сборник).]. — Ер.: Хорурдаин грох, 1990</ref>։ Վերջինս համարվում է նաև մի շարք կրոնա-եկեղեցական ճառերի հեղինակ, որոնցում արժեքավոր տեղեկություներ են պարունակվում V դարի հայոց սոցիալ-հասարական կյանքի վերաբերյալ<ref>Г. Гоян. 3. Каким был армянский театр в V веке // [http://armenianhouse.org/goyan/mediaeval-armenian/1.html#3 2000 лет армянского театра. Театр древней Армении.] — М.: Искусство, 1952. — Т. II. — С. 32-44</ref>։ Մաշտոցին է վերագրվում «Հաճախապատում ճառք» աստվածաբանակ երկը։

VI դարի հեղինակ է Աթանաս Տարոնացին, որից պահպանվել է մեկ փոքր ժամանակագրություն։ Այն ունի կարևոր աղբյուրագիտական արժեք, քանզի հեղինակը հենվել է նախորդ դարի հայ պատմիչների երկերի վրա։

VII դարը հայ վաղմիջնադարյան գրավոր մշակույթի վերելքի շրջան է։ VII դարի նշանավոր պատմիչ է [[Սեբեոս]]ը, որի երկի շարադրումը հասցված է մինչև 661 թվականը<ref>Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հ. 10, էջ 261</ref>, և գրված է իր ժամանակի համաշխարհային պատմական իրադարձություների ոլորտում։ Նույն դարի պատմիչ է [[Հովհան Մամիկոնյան]]ը, որը հեղինակել է «Պատմություն Տարօնոյ» երկասիրությունը։ Նրանում պատմվում է VI դարի վերջին և VII դարի առաջին կեսին Տարոն գավառում տեղի ունեցած դեպքերի նկարագրությունը։ «Պատմություն Տարօնոյ» երկը գրվել է VII դարի կեսին<ref>Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հ. 6, էջ 552</ref>, իսկ նրա առաջին մասը վերագրվում է Զենոբ Գլակին։ Նույն դարի վերջին է գրվել Աղվանից կամ Արևելից կողմանց իշխան Ջվանշիրի մահվան կապակցությամբ [[Դավթակ Քերթող]]ի ներբովը, որ համարվում է նաև հայ աշխարհիկ բանաստեղծության հնագույն նմուշը։

VIII դարի խոշոր պատմիչ է [[Ղևոնդ]]ը։ Վերջինս շարունակել է Սեբեոսին՝ սկսելով VII դարի կեսերից՝ հասցնելով մինչև VIII դարի սկզբին Հայաստանի նվաճման պատմությունը։ Երկն ավարտել է մոտ 790-ին<ref>Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հ. 7, էջ 38</ref>։ IX դարի վերջին, X դարի սկզբին է ապրել Արծրունյաց պատմիչ [[Թովմա Արծրունի]]ն։ Նրա «Պատմություն տանն Արծրունյաց» աշխատության մի մասի հեղինակ է համարվում նույն շրջանում ապրած մեկ այլ անհայտ պատմիչ, որին հայագիտության մեջ պայմանականորեն անվանում են Անանուն Արծրունի։ X դարի խոշորագույն պատմիչներից է կաթողիկոս [[Հովհաննես Դրասխանակերտցի]]ն, որի «Հայոց Պատմությունը» հասցված է մինչև 924 թվականը<ref>[http://www.iranica.com/articles/bagratids-dynasty Bagratids] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101208193454/http://www.iranica.com/articles/bagratids-dynasty |date=2010-12-08 }}. Encyclopædia Iranica. C. Toumanoff</ref>, և կարևորագույն տեղեկություններ է պարունակում ոչ միայն տվյալ դարաշրջանի Բագրատունյաց Հայաստանի այլև Վիրքի, Աղվանքի և Իրանի մասին։ Մոտ 982-ին «Հայոց Պատմություն» է հեղինակում [[Ուխտանես]]ը։ [[Մովսես Կաղանկատվացի|Մովսես Կաղանկատվացու]] «Աղվանից աշխարհի պատմությունը» հիմնականում վերաբերում է երկու հայաբնակ նահանգների՝ [[Արցախ]]ի և [[Ուտիք]]ի պատմական անցքերի նկարագրությանը<ref>С. В. Юшков. К вопросу о границах древней Албании. Исторические записки, № I, М. 1937, с. 137</ref>։ Վարքագրական գրականության մեջ ուշագրավ է Մեսրոպ Վայոցձորցու «Սուրբ Ներսեսի Վարքը»` ավարտված մոտ 967-ին։ Ստեղծվում են նաև կրոնա-եկեղեցական բնույթի տրակտատներ (Անանիա Նարեկացի և այլք<ref>[http://www.pravenc.ru/text/76104.html#part_26 Армения ]// Православная энциклопедия. — М.: 2001. — Т. 3. — С. 286—322.</ref>)

== XI—XII դարեր ==
[[Պատկեր:Grigor Narekatsi 1.jpg|մինի|200px|[[Գրիգոր Նարեկացի]]ն 1173-ի ձեռագրից]]
X-XI դարերի սահմանագծին, [[Բագրատունյաց Հայաստան]]ի հզորացման շրջանում, հայ պատմագրության մեջ նկատվում են հայոց ընդհանրական պատմություն գրելու նոր փորձեր։ Մոտ 1004-ին [[Ստեփանոս Տարոնեցի Ասողիկ|Ստեփանոց Տարոնացի Ասողիկը]] ավարտում է իր «Պատմություն Տիեզերականը»։ Այդ շրջանի նշանակալից պատմագրական կոթող է [[Արիստակես Լաստիվերցի|Արիստակես Լաստիվերտցու]] «Պատմությունը»` գրված մոտ 1072-1079-ին։ Երկում շարադրված են XI դարասկզբին Հայաստանում տեղի ունեցած ողբերգական իրադարձությունները` Բյուզանդիայի զավթումները, սելջուկ-թուրքական քոչվորների արշավանքները։ [[Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունի|Գրիգոր Մագիստրոսը]] հայ գրականություն է ներմուծում էպիստոլյար ժանրը։

Պոեզիայի վերելքը նախ և առաջ կապված է [[Գրիգոր Նարեկացի|Գրիգոր Նարեկացու]] ստեղծագործության հետ։ Վերջինիս ստեղծագործությամբ սկսվում է սիրո և բնության գովքը հայ բանաստեղծության մեջ։ 1002-ին Նարեկացին ավարտում է իր «Մատյան Ողբերգությանը»` որը հիրավի համարվում է հայ միջնադարյան գրականության գլուխգործոցներից մեկը։ Պոեզիան զարգանում է նաև Գրիգոր Պահլավունու, Վարդան Անեցու գործերում։ Վարդան Հայկազնի ստեղծագործությամբ սկիզբ է առնում կենսագրական պոեմի ժանրը։ XI-XII դարերի սահմանագլխին է ապրել նշանավոր բանաստեղծ և փիլիսոփա Հովհաննես Իմաստասերը։

XII դարից սկսած [[գրաբար]]ին փոխարինելու է գալիս [[Միջին հայերեն|միջին գրական հայերենը]]։

Դարաշրջանի կարևոր պատմագրական երկերից է [[Մաթէոս Ուրհայեցի|Մաթէոս Ուրհայեցու]] «Ժամանակագրությունը», որ նշանակալից տեղեկություններ է պարունակում նաև առաջին խաչակրած արշավանքների մասին<ref>[http://feb-web.ru/feb/litenc/encyclop/le1/le1-2412.htm Мсерианц Л., Е. П. (Поливанов Е.) Армянская литература // Литературная энциклопедия, Т. 1., 1930. — Стб. 241—252.]</ref>։ XII դարի վերջին է գրվում [[Սամուել Անեցի|Սամուել Անեցու]] «Ժամանակագրությունը»։ Վերջինս առանձնակի կարևոր տեղեկություններ է պարունակում նույն դարաշրջանի Հայաստանի, [[Կիլիկիայի Հայկական Թագավորություն|Կիլիկյան Հայկական Թագավորության]] և հարակից երկրների մասին։ Պատմագրությունը զարգանում է նաև [[Մխիթար Անեցի|Մխիթար Անեցու]] և ուրիշների գրվածքներում։ Ե՜ւ բովանդակային, ե՜ւ կառուցվածքային առումով նոր խոսք էր հայ գրականության մեջ [[Ներսես Դ Կլայեցի|Ներսես Շնորհալու]] ստեղծագործությունը։ 1145-ին Շնորհալին ավարտում է «Ողբ Եդեսիոյ» պոեմը՝ հայ գրականության մեջ քաղաքական պոեզիայի առաջին կոթողներից մեկը։ Վերջինս համարվում է նաև էպիկական պոեմի սկզբնավորողը։ Ժամանակի հայ գրականության և գրավոր մշակույթի մեջ կարևոր տեղ է զբաղեցնում [[Մխիթար Գոշ]]ը։ Գոշը համարվում է հայ արձակի հիմնադիրներից մեկը<ref>Видные деятели армянской культуры, Ер., 1982, стр., 229</ref>, ումից պահպանվել են շուրջ 190 [[առակ]]ներ։ Նրան է պատկանում նաև հայ իրավունի հիմնարար կոթող «Դատաստանագիրքը»։ [[Գրիգոր Դ Տղա|Գրիգոր Տղայի]] 1189-ին գրված «Ողբ վասն առմանն Երուսաղեմի» պոեմում (մոտ երեք հազար տող) իրենց արտահայտությունն են գտել ժամանակին Կիլիկյան Հայաստանում տեղի ունեցած անցքերը։ [[Ներսես Լամբրոնացի]]ն ստեղծում է եկեղեցական բանաստեղծություններ և ճառեր։

== XIII—XVI դարեր ==
XIII դարի հայ պատմագրության մեջ բացառիկ տեղ է գրավում [[Կիրակոս Գանձակեցի|Կիրակոս Գանձակեցու]] «Հայոց Պատմությունը»` գրված 1241-1266-ի միջև։ Երկը ներառում է հայ ժողովրդի պատմության հազարամյա շրջան։ Նույն հարյուրամյակի վերջին է գրվել [[Ստեփանոս Օրբելյան]]ի «Պատմություն նահանգին Սիսականը», որ ներառում է խիստ արժեքավոր տեղեկություններ հայոց կարևորագույն նահանգներից մեկի՝ [[Սյունիք (նահանգ)|Սյունիքի]] պատմության վերաբերյալ։ 1270-ականներին իր «Պատմությունն» է ավարտում [[Սմբատ Սպարապետ]]ը, ուր շարադրված է Հայաստանի և Կիլիկիայի պատմությունը սկսած X դարից։ Դարավերջին պատմություն է գրում [[Մխիթար Այրիվանեցի]]ն։ Պատմագրության մեջ կարևորագույն տեղ է զբաղեցնում [[Վարդան Արևելցի]]ն։ Նույն դարի պատմիչ է Ստեփանոս Եպիսկոպոսը։

XIII հարյուրամյակը աչքի է ընկնում նաև զուտ գեղարվեստական գրականության բուռն ծաղկումով։ Դարի նշանավոր պոետ է [[Ֆրիկ]]ը, որից պահպանված 50 տաղերում արտացոլված են սոցիալական անհավասարության խնդիրը, մոնղոլական ծանր լծի տառապանքները։ Այս շրջանի պոեզիայում հատուկ տեղ է զբաղեցնում նաև [[Կոստանդին Երզնկացի]]ն, ով հայ գրականության մեջ սիրային պոեզիայի սկզբնավորաղներից մեկն է։ Երզնկացու ստեղծագործության մեջ փառաբանվում է սերը, բնությունը և մարդը։ [[Խաչատուր Կեչառեցի|Խաչատուր Կեչառեցո]]ւ մոտ կարևոր տեղ է գրավում միջնադարյան մարդու հոգեբանական նկարագիրը։ Ժամանակի նշանավոր բանաստեղծ է [[Հովհաննես Երզնկացի|Հովհաննես Երզնկացի Պլուզը]]։ Արձակ գրականությունը նոր բարձունքների է հասնում [[Վարդան Այգեկցի|Վարդան Այգեկցու]] ստեղծագործություններում, մասնավորապես առակներում, որ ամփոփված են «Աղվեսագիրք» ժողովածուում։ XIII դարի հայ գրավոր մշակույթի կարևոր դեմքերից է [[Վանական Վարդապետ|Հովհաննես Տավուշեցին]] (Վանական Վարդապետ), ումից պահպանվել է «Հարցմունք և պատասխանիք» երկը՝ դարաշրջանի հայ մշակույթը լուսաբանող հանրագիտական բնությի գործը<ref>[http://www.pravenc.ru/text/154041.html Православная Энциклопедия]</ref>։

Միջնադարյան հայ պոեզիայի գագաթներից է [[հայրեն]]նեի արվեստը։ Դրանց թիվը հասնում է մոտ հինգ հարյուրի, որոնք մեծ մասամբ պատկանում են անանուն հեղինակների։ Հայրենները բնույթով սիրային բանաստեղծություններ են՝ գրված հիմնականում XIII-XVI դարերում։

== XVII—XVIII դարեր ==
{{հիմնական|17-18-րդ դարերի հայ գրականություն}}
17-18-րդ դարերի գրականությունը
[[17-րդ դար]]ի 1-ին քառորդից հայ իրականության մեջ սկիզբ առած սոցիալ-քաղաքական
և մշակութային զարթոնքը նպաստել է գեղարվեստական
գրակaանության զարգացմանը։ Գրչագրության
և նորաստեղծ [[տպագրություն|տպագրության]] ([[1512]])
շնորհիվ վերակենդանացել է միջնադարյան հայկական գրավոր հարուստ ժառանգությունը։

[[17-րդ դար|17]]-[[18-րդ դար]]երում գրական գերակշռող
սեռը քնարերգությունն է, որ զարգացել է
3 հիմնական ուղղություններով՝ [[կրոնահայրենասիրական բանաստեղծություն]], [[աշխարհիկ տաղերգություն]] և [[ժողովրդագուսանական երգ]]։ Այս ուղղությունները,
իրենց բնորոշ գծերով հանդերձ, միմյանցից խստորեն տարանջատված չեն։ Բնորոշ է [[Մարտիրոս Ղրիմեցի|Մարտիրոս Ղրիմեցու]] գրական ժառանգությունը, որտեղ համատեղվել են
հոգևոր երգը, [[աշխարհիկ տաղ]]ը, [[աշուղ]]ը,
ոտանավորը։ Այսուհանդերձ, բանաստեղծական հիշյալ 3 ուղղություններն առանձնանում են որոշակի ժառանգականությամբ և դրանից բխող լեզվաոճական, պոետիկական հատկանիշներով, թեմատիկայով և նպատակաուղղվածությամբ։

==XIX դար==

== XX դար ==

== Ծանոթագրություններ ==
{{Ծանցանկ}}
{{Հայաստանի թեմաներ}}
{{Հայկական գիր և գրականություն}}

[[Կատեգորիա:Հայ գրականություն]]
Այս էջում օգտագործված կաղապարները.
Վերադարձ դեպի Հայ գրականություն։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Հայ_գրականություն» էջից