Դիտել Ացտեկներ էջի աղբյուրը

Ձեզ չի թույլատրվում խմբագրել այս էջը հետևյալ պատճառով.
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2024
Expiry of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2025
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Դուք կարող եք դիտել և պատճենել այս էջի ելատեքստը.
{{Վատ թարգմանություն}}
[[Պատկեր:Aztec_Empire.png|մինի|Ացտեկների կայսրությունը 1519 թվականին|300x300փքս]]
'''Ացտեկներ''', [[Մեզոամերիկա|մեզոամերիկյան]] [[հնդկացիներ|հնդկացի]] ժողովուրդ, որը ծաղկում է ապրել կենտրոնական [[Մեքսիկա]]յում 1300-1521 թվականներին։ Ացտեկները իրենց մեջ ներառում էին կենտրոնական Մեքսիկայի տարբեր էթնիկ խմբեր, մասնավորապես այն ցեղերը, որոնք խոսում էին [[նահուատլ]] լեզվով և գերակշռում էին Մեզոամերիկայի տարածքի մեծ մասի վրա 14-16-րդ դարերում։ Ացտեկների մշակույթը ձևավորվել է [[քաղաք-պետություն]]ներում (ալտեպետլ), որոնցից մի մասը միավորվել և կազմել են դաշինքներ, համադաշնությունների կամ կայսրություններ։ Ացտեկների կայսրությունը երեք քաղաք-պետությունից կազմված համադաշնություն էր՝ հաստատված 1427 թվականին։ Այդ քաղաք-պետություններն էին [[Տենոչտիտլան]]ը, որը մեշիկա ժողովրդի քաղաքն էր, Տեսկոկոն և Տլակոպանը։ Չնայած «ացտեկներ» տերմինը հաճախ գործածվում է միայն Տենոչտիտլանի մեշիկաների համար, այն նաև օգտագործվում է կենտրոնական Մեքսիկայի նահուական պետական կազմավորումների և ժողովուրդներին անվանելու համար՝ թե՛ նախնադարյան ժամանակաշրջանում<ref>e.g.{{harvnb|Offner|1983}}</ref>, թե՛ իսպանական տիրապետության շրջանում (1521–1821)<ref>{{harvnb|Gibson|1964}}</ref>: Ացտեկ բառի սահմանումը երկար ժամանակ եղել է գիտական վեճերի առարկա սկսած 19-րդ դարի սկզբին, երբ գերմանացի գիտնական [[Ալեքսանդր Հումբոլդտ|Ալեքսանդր Հումբոդլտը]] հաստատեց դրա ընդհանուր օգտագործումը<ref>{{harvnb|López Austin|2001|p=68}}</ref>։
 
14-16-րդ դարերում կենտրոնական Մեքսիկայի էթնիկ խմբերը ունեին ընդհանուր հիմնական մշակութային առանձնահատկություններ<ref name="auto">{{harvnb|Smith|1997|pp=4–7}}</ref>։ Կենտրոնական Մեքսիկայի մշակույթը հիմնված էր [[եգիպտացորեն]]ի մշակման վրա։ Հասարակությունը բաժանված էր ազնվականության (պիպլիտին) և հասարակ ժողովրդի (մաքեուհալտին) միջև։ Դիցարանի գլխավոր աստվածություններն էին Տեզկատկիպոկան, Տլալոկը և Կուետզալկոատլը։ Ացտեկների օրացուցային համակարգն ուներ 365-օրյա քաղաքացիական ցիկլ, որը կոչվում էր «շիուհպոուալլի», և 260-օրյա ծիսական ցիկլ, որը կոչվում էր «տոնալպոհուալլի»։ Տենոչտիտլանի մեշիկաներին հատուկ էին Հուիտզիլոպոչիտլի աստվածի պաշտամունքը, զույգ բուրգերի համալիրները, և խեցեգործության ոճերի մի խումբ{{sfn|Minc|2017}}։

13-րդ դարից սկսած Մեքսիկայի հովտում կար խիտ բնակչության և գոյացել էին ծաղկող քաղաք-պետություններ։ Այն ժամանակ մեշիկաները, որոնք եկվորներ էին Մեքսիկայի հովտում, հիմնադրել են Տենոչտիտլան քաղաքը Տեսկոկո լճի երեք կղզյակների վրա։ Տենոչտիտլան քաղաք-պետությունը հետագայում դարձել է ացտեկների եռյակ դաշինքի՝ Ացտեկների կայսրության գլխավոր ուժը։ Կայսրությունը ընդարձակվեց Մեքսիկայի հովտից դուրս, նվաճելով այլ քաղաք-պետություններ։ Կայսրությունը հիմնադրվել է 1427 թվականին՝ որպես դաշինք Տենոչիտիտլան, Տեսկոկո, Տլակոպանը քաղաք-պետությունների միջև։ Դաշնակիցները հաղթել են Ազապոցալկո պետությունը, որը նախկինում գերիշխում էր Մեքսիկայի հովտում։ Հետագայում Տեսկոկո և Տլակոպան քաղաքները վերածվել են կրտսեր դաշնակիցների, իսկ Տենոչիտիտլան դարձել է դաշինքի գլխավոր ուժը։ Կայսրությունը ընդլայնել է իր տարածքները առևտրի և ռազմական նվաճումների միջոցով։ Այն կառավարել է նվաճված տարածքները անուղղակիորեն՝ դրածո իշխողների, ամուսնությունների և կայսերական գաղափարախոսության միջոցով<ref>{{harvnb|Smith|1997|pp=174–75}}</ref>։ Նվաճված քաղաք-պետությունները հարկ էին վճարում Ացտեկական կայսրության կառավարչին՝ Հուեյ Տլատոանիին։ Ացտեկները սահմանափակում էին ենթակա քաղաք-պետությունների շփումը արտաքին աշխարհի հետ և ապահովում վերջիններիս կախվածությունը կենտրոնից թանկագին ապրանքների ձեռքբերման համար<ref>{{harvnb|Smith|1997|pp=176–82}}</ref>։ Կայսրության ազդեցությունը հասնում էր հարավ մինչև [[Գվատեմալա]] և [[Չիապաս]] և տարածվում էր [[Խաղաղ օվկիանոս]]ից մինչև [[Ատլանտյան օվկիանոս]]ի ափերը։

Կայսրությունը հասել է իր գագաթնակետին 1519 թվականին, հենց [[Էռնան Կորտես]]ի գլխավորած իսպանացի [[կոնկիստադոր]]ների ժամանումից առաջ։ Կորտես դաշնակցեց մեշիկաների թշնամի քաղաք-պետությունների հետ, մասնավորապես Տլասկալտեկայի և Տենոչտիտլանի նախկին դաշնակից Տեսկոկոյի հետ։ 1521 թվականի օգшստոսի 13-ին Տենոչտիտլանի անկումից հետո և Կուատհեմոք կայսեր գերեվարումից հետո իսպանացիները հիմնադրել են [[Մեխիկո]] քաղաքը Տենոչտիտլանի ավերակների վրա։ Այդտեղից նրանք անցել են Մեզոամերիկյան ժողովուրդների՝ Իսպանական կայսրությանը ենթարկելու գործընթացին։ 1521 թվականից իսպանացիները պահպանել են տեղական քաղաք-պետությունները և դրանց ազնվականության միջոցով տիրապետել են բնիկ ազգաբնակչությանը։ Տեղացի ազնվականները հռչակել են իրենց հավատարմության իսպանական թագավորին և, գոնե արտաքնապես, ընդունել քրիստոնեությունը, ինչի դիմաց պաշտոնապես ճանաչվել են իբրև ազնվականների։ Բնիկ ազնվականները նպաստել են իսպանական տիրապետության հաստատմանը, միջնորդ հանդիսանալով իսպանական նվաճողների և բնիկ ազգաբնակչության միջև, մասնավորապես հարկահանության և աշխատանքի մոբիլիզացման գործում<ref>{{harvnb|Cline|2000|pp=193–197}}</ref>։

Ացտեկների մշակույթի և պատմության վերաբերյալ տեղեկություններ քաղվել են բնիկ և իսպանական աղբյուրներից (օրինակ՝ նվաճման մասնակիցներ Կորտեսի և Բեռնալ Դիասի գրվածքներից), ինչպես նաև հնագիտական պեղումներից։ Առավելապես կարևոր աղբյուրներ են ացտեկական մշակույթի և պատմության այն նկարագրություններ, որոնք 16-17-րդ դարերում գրել են իսպանացի հոգևորականներ և գրագետ ացտեկներ իսպաներեն և նահուատլ լեզուներու, ինչպես նկարազարդված երկլեզու Ֆլորենտական կոդեքսը, որը կազմել է [[Ֆրանցիսկյան միաբանություն|Ֆրանցիսկյան միաբանության]] [[ֆրաիլես]] Բեռնառդինիո դե Սահագունը ացտեկ տեղեկատուների տեղեկությունների հիման վրա։ Իսպանացիների տիրապետության շրջանի ացտեկական կյանքի մասին տեղեկությունների պահպանման համար առանձապես կարևոր էր նահուատլ լեզվով գրողների պատրաստումը, հիմնականում իսպանական գաղութային իշխանության տակ տեղական նպատակների համար։

== Սահմանումներ ==
[[Պատկեր:Xipe Totec mask Louvre MH 78-1-60.jpg|200px|thumb| Դիմակը առնչվում է Ացտեկների Xipe Totec աստծո ծեսերի հետ]] 
[[Պատկեր:Aztec eagle warrior.jpg|thumb|right|200px|Ացտեկների ավագ ռազմիկի մեծ կերամիկական քադնակ]]

Նահուատլ լեզվով ացտեկ (եզակի՝ ''aztecatl''<ref name="mx"/>, և հոգնակի՝ ''aztecah'')<ref name="mx">{{Cite web |title=Náhuatl: AR-Z |url=http://www.vocabulario.com.mx/nahuatl/diccionario_nahuatl_a4.html |url-status=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121017045808/http://vocabulario.com.mx/nahuatl/diccionario_nahuatl_a4.html |archivedate=2012 թ․ հոկտեմբերի 17 |accessdate=2012 թ․ օգոստոսի 30 |website=Vocabulario.com.mx}}</ref> նշանակում է «Ացտլանից մարդիկ»<ref name="Aztec">{{Cite web |title=Aztec |url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Aztec |url-status=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140707033724/http://www.etymonline.com/index.php?term=Aztec |archivedate=2014 թ․ հուլիսի 7 |website=Online Etymology Dictionary}}</ref>։ Ացտլանը առասպելական վայր է, որն իրենց նախնական հայրենիքն էին համարում կենտրոնական Մեքսիկայի մի քանի էթնիկ խմբեր։ Ացտեկները իրենք իրենց չեն կոչել ացտեկ անվանումով, սակայն այն գործածվում է ացտեկների տարբեր ավանդություններում իրենց գաղթի մասին։ Դրանցում ացտեկ անվանումը նշում է Ացտլանից միասին գաղթած տարբեր ցեղերին։ Ավանդություններից մեկում ացտեկների գլխավոր աստված Հուիցիլոպոչտլի նրանց ասում է․ «ձեր անունը այլևս ացտեկա [ացտեկ] չէ, այլ մեշիտին [մեշիկա]»{{sfn|Chimalpahin|1997|p=73}}։

Այսօր օգտագործվող «ացտեկ» տերմինը առնչվում է միայն [[Տենոչտիտլան|Տենոչիտիտլանի]] (ներկայումս Մեխիկո քաղաքի տարածքում) ժողովրդին, որոնք իրենք իրենց անվանում էին Տեսկոկո լճի կղզիներում բնակվածներին, որոնք իրենց անվանում էին «մեշիկա» (Mēxihcah), «տենոչկա» (Tenochcah) կամ «կոլհուա» (Cōlhuah){{sfn|Barlow|1949}}{{sfn|León-Portilla|2000}}:

Երբեմն տերմինն իր մեջ ընդգրկում է Տենոչիտիտլանի երկու դաշնակից քաղաք-պետությունների՝ Տեսկոկոյի և Տլակոպանի բնակիչներին, որոնք մեշիկաների հետ միասին ստեղծել են ացտեկների եռյակ դաշինքը, որը հաճախ կոչվում է Ացտեկների կայսրություն։ «Ացտեկ» տերմինի գործածումը քննադատել են Ռոբերտ Բառլոն, որը նախընտրել է օգտագործել «Կուլհուա-Մեքսիկա»{{sfn|Nichols|Rodríguez-Alegría|2017}} տերմինը, և Պեդրո Կարասկոն՝, որը նախընտրել է օգտագործել «Տենոչկա [տենոչտիտլանական] կայսրություն» տերմինը։ Կարասկոն գրել է․ «Ացտեկ տերմինը օգտակար չէ հնագույն Մեքսիկայի էթնիկ բարդությունը հասկանալու, ոչ էլ ուսումնասիրության առարկա քաղաքական միավորի գերիշխող տարրին սահմանելու համար»[[Ացտեկներ#cite%20note-15|[15]]]:

Այլ համատեքստներում «ացտեկ» կարող է նշանակել տարբեր քաղաք-պետություններ և դրանց ժողովուրդները, ովքեր կիսել են իրենց մշակույթի և էթնիկ պատմության մեծ մասը մեշիկաների հետ և հաճախ օգտագործում էին նահուատլ լեզուն որպես [[լինգվա ֆրանկա]]։ Օրինակ Ջերոմե Ա. Օֆերնայի օրենքն ու Ացտեկ Տեխկոկոյի քաղաքականությունը։ Այս իմաստով, հնարավոր է խոսել «Ացտեկների քաղաքականության մասին»՝ ներառելով բոլոր ցեղերի մշակութային ընդհանրությունները Մեքսիկայի մինչդասական ժամանակաշրջանում։ Այս բացատրությունը կարող է տարածվել կենտրոնական Մեքսիկայի բոլոր այն խմբերի վրա, որոնք մշակութային և քաղաքական առումով գտնվում էին Ացտեկների կայսրության գերակայության տակ<ref>{{harvnb|Gibson|1964|pp=9–21}}</ref>։

«Ացտեկ» տերմինը էթնիկ խմբերի նկարագրության ժամանակ վերաբերում է կենտրոնական Մեքսիկայում մինչդասական ժամանակաշրջանում նահուատլ լեզվով խոսող մի քանի մարդկանց, հատկապես Մեքսիկան էթնիկ խմբերին, որոնք կարևոր դեր են ունեցել կայսրության հեգեմոնիայի հաստատման ժամանակ։ Հետագայում տերմինը տարածվել է այն էթնիկ խմբերի վրա, որոնք կապված են Ացտեկների կայսրության հետ, ինչպես օրինակ Ակոլհուա, Տեպանեք և այլ ցեղերը։ Շարլ Գիբսոնը թվարկել է կենտրանական Մեքսիկայի խմբերի թիվը, որը նա ընդգրկել է «Ացտեկները իսպանացիների ժամանակ» իր ուսումնասիրություններում (1964)։ Այն ներառում էր Կուլհուաքուեն, Կուիտլահուաքուեն, Միքսքուիքան, Քսոչիմիլիկան, Չելչան, Տեպանեկան, Ակոլհուակեան և Մեշիկի ցեղերը։

Ավելի հին ժամանակներում տերմինը օգտագործում էին ժամանակակից նահուտլ լեզվով խոսացող էթնիկ խմբերի մասին, ինչպես նահուատլը համարվում էր «Ացտեկների լեզու»։ Հետագայում այս լեզվով խոսողները անվանվեցին Նահու ժողովուրդ{{sfn|Lockhart|1992|p=1}}{{sfn|Smith|1997|p=2}} : Լեզվաբանորեն «Ացտեկ» տերմինը մինչև հիմա օգտագործվում է որպես Ուտո-Ացտեկյան լեզուների մի ճյուղ (երբեմն կոչվում է Ուտո-Նահուան լեզու)՝ իր մեջ ներառելով Նահուատլ լեզուն և մոտ Պոչուտեկ և Պիպլի լեզուները{{sfn|Campbell|1997|p=134}}։

Ացտեկներն «ացտեկ» տերմինը վերջնական անվանում չեն համարում ինչ-որ մասնավոր էթնիկ խմբի համար։ Հետագայում այն դարձել է ընդհանուր տերմին, որը նշանակում էր ինչ-որ էթնիկ մարդկանց խումբ, որոնցից ոչ բոլորն էին խոսում Նահուատլ լեզվով, սակայն առասպելական ծագման վայրը՝ Ացտլանը, նույնն էր։ Ալեքսանդր Հումբոլդտը 1810 թվականին մտցրել է ներկայիս օգտագործման իմաստ ունեցող տերմինը, ըստ որի՝ Ացտեկները մարդկանց այն խմբերն են, որոնք գտնվում են Մեքսիկայի տարածքում և իրար նման են ավանդույթներով, կրոնով, լեզվով։ 1843 թվականին հրատարակված Ուիլիամ Պրեսկոտի «Մեքսիկայի գրավամն պատմություն» աշխատության մեջ հաստատում է այս տերմինը և հետագայում էլ հաստատվում է երկրների մեծ մասի կողմից։ Սկսած 19-րդ դարից՝ նրանք օգտագործում են այդ տերմինը հին ցեղերին ներկայիս մեքսիկացիներից տարբերելու համար։ Տերմինի այս իմաստը երկար տարիներ քննարկումների թեմա էր հանդիսանում, սակայն նեկայումս այն ավելի մեծ տարածում ունի{{sfn|León-Portilla|2000}}։

== Պատմություն ==
[[Պատկեր:Aztlan codex boturini.jpg|thumb|right|200px| «Բոտուրինի Կոդեքսից» մի էջ՝ Ացտլանից դուրս գալու պահը]]
Ացտեկների հասարակական գիտելիքների մասին վկայում են մի քանի աղբյուրներ. շատ հնագիտական պեղումների արդյունքում հայտնաբերվել են բուրգ տաճարներից մինչև ծխոտե տնակներ, սրանք կարող են օգնել հասկանալու համար, թե ինչպիսին է եղել Ացտեկնեի կյանքը։ Սակայն հնագետները ստիպված են հիմնվել այլ աղբյուրների վրա, մեկնաբանելով արտիֆակտների պատմական կոնտեքստները։ Իսպանացիների կողմից շատ գրված տեղեկություններ կան ացտեկների մինչգաղութային պատմության մասին։ Այս տեքստերը պատկերացում են տալիս ացտեկների քաղաք-պետությունների և նրանց կառավարման մասին։ Այդպիսի պատմություններ են ստեղծվել նաև նկարչական կոդեքսների մեջ։ Որոշ տարածքներում տեքստերը գրվել են [[լատիներենի այբուբեն]]ով կամ կիրթ ացտեկների, կա՛մ իսպանացի՝ [[Ֆրաիլես]]ների կողմից, ովքեր տեղեկություններ են հավաքել բնիկներից իրենց պատմության և ավանդույթների մասին։ Կարևոր նկարազարդ և այբուբենով տեքստը՝ գրված 16-րդ դարում, եղել է Մենդոսայի կոդեքսը (որը անվանվել է Մեքսիկայի առաջին փոխարքայի անունով), ացտեկները Իսպանական թագին, քաղաքական և տնտեսական կառուցվածքին ծանոթացնելու համար։ Այստեղ տեղեկություններ կան Եռյակ դաշինքի քաղաքականության, Ացտեկների կայսրությունում հարգանքի տուրքի մատուցման և հասարակության դասակարգային / գենդերային կառուցվածքի մասին:{{sfn|Berdan|Anawalt|1997}} Շատ գրված տարեգրություններ կան նահուալ ժողովրդի կողմից նրանց պատմության և քաղաքականության մասին։ Այս տարեգրություններում օգտագործվել են նկարազարդ պատմություններ և դրա հետևանքում ձևափոխվել են լատիներենի տառերի:{{sfn|Boone|2000|pages=242–249}} Հայտնի բնիկ ժամանակագիրներ և տարեգիրներ են եղել Չիմպալպահին Ամեկամեկա Չալկոյից, Ֆեռնանդո Ալվարդոն Տեզոզեմոկը Տենոչիտիտլանից, Ալվա Իքստլիքսոչիտլը և Ջուան Բաուտիստա Պոմարը Տեխկոկոյից և Դիեգո Մունոզ Չամարգոն Տլաքսկալայից։ Գոյություն ունեն նաև իսպանացի կոնկիստադորների գրվածքները, ովքեր մասնակցել են իսպանացիների հարձակմանը, օրինակ Բեռնալ Դիրեզ դել Կատիլիոն, որը գրել է նվաճման ամբողջ պատմությունը։

Իսպանացի ֆրաիլեսները գրել են այլ փաստաթղթեր, ժամանակագրություններ և հաշվետվություններ։ Կարևոր նշանակություն ունի Տորիբո դե Բենավենտե Մոտոլինիան՝ 1524 թվականին Մեքսիկա եկած 12 ֆրաիլեսներից մեկը։ Ֆռայ Ջուան դե Տորկուեմադան գրել է Մոնարկուիա Ինդիանան։ Դոմինիկանա Դիեգա Դուրան նույնպես գրել է մկրոնի և մեշիկիների պատմության մասին{{sfn|Batalla|2016}} : Կարևոր տեղեկություններ կան Ացտեկների կրոնական մտածողության, քաղաքական և հասարակական կառուցվածքների մասին Ֆլորենտինի կոդեքսում։ Ստեղծվել է 1545-1576 թվականների ընթացքում, գրված է 2 լեզուներով՝ իսպաներեն, Նահուատլ, ազգագրական հանրագիտարանի տեսքով Ֆրանցիսկան Բեռնարդինիո դե Շահագունի կողմից{{sfn|León-Portilla|2002}} : Տեղեկության ստացման այլ աղբյուրներ են համարվում Նահուատլ լեզվով խոսացողները, ովքեր պատմում էին իրենց կյանքի մասին։ Ացտեկների մասին հետազոտությունները հիմնված են գիտական և բազմատեսակ մեթոդոլոգիաների վրա՝ համադրելով ազգագրական և հնագիտական տեղեկությունները{{sfn|Berdan|2014|pages=25–28}}։

=== Կենտրոնական Մեքսիկա․ դասական և մինչդասական ժամանակաշրջան ===
[[Պատկեր:Basin of Mexico 1519 map-en.svg|thumb|upright=1.5|Մեքսիկայի հովիտը հիմնական քաղաքից հեռու 1519 թվականին]]
Բանավեճերի թեմա է դարձել այն, թե արդյոք Տեոտիուական քաղաքը բնակեցվել է նահուատլ լեզվով խոսող մարդկանցով, թե ընդհանրապես դասական ժամանակաշրջանում չեն գնացել Մեքսիկա։ Ընդհանրապես բոլորը համաձայնվում են, որ Նահուալ ժողովուրդները Մեքսիկայի հովտի բնիկներ չեն եղել, բայց աստիճանաբար գաղթել են Մեխիկոյի հյուսիսարևմտյան շրջաններից։ 6-րդ դարում Տեոտիուականի անկումից հետո գահակալել են քաղաք-պետությունները, որոշներում, օրինակ Չոլուլան ու Քաոչիկալկոն բնակեցվել են նահուատլ լեզվով խոսացող մարդկանցով։ Ուսումնասիրություններից մեկը ցույց է տվել, որ նահուալները բնակեցրել են Գուանաջուատոյի հարակից Բաջիո տարածքը, որը բնակչության թվի գագաթնակետին հասել է 6-րդ դարում, հետո բնակչության թիվը արագ նվազել է երաշտների ժամանակ։ Բջիոյում տեղի ունեցած դեպոպուլացիան համընկել է այստեղ նոր ազգերի գալու հետ, որը խոսում է այս տարածքում նահուալների բնակեցվելու մասին{{sfn|Beekman|Christensen|2003}}։ Քանի որ նախկին քոչվորական խմբերը խառնվում էին մեզոամերիկյան քաղաքակրթությունների հետ՝ ընդունելով կրոնական և մշակութային սովորույթները, դարձել են հետագա ացտեկների մշակույթի հիմքը։ 900 թվից հետո մինչդասական ժամանակաշրջանում վայրերի մեծ մասը, որոնք բնակեցված էին նահուալներով, դարձան հզոր։ Դրանց թվում էին Տուլան, Հիդալգոն և այլ քաղաք-պետություները, օրինակ Տենյուկան, Կոլհաուկանը Մեքսիկայի հովտում և Կուաուհնահուակը Մորելոսում{{sfn|Smith|1997|p=41-43}}։

=== Մեքսիկայի միգրացիա և Տենոչիտիտլանի հիմնում ===
Գաղութացման շրջանի էթնոպատմական աղբյուրներում մեքսիկացիները նկարագրում են Մեքսիկայի հովիտ իրենց ժամանումը։ Տերմինը նշանակում է «Ացտլանից եկած մարդիկ»՝ առասպելական վայր, որտեղ ծագել են կենտրոնական Մեքսիկայի մի քանի էթնիկ խմբեր։ Այս անվանումը ացտեկները չեն օգտագործել իրենց համար, բայց հայտնաբերվել են գաղթած տարբեր ցեղերի մոտ գրվածքներ, որտեղ նկարագրված են տարբեր ցեղեր, որոնք դուրս են եկել Ացտլանից միասին։ Ացտլանից դուրս ճանապարհորդների գրվածքներից մեկում Հուիտզիլոպոչտլի աստծո հոգին Մեշիկի ցեղախմբի ճանապարհորդության ժամանակ ասում է, «ձեր անունը այլևս Ացտեկներ չէ, այլ մեքսիկներ»{{sfn|Smith|1984}} : Նրանց ժամանման պահին արդեն այդ շրջանում կային ացտեկների քաղաք-պետություններ։ Ամենահզորները եղել են Կոլհուականը հարավում և Ազկապոտզալը արևմուտքում։ 1299 թվականին Կոլհուականի թագավոր Կոկոքստելը թույլ տվեց նրանց բնակվել Տիզապանիամայի տափաստաններում, որտեղ նրանք ի վերջո ասիմիլացվել են Կուլհուականի մշակույթի հետ:{{sfn|Smith|1984|p=173}} Ազնվական ծագումը առաջացել է լեգենդար Տուլա քաղաք-պետության Քոլհուա ընտանիքների հետ ամուսնություններով, և մեքսիկները յուրացրեցին այդ ժառանգությունները։ Կուլհուականում ապրելուց հետո մեքսիկացիները նորից արտաքսվել են{{sfn|Smith|1997|pages=44–45}}։

Լեգենդի համաձայն՝ 1323 թվականին մեքսիկացիներին տեսիլք է երևում, որ [[Արծիվներ|արծիվը]] թառել էր [[տատասկաթզենի|տատասկաթզենու]] վրա և օձ էր ուտում։ Տեսիլքը ցույց էր տալիս այն վայրը, որտեղ մեքսիկները պետք է կառուցեին իրենց բնակավայրը։ Մեքսիկացիները կառուցել են իրենց Տենոչիտիտլանը Տեսկոկո լճի հարակից կղզու վրա։ Հիմնադրման տարեթիվը համարվում է 1325 թվականը։ 1376 թվականին Մեքսիկայի արքայական դինաստիան, երբ Ակամապիչտլին, մեքսիկ հոր և Կոլհուա ցեղից մոր որդին, ընտրվել է Տենոչիտիտլանի առաջին Հուեյ Տլատոանի տիտղոսը{{sfn|Townsend|2009|pp=60–62}}։

=== Մեքսիկայի առաջին կառավարիչներ ===
Մեքսիկացիների դինաստիայի հիմնադրումից հետո առաջին 50 տարում Մեքսիկան եղել է Ազապոտզալկոյի հարկատուն, որը եղել է տարածաշրջանի գլխավոր ուժը Տեզոզոմոկ իշխանության տակ։ Մեքսիկան աջակցում էր Տեպանեկային՝ զինվորներ տրամադրելով նրանց հաջողակ արշավների համար, և նվաճված քաղաք-պետությունների հարկի մի մասը ստանում էին նրանք։ Այսպիսով Տենոչիտիտլանի քաղաքական և տնտեսական վիճակն աստիճանաբար բարելավվեց{{sfn|Townsend|2009|p=63}}։

1936 թվականին՝ Ակամապիչտլի մահից հետո, նրա որդի Հուիտզիլիհհուիտլը («Կոլիբրիի փետուր») դարձել է թագավոր, ամուսնացել Տեզոզոմոկշի դստեր հետ և Ազապոտզալկոյի հետ հարաբերությունները ավելի մոտ դարձան։ Չիմալպոպոկան («Նա ծխում է ինպես վահանը») Հուիտզիլիհհուիտլի որդին Տենոչիտիտլանի թագավոր է դարձել 1417 թվականին։ 1418 թվականին Ազապոտզալկոն պատերազմ է սկսել Տեսկոկոյի Ակոլհուայի դեմ և սպանել նրանց թագավոր Իքստիլքսոչտլին։ Չնայած որ Իքստիլքսոչտլը ամուսնացած էր Չիմալպոպոկայի դստեր հետ, մեքսիկացի թագավորը շարունակում էր աջակցել Տեզոզոմոկին։ Տեզոզոմոկը մահացել է 1426 թվականին և նրա որդիները պայքար է սկսել Ազապոտզալկոյի գահի համար։ Այս պայքարի ընթացքում Չիմալպպոպոկան մահանում է, հավանաբար սպանվել է Տեզոզոմոկի որդի Մաքստլայի կողմից, որը նրան դիտարկում որպես մրցակից{{sfn|Townsend|2009|pp=64–74}}։ Իտզկոատլը՝ Հուիտզիլիհհուիտլի եղբայրը և Չիմալպոպոկայիի զարմիկը, ընտրվել է մեշիկների հաջորդ տլատոանը (կառավարիչը)։ Մեշիկները արդեն լինելով պատերազմի մեջ Ազապոտզալկոյի հետ, Իտզոատլը Նեզահուալկոյոտլի հետ դաշինք է կնքում, որը Տեսկոկոյի սպանված կառավարչի որդի Իքստլիլքսոչտլին էր։ Իտզքօատլը դաշինք է կնքում նաև Տլակոպանի Տեպանեք քաղաքի Մաքստլայի եղբայր Տոտոքուիհուազտլի կառավարչի հետ։ Տենոչիտիտլանի Եռյակ դաշինքը, Տեխկոկոն և Տլակոպանը պաշարում են Ազքապոտզալքոն և 1428 թվականին քանդեցին քաղաքը և զոհաբերեցին Մաքստլային։ Այս հաղթանակի հետևանքով Տենոչիտիտլանը դարձավ Մեքսիկայի հովտում գերիշխող քաղաք և դաշինք կնքվեց քաղաք-պետությունների միջև, որի հիմքի վրա էլ կառուցվեց Ացտեկների կայսրությունը{{sfn|Townsend|2009|pp=74–75}}։

Իտզքոատլը Տենոչիտիտլանի ուժը մեծացնելու համար սկսեց գրավել լճի հարավային ափի մոտ գտնվող քաղաք-պետությունները՝ ներառելով Քուլհոըաքանը, [[Սոչիմիլկո]]ն (Քսոչիմիլքո), Քուիտլահուաքը և Միզքուիքը։ Այս նահաագներում տնտեսությունը հիմնված էր բարձր բերքատու չինամպայի աճեցման վրա։ Իտզքոատլը հետագայում գրավեց [[Մորելոս (նահանգ)|Մորելոսում]] (Մորելոս) հովտում գտնվող Քուաույնահուաք (այսօրՔուերնավաքա) քաղաք-պետությունը{{sfn|Townsend|2009|pp=78–81}}։

=== Ացտեկների կայսրության առաջին կառավարիչներ ===
==== Մոնթեսումա I Իլհուիքամինա ====
[[Պատկեր:Moctezuma I, the Fifth Aztec King.png|thumb|upright=1|Մոնթեսումա I-ի թագադրությունը, Տովար Կոդեքս]]
1440 թվականին [[Մոնթեսումա I]] Իլհուիքամինան («նա մռայլվում է ինչպես աստված և կրակում է դեպի երկինք») Հուիտզիլհհուիտլի որդին, ընտրվել է որպես կառավարիչ։ Նոր կառավարիչների ընտրվելուց հետո կայսրության գերիշխող քաղաքներում հաճախ հարկերը չվճարելու համար ապստամբություններ էին սկսում։ Դա արդեն նշանակում էր, որ թագավորները իրենց կառավարումը սկսում էին թագադրությամբ կամ ապստամբների դեմ ցույց էին տալիս իրենց ռազմական ուժը։

Մոնթեսուման փորձում էր հովտի շրջանի քաղաքների բնակիչներին, նրանց խնդրելով մասնակցել Տենոչիտիտլանի Մեծ Տաճարի վերակառուցման աշխատանքներին։ Միայն Չալքո քաղաքը հրաժարվեց տրամադրել աշխատողների, դրա պատճառով Չալկոյի և Տենոչիտիտլանի միջև թշնամությունը շարունակվեց մինչև-ական թվականներին{{sfn|Smith|1997|p=51}}{{sfn|Hassig|1988|pages=158–159}}։ Հետագայում Մոնթեսուման գրավել է հովտի այլ քաղաքներ Մարլեոսը և Գուերրերոն, հետո Հուաքստեք հանագնի հյուսիսային շրջանում Վերակրուզը, Կոքստկահուականը և Օաքսակայի մեծ մասը{{sfn|Hassig|1988|pages=161–162}} : Այս ընթացքում Տլասկալանի, Չոլուլայի և Հուեքսոտզինկոյի քաղաքները կայսրության ընդլայնման գործում դարձան գլխավոր մրցակիցները։ Մոնթեսուման պատերազմներ նախաձեռնեց այս 3 քաղաքների դեմ, որոնք կարճատև մարտեր էին և այդ պատճառով կոչվեցին «Ծաղկային պատերազմներ»(Նահուատլ լեզվով քսոչիյաոյոտլ), հավանաբար որպես մարտավարության{{sfn|Townsend|2009|pp=91–98}}{{sfn|Smith|1997|p=51-53}}։

Մոնթեսուման նաև ամրացրեց Եռյակ դաշինքի քաղաքական կառուցավածքը, և Տենոչիտիտլանի ներքին քաղաքական կառույցները։ Նրա եղբայր Տլակաելելը ծառայում էր, որպես գլխավոր խորհրդատու (Նահուատլ լեզվով Քիհուաքոատլ) և նա հանդիսանում էր քաղաքական գլխավոր կառույցների ճարտարապետը:{{sfn|Smith|1997|pages=52–53}}{{sfn|Carrasco|1999|pages=404–407}}{{sfn|Townsend|2009|pp=91–98}}

=== Աքսայաքատլ և Տիզոք ===
1469 թվականին հաջորդ թագավորը եղել է Աքսայաքատլ («Ջրի դիմակ») Իտզքոատլի և Մոնթեսումայի դստեր՝ Ատոտոզտիլի որդին։ Նա ունեցել է հաջողված թագադրություն Տենոչիտիտլանի հարավային մասում։ Աքսայաքատլը գրավել է Մեքսիկայի անկախ Տլալտելոլքո քաղաքը, որը տեղակայված էր կղզու հյուսիսային հատվածում, որտեղ նաև գտնվում է Տենոչիտիտլանը։ Տլալտելոլքոյի թագավորը Մոքուիհուիքսը ամուսնացած էր Աքսայաքատլի քրոջ հետ, և նրա հետ վատ վերաբերմունքը պատրվակ հանդիսացավ Տենոչիտիտլանի վերահսկողության տակ գտնվի Տլալտելոլքոն և նրա կարևոր շուկան{{sfn|Townsend|2009|p=99}}։

Աքսայաքատլը հետո գրավել է Կենտրոնական Գուերրերոյի շրջանները, Պուեբլա հովիտը, ափամերձ տարածքը, Տոլուկա հովտի Օտոմին և Մատլատզինքան։ Տոլուկա Հովիտը բուֆերային գոտի էր հզոր [[Միչոական]]ի Տարասկան նահանգի դեմ։ Տարասկանի դեմ Աքսայաքատլը դուրս եկավ հաջորդ անգամ 1478-79 թվականներին և ացտեկների զորքերը ջարդվել են լավ կազմակերպված հարձակման հետևանքով։ Տլաքսիմալոյանի (այսօր Տաջիմառոա) դեմ պայքարի ժամանակ Աքսայաքատլը կրել է մեծ պարտություն՝ կորցնելով 32000 մարդկանց մեծ մասը, և հազիվ փախել Տենոչիտիտլան իր զորքի մնացած մասի հետ{{sfn|Townsend|2009|pp=99–100}}։

1481 թվականին Աքսայաքատլը մահացել է և նրա ավագ եղբայր Տիզոկը դարձել է թագավոր։ Տիզոկի թագադրոության արշավը Մետզտիտլանի վրա ձախողվել է և նա պարտվել է գլխավոր մարտում, փեռք բերելով 40 գերիների, որոնց պետք է զոհաբերեին թագադրության ժամանակ։ Թուլություն ցույց տալով, քաղաքի բնակիչները ապստամբություն են բարձրացրել և նրա կառավարման կարճ ժամանակի մեծ մասը ծախսվել է ապստամբությունները ճնշելու և նախնիների գրաված տարածքները պահպանելու վրա։ Տիզոկը հանկարծակի մահացել է 1485 թվականին, դրան հետևել է, որ նա թունավորվել է իր եղբոր ռազմական առաջնորդ Ահուիտզոտլի կողմից, ով դարձել է հաջորդ թագավորը։ Տիզոկը ավելի շատ հայտնի է, որպես Տիզոկի քար անունով մոնումենտալ քանդակը (Նահուատլ լեզվով տեմալաքատլ) զարդարված Տիզոկի նվաճումների պատկերներով{{sfn|Townsend|2009|pp=100–01}}։

==== Ահուիտզոտլ ====
[[Պատկեր:Ahuitzotl.jpg|thumb|upright|left|Ահուիտզոտլը Մենդոսայի կոդեքսում]]
Հաջորդ Թագավորը եղել է Ահուիտզոտլը («Ջրի հրեշը») Աքսայակատլի և Տիզոկի եղբայրը և պատերազմել է Տիզոկի գլխավորությամբ։ Նրա հաջողակ թագադրության համար արշավի ժամանակ ճնշել է Տոլուկա հովտի ապստամբությունը և նվաճել Ջիլոտեպեք և Մեքսիկայի հովտի հյուսիսային շրջանի հարակից որոշ համայնքներ։ Երկրորդը արշավը եղել է ափամերձ հատվածում և մեծ հաջողություններ ունեցել։ Նա սկսել է Տենոչիտիտլանի Մեծ Տաճարի ընդարձակման աշխատանքները, և նոր տաճարի բացումը եղել է 1487 թվականին։ Տաճարի բացման ժամանակ ներկա են գտնվել բոլոր հպատակ քաղաքների կառավարիչները, ովքեր մասնակցել են որպես համդիսատեսների ՝որոշ ազբյուրներում ասվում է որ բացման ժամանակ զոհաբերել են մոտ 80․400 գերու։ Հավանական է,որ զոհերի թիվը ավելի քիչ է եղել, բայց համենայն դեպս այն հասել է մի քանի հաշարի։ Ահուիտզոտլը նաև կառուցել է մոնումենտալ ճարտարապետական կոթողներ Քալիքստլահուաքայում, Մալինալքոում  և Տեպոզտլանում։ Ապստամբությունից հետո նա հրամայում է գլխատել հյուսիսային Գուերրերոյի Ալահուիզտլան և Օզտոտիքպաք  քաղաքների բոլոր բնակիչներին և վերբնակեցնել այդ վայրերը մեքսիկներով։ Նա նաև ստեղծել է ամուր կայազոր Օզտումայում պաշտպանելով իր սահմանները Տարասկան նահանգից{{sfn|Townsend|2009|pp=101–10}}։

=== Ացտեկների վերջին կառավարիչներ և Իսպանացի նվաճողներ ===
[[Մոնթեսումա II]] Խոքոյոթսին հայտնի է աշխարհի պատմության մեջ որպես ացտեկների թագավար երբ իսպանացիների նվաճումը և նրանց բնիկ դաշնակիցները սկսեցին նվաճել կայսրությունը 2 տարի տևացող արշավների արդյունքում (1519–1521): Նրա նախկին կառավարումը չէր ակնարկում հետագա կառավարման մասին։ Նա Ահուիտզոտլի մահից հետո փոխել էր կառավարման ձևը։ Մոնթեսումա II-ը («Նա մռայլվում էր ինչպես լորդ, ամենափոքր երեխան») Աքսայաքատլի որդին էր և ղեկավարել է պատերազմներ։ Նա սկսել է իր գահակալությունը ստանդարտ ձևով, նվաճողական արշավներ անելով և իր հմտությունների ցուցադրությամբ։ Նա հարձակվել է Օաքսակայի Նապոլլան ամուր քաղաքի վրա։ Նա նաև ուժեղացրեց ծաղկային պատերազմները Տլաքսկալայի և Հուեքսոտզինքոյի դեմ և պահել է Չոլուլայի հետ դաշինքը։ Նա փոփոխել է ացտեկների հասարակության դասակարգային կառուցվածքը, դարձնելով այն ավելի բարդ հասարակության համար (Նահուատլ լեզվով մաչեհուալտին) առավելություն տալով պիպլիտին դասակարգին մարտի դաշտում ցուցաբերած արժանիքների համար։ Նա նաև ստեղծել է մի շքեղ ապրանքների ցանկ, որոնք չէին կարող օգտագործել հասարակ մարդիկ{{sfn|Townsend|2009|p=110}}։

1517 թվականին Մոնթեսումա II-ը առաջին անգամ լուր է ստանում, որ Մեքսիկական ծոցի մոտ տարօրինակ զինվորներով նավեր են կուտակվել և իր լրաբերներին ուղարկում է այնտեղ պարզելու թե ինչ է կաըարվում և իրեն տեղեկացնել ցանկացած նորության դեպքում։ 1519 թվականի նա տեղեկանում է,Էռնան Կորտեսի գլխավորությամբ իսպանական նավատորմի ժամանելու մասին, ով շուտով հասավ Տլաքսկալա, որտեղ գտավ ացտեկների թշնամիներին։ 1519 թվականի նոյեմբերի 8-ին Մոնթեսումա II-ը լուրեր ստացավ Կորտեսի և նրա զորքից և Տլաքսկալանի դաշինքից, որ նրանք Տենոչիտիտլանի հարավում են, այդ պատճառով Կորտեսին և նրա դաշնակիցներին հրավիրեց Տենոչիտիտլան։ Երբ ացտեկների զորքերը ավերեցին ափամերձ հատվածում իսպանացիների վրանները, Կորտեսը Մոնթեսումային առաջարկեց սպանել հարձակման համար պատասխանատու հրամանատարներին և Մոնթեսուման համաձայնվել է։ Այդ պահին ուժերի հավասարակշռությունը փախվեց հօգուտ իսապանացիների, ովքեր Մոնթեսումային գերի էին պահում իր իսկ պալատում։ Այս իրադարձություններից հետո Մոնթեսումայի համար ամեն ինչ հասկանալի դարձավ,գնալով իսպանացիները մայրաքաղաքում ավելի անցանկալի էին դառնում և 1520 թվականի հունիսին սկսեցին ռազմական գործողությունները, գագաթնակետ ը դարձավ Մեծ տաճարի մոտ կատարված սպանդը, և մեքսիկացիների ապստամբությունը իսպանացիների դեմ։ Կռվի ժամանակ Մոնթեսուման սպանվել կա՛մ իսպանացիների կողմից կա՛մ հենց մեքսիկացիների, որոնք քաղաքից փախչելու ժամանակ նրան դավաճան են համարոել:{{sfn|Townsend|2009|pp=220–36}}

Քուիտլահուաքը Մոնթեսումայի բարեկամն էր, և նրա մահից հետո ընդտրվեց որպես Տենոչիտիտլանի թագավոր, և պաշտպանություն է սկսել իսպանացիների և բնիկ դաշնակիցների դեմ։ Նա կառավարել է ընդամենը 80 օր, գուցե մահացել է ծաղիկի համաճարակից, չնայած նախկին աղբյուրները նման տվյալներ չեն տվել։ Նա անկախ Մեքսիկայի վերջին թագավոր Քուաուհտեմոքից ավելի հաջողակ էր, ով Տենոչիտիտլանի պաշտպանության համար շարունակել է կատաղի պայքարը։ Ացտեկների կայսրության մայրաքաղաքի գրավումից և ավեևումից հետո նրան գերի են վերցրել 1521 թվականի օգոստոսի 13-ին, և սկսվել է Կենտրոնական Մեքսիկայում Իսպանիայի գերիշխանությունը։ Քուաուհտեմոքին գերության մեջ են պահել մինչև [[Հոնդուրաս]]ի վրա հարձակման ժամանակ նրան համարել են դավաճանև Կորտեսի հրամանով տանջել են և գլխատել 1525 թվականին։ Նրա մահը նշանավորվում է Ացտեկների հզոր կայսրության և քաղաքական պատմության ավարտը։

== Քաղաքական ևհասարակական կառուցվածք ==
=== Ազնվականներ և հասարակ մարդիկ ===
[[Պատկեր:Codex Mendoza folio 64r.jpg|thumb|Մեդոսայի կոդեքսից ֆոլիո, որը ցույց է տալիս հասարակ մարդկանց աստիճանաբար առաջընթացը՝ պատերազմի ժամանակ գերի քանակով: Յուրաքանչյուր  հագուստին կարելի է հասնել պատերազմի ժամանակ որոշակի գերների անակով:]]
Ամենաբարձր կարգը համարվել են Պիպլիտինները կամ ազնվականները։ Պիլլի հասարակակն դիրքը փոխանցվում էր ժառանգաբար և սեփականատիրոջը տալիս էր մի շարք առավելություններ, օրինակ ավելի շքեղ հագուստ կրելը կամ շքեղ իրեր օգտագործելը, նաև սեփական հողատարածք և հասարակ մարդկանցից ստրուկներ ունենալը։ Ամենահզոր ազնվականներին սկսեցին անվանել լորդեր (Նահուատլ լեզվով տեուքտին) և նրանք վերահսկում էին ազնվականների կալվածքները և տները, և կարող էին ծառայել քաղաքական ամենաբարձր պաշտոններում և որպես զինորական առաջնորդներ։ Ազնվականները կազմում էին բնակչության մոտ 5%-ը{{sfn|Smith|2008|p=154}}։

Երկրորդ դասակարգը Մաքեհուալտիներն էին, սկզբում եղել են գյուղացիները, սակայն հետագայում իջեցվել է մինչև վերջին աշխատողներ դասակարգը։ Եդուարդո Նոգուերանի գնահատումներով հասարակության միայն 20%-ն էր աշխատում գյուղատնտոսությունում:{{sfn|Noguera|1974|p=56}} Հասարակության մնաած 80%-ը զինվորներ, արհեստավորներ և առևտրականներ էին։ Նրանց աշխատանքները կարևոր դեր ունեին քաղաքի եկամտի համար:{{sfn|Sanders|1971}} Մաքեհուալտիները կարող էին ստրկացված լինել (Նահուատլ լեզվով Տլաքոտին ), օրինակ ազնվականի պարտքերի պատճառով ստրուկին կարող էին վաճառել, բայց ստրկությունը ացտեկների մոտ ժառանգական բնույթ չէր կրում։ Մաքեհուալտիններից ոմանք զուրկ էին սեփական հողատարածքներից, հետևաբար նրանք ստիպված էին աշխատել լորդերի մոտ (Նահուատլ լեզվով մայեհքոըեհ), մինչդեռ հասարակ մարդկանց մեծ մասը մտնում էին քալպոլլիսի մեջ, որը նրանց տալիս էր հող և գույք{{sfn|Smith|2008|pp=153–54}}։

Հասարակ մարդիկ կարող էին առավելություն ստանալ միայն այն դեպքում, երբ իրենց ուժը ցույց էին տվել պխատերազմի ժամանակ։ Երբ զինվորները գերի էին վերցնում կարող էին օգտագործել խորհրդանիշեր, զենքեր կամ հագուստներ և ինչքան շատ մարդ էին գերեվարում այնքան նրա հեղինակությունը մեծանում էր{{sfn|Smith|1997|pp=152-153}}։

=== Ընտանիք և սեռ ===
[[Պատկեր:Codex Mendoza folio 60r.jpg|thumb|Մենդոսայի կոդեքսից Ֆոլիո, որը ցույց է տալիրս աղջիկ և տղա երեխաների դաստիրակությունը, և թե ինչպես էին իրենց դրսևորում տարբեր աշխատանքներում, և ինչպես էին պատժվում:]]
Ացտեկների ընտանիքի մոդելը երկկողմանի էր, ընտանիքում մոր և հոր բարեկամներին համարում էին հավասար, և՛ ժառանգությունը անցնում էր, և՛ աղջիկներին և տղաներին։ Դա նշանակում է, որ կանայք կարող էին ունենալ իրենց սեփականությունը ինչպես տղամարդիկ, և գտնվում էին ֆինանսական ազատության մեջ իրենց ամուսիններից։ Այնուամենայնիվ Ացտեկների հասարակությունում սեռը ունեցել է տարբեր դեր տղամարդկանց և կանաց համար։ Սպասելի էր, որ տղամարդիկ աշխատելու էին տնից դուրս՝ ֆերմեր, առևտրական, զինվոր և արհեստավոր, իսկ կանայք պետք է աշխատեն տան ներսում։ Չնայած կանայք կարող էին աշխատել նաև տնից դուրս որպես փոքր առևտրականներ, բժիշկներ, հոգևորական և մանկաբարձուհի։ Պատերազմները բարձր գնահատական էին ստանում և հեղինակության աղբյուր էին, սակայն կանանց աշխատանքը մետաֆորիկորեն հավասարվում էր պատերազմներին, և քիչ չէր աստվածներին հաճոյանալու գործի կարևորությունը։ Այս իրավիճակը ցույց տվեց սեռական հավասարության իդեալական մոդել{{sfn|Burkhart|1997}}։

Ազնվականների մոտ ամուսնությունները հիմնված էին քաղաքական դաշինքների վրա և հիմնականում ցածր աստիճանի ազնվականները իրենց աղջիկներին ամուսնացնում էին ավելի բարձր աստիճան ունեցող մարդկանց հետ, որոնց կոչումները հետագայում ժառանգում էին նրանց երեխաները։ Ազնվականների մոտ ընդունված էր [[բազմակնություն]]ը(Պոլիգամիա)։ Բազմակնությունը հասարակ մարդկանց մոտ տարածված երևույթ չէր և որոշ աղբյուրներ այն ներկայացնում էին որպես արգելված երևույթ{{sfn|Hassig|2016}}։

=== Ալտետպետլ և կալպոլլի ===
Ացտեկների կայսրության քաղաքական գլխավոր կառույցները քաղաք-պետություններն էին, Նահուատլ լեզվով ալտետպետլ, որը նշանակում էր «ջուր-լեռ»։ Յուրաքանչյուր ալտետպետլ ուներ իր կառավարիչը՝ տլատոանին, ազնվականների խումբը և հասարակ մարդիկ։ Ալտետպետլը իր մեջ ներառում էր մայրաքաղաքը, որը ծառայում էր որպես կրոնական կենտրոն, տեղացի բնակչության բազմացման և տարածման կենտրոնը, որոնք հաճախ ապրում էին մայրաքաղաքի հարակից տարածքում։ Ալտետպետլ հաճախ եղել է էթնիկ ինքնությունների համար բնակության վայր, և հաճախ ապրել են տարբեր լեզուներով խոսող մարդկանց խմբեր։ Ամեն ալտետպետլը իրեն կարող էր տեսնել քաղաքական հակադրության մեջ այլ քաղաք-պետությունների հետ և դրա պատճառով հաճախ պատերազմներ էին տեղի ունենում միմյանց միջև։ Այս պարագայում մի ալտետպետլում ապրող նահուատլ լեզվով խոսող ացտեկները համերաշխ էին այլ լեզուներով խոսող մարդկանց հետ, սակայն թշնամի էին իրնեց լեզվով խոսողների դեմ, որոնք ապրում էին այլ ալտետպետլում։ Մեքսիկական ծոցում յուրաքանչյուր ալտետպետլ ունի իր ստորաբաժանումները՝ կալպոլլինները, որոնք հասարակ մարդկանց համար ծառայում էին որպես մեկ ամբողջական կառույց։ Տլաքսկալաում և Պուեբլա հովտում կառավարբում էին լորդերի կողմից (Նահուատլ լեզվով տեկուտլի), որոնք հասարակ մարդկանց միջև բաժանում էին հողատարածքները։ Կալպոլլին հենց հողատարածքների ստորաբաժանումն էր, որտեղ հասարակ մարդիկ կազմակերպում էին իրենց հողերի հետ կապված խնդիրները, որովհետև հողը սեփականություն չէր համարվում այլ պատկանում էր մի քանի ընտանիքների, որոնք ամուսնական կապերով միացած էին իրար։ Կալպոլլիների առաջնորդները կարող էին լինել ազնվականության անդամներ և Կալպոլլին պահանջները ներկայացնել Ալտետպետլըի կառավարությանը{{sfn|Lockhart|1992|pp=14–47}}{{sfn|Townsend|2009|pp=61–62}}։

Մորելոսի հովտում, հնէաբան Միշել Սմիթը ենթադրում է, որ տիպիկ Ալտետպետլը ունեցել է 10000-15000 բնակիչ և 70-100 կմ² տարածք։ Մորելոս հովտում Ալտետպետլի չափսերը երբեմն ավելի փոքր են եղել։ Սմիթը պնդում էր, որ այն եղել է ավելի շատ քաղաքական ոչ թե տարածքային միավոր:Նա այս պնդումը աթաջ է քաշում, որովհետև որոշ փոքր բնակավայրերում տարբեր Ալտետպետլներում դաշանիկցները միջամտել են քաղաքական գործերին{{sfn|Smith|2008|pp=90–91}}։

=== Եռյակ դաշինք և Ացտեկների կայսրության առավելագույն տարածք ===
[[Պատկեր:Aztec Empire 1519 map-fr.svg|thumb|upright=1.5| Ացտեկների կայսրության The maximal extent of the Aztec Empire]]
Ացտեկների կայսրությունը կառավարվում էր անուղղակի միջոցներով։ Շատ Եվրոպական կայսրությունների նման Ացտեկների կայսրությունն էլ էթնիկապես բազմազան էր և այն ավելի շատ հարկային համակարգ ուներ քան կառավարման միասնական համակարգ։ Էթնոպատմիչ Ռ��սս Հասինգը պնդում էր, որ Ացտեկների կայսրությունը ուներ ամենալավ ոչ ֆորմալ կառավարման ձևը, որովհետև այն չուներ բարձր իշխանություն նվաճված տարածքներում, այն միայն սպասում էր, որ հարկատուները վճարեն հարկը և միայն ուժ էր գործադրում հարկը ժամանակին չտալու և հրաժարվելու դեպքում{{sfn|Hassig|1988|pages=17–19}}{{sfn|Berdan|Smith|1996b|pages=209–216}}։ Այն եղել է նաև կտրտված կայսրություն, որովհետև ոչ բոլոր տարածքներն էին իրար միացված, օրինակ Քսոքոնոչքոյի հարավային շրջանները ուղղակի կապ չունեին կենտրոնի հետ։ Ացտեկների կայսրության հեգեմոնիան կարող էր երևալ տեղական կառավարման շրջաններում, գրավված տարածքներում նրանք թողնւոմ էին իրենց հին կառավարիչներին և չէին խառնվում տեղական հարցերին մինչև հարկերի հավաքումը, որոնց տեղական էլիտան կարող էր մասնակցել ըստ ցանկության։ Այսպիսի համերաշխությունը ապահովվում էր էլիտայի խմբերի ստեղծման և պահպանման տարբեր եղանակներով՝ ամուսնական կապերով և փոխանակման տարբեր ձևերով{{sfn|Berdan|Smith|1996b|pages=209–216}}։

Այնուամենայնիվ կայսրության ընդլայնումը եղել է սահմանային տարածքների զինվորական վերահսկողության միջոցով, որտեղ ուղակի վերահսկողությունը ավելի խիստ էր։ Նման ռազմավարական գավառները հաճախ ազատվում էին հարկերից։ Ացտեկները հաճախ ներդրումներ էին տվյալ տարածքներում պահպանելով ռազմիկների մշտական ներկայությունը, երբեմն էլ կենտրոնական շրջաններից բնակիչների էին բերում այդդ շրջաններում ապրելու և աջակցելու համար:{{sfn|Smith|1996|p=141-147}} Այս ճանապարհով ացտեկների կառավարման համակարգը և վերահսկողությունը տարբեր տարածքների համար առանձնահատուկ էր։ Որոշ շրջաններ հանդիսանում էին հարկատուներ,որոնք տնտեսության հիմքն էին հանդիսանում, իսկ որոշներն էլ ռազմական նշանակության շրջաններ էին, որոնք կայսրության հետասգա ընդլայման հիմքն էին{{sfn|Berdan|Smith|1996a|p=7}}։

Չնայած կառավարման ձևը անվանում էին կայսրություն, սակայն փաստացի կայսրությունում շատ տարածքներ քաղաք-պետություններ էին,նահուատլ լեզվով հայտնի որպես ալտետպետլներ։ Դրանք փաքր քաղաքական միավորներ էին, որոնք կառավարվում էին ազնվական դինաստիայից սերող առաջնորդների (տլտոանի) կողմից։ Սկզբնական շրջանը ացտեկների համար աճման և ալտետպետլների միջև մրցակցության ժամանակաշրջանն էր։ Նույնիսկ երբ Եռյակ դաշինքը 1427 թվականին սկսեց իր տարածքների ընդարձակումը նվաճելով տարածքներ, ալտետպետլները մնացին որպես ղեկավարներ տեղական մակարդակի վրա։ Ալտետպետլների հիմնական դերը շրջանի քաղաքական հարցերով և կայսրության հեգեմոնիայի հաջողության վերահսկողությամբզբաղվելն էր{{sfn|Smith|2000}}։

== Տնտեսություն ==
=== Գյուղակատնտեսություն և ապրելակերպ ===
[[Պատկեր:The_Florentine_Codex-_Agriculture.tiff|thumb|right| Եգիպտացորենի աճեցում, հիմանական սննդամթերքը , օգտագործելով հասարակ գործիքներ, Ֆլորենտիայի կոդեքսը:]]
Ինչպես բոլոր Մեզոամրիկյան ժողովուրդները, Ացտեկները նույնպես զբաղվում էին եգիպտացորենի մշակությամբ։ Մեքսիկական հովտի խոնավությունը և նրա բազմաթիվ լճերը թույլ էին տալիս ինտենսիվ գյուղատնտեսությամբ զբաղվել։ Եգիպտացորենից բացի հիմնական մշակաբույսեր էին լոբին, դդումը, [[Կարմիր պղպեղ|չիլի պղպեղը]] և [[հավակատար]]ը։ Մասնավորապես գյուղատնտեսություն մեջ չինամպայի աճեցումը կարևոր տեղ ուներ, լճի մոտ և արհեստական կղզիներում, որոնց սակավաջրությունը հնարավորություն էր տալիս ամբողջ տարին զբաղվել այս բույսի աճեցմամբ։ Չինամպաները մարդու կողմից ստեղծված բույսեր են որը ստեղծվել է լճի ստորին մասի ցեխի փոփոխական շերտերից։ Բարձր թումբերը առանձնացված էին նեղ հուներո, որոնք ֆերմերներին կանոյների միջոցով ազատ տեղաշարժվելու հնարավորություն էին տալիս։ Չինամպաները լավ բերքատու բույսեր էին և տարեկան կարող էին 7 անգամ բերք տալ։ Չինամպայի ընթացիկ բերքատվության հիման վրա գնահատվել է, որ 1 հեկտարը (2.5 ակրա) կարող էր կերակրել 20 մարդու, իսկ 9000 հեկտարը(22,000 ակրան)՝ 180000 մարդու{{sfn|Noguera|1974}}։

Ացտեկները հետագայում գյուղատնտեսությունը ինտենսիվացնելու համար կառուցել են արհեստական [[Ոռոգում|ոռոգման]] համակարգը։ Գյուղատնտեսությամբ հիմնականում զբաղվում էին քաղաքից դուրս մեծ հողատարածքների վրա, սակայն քաղաքում էլ կար գյուղատնտեսություն այլ փոքրամասշտաբը  մեթոդը։ Յուրաքանչյուր ընտանիք ուներ իր փոքրիկ ագարակը և այնտեղ աճեցնում էին եգիպտացորեն, մրգեր, խոտաբույսեր և այլ կարևոր բույսեր։ Երբ Տենոչիտիտլանը դարձավ լավ զարգացած քաղաք, ջուրը լճից հասնում էր քաղաք ջրատարներով, և նրանք մշակել էին մի համակարգ, որով մարդկային արտաթորանքները հավաքվում էին և օգտագործվում որպես պարարտանյութ։ Ինտենսիվ գյուղատնտեսության շնորհիվ ացտեկները կարողանում էին մեծ բնակչությանը ապահովել մթերքով։ Ինչես նաև Լիճը ապահովում էր սպիտակուցների մեծ պաշարով՝ ձկներ, [[երկկենցաղներ]],ծովախեցգետին, միջատներ,միջատների ձվեր և ջրային թռչուններ։ Այսքան սպիտակուցների պաշարի առկայությունը, հանգեցրել էր ուտելու համար տնային կենդանիներ չպահելուն (պահում էին միայն հնդկահավեր և շներ) և գիտնականները հաշվարկել էին, որ Մեքսիկայի հովտի բնակիչների մոտ սիտակուցների պակս չի եղել{{sfn|Townsend|2009|pp=171–79}}։

=== Արհեստներ և առևտուր ===
[[Պատկեր:Plate with painted decoration, Aztec culture, Mexico, ceramic - Fitchburg Art Museum - DSC08809.JPG|thumb|left|Տիպիկ ացտեկական նարնջագույնի և սևի համադրությամբ կերամիկայի նմուշ:]]
Սննդամթերքի ավելցուկը հանգեցրեց Ացտեկ բնակչության մի մասը իրեն նվիրաբերեց առևտրին քան մթերքների արտադրությանը։ Բացի տնային պայմաններում մշակված բույսերից, կանայք ստեղծում էին տեքստիլ ապրանքներ [[ագավա]]յից և բամբակից։ Տղամարդիկ հիմնականում զբաղվում էին արհեստներով, ինչպիսիք են օրինակ կերամիկայի, օբսիդիանից ([[վանակատ]]), քարե գործիքների և շքեղ իրերի պատրաստում ինչպես օրինակ [[ուլունքագործություն|ուլլունքներից]], փետուրներից, նաև պատրաստում էին երաժշտական գործիքներ։ Երբեմն հեռավոր կալպոլլիններում մասնագիտանում էին որոշ արհեստներում և հնագիտական հետազոտությունների աորդյունքում գտվել էին այնպիսի տարածքներ, որտեղ զբաղվում էին միայն մեկ արհեստով{{sfn|Brumfiel|1998}}{{sfn|Townsend|2009|pp=181–96}}։

Ացտեկները շատ չէին զբաղվում մետաղագործությամբ, բայց ունեին հիմնական գիտելիքներ [[Ոսկի|ոսկու]] ձուլման տեխնոլոգիաների մասին, և նրանք ոսկին համադրում էին թանկարժեք քարերի հետ ինչպիսիք էին նեֆրիտը և [[փիրուզ]]ը։ [[Պղինձ|Պղնձի]] արտադրանքները սովորաբար ներմուծվում էին Միչոաքանի Տարասկանսից {{sfn|Townsend|2009|pp=184, 193}}։

=== Առևտուր և բաժանում ===
[[Պատկեր:Tlatelolco Marketplace.JPG|thumb|TlatelolcoTlatelolco-ում Ացտեկների շուկայի մոդել]]
Ապրանքները տեղաբաշխվում էր շուկաների ցանցի միջոցով. որոշ շուկաներ մասնագիտանում էին մաիյն մի ապրանք վաճառելու մեջ (օրնակ շների շուկան Ակոլմանու), իսկ մնացածները տարբեր ապրանքներ վաճառելու մեջ։ Շուկաները լավ կազմակերպված էին և կային վերահսկիչներ, որոնք թույլ էին տալիս միայն լիազորված առևտրականներին ապրանքներ վաճառել և պատժում էին, եթե առևտրականները խաբում էին կամ վաճառում էին վատ որակի ապրանքներ իրենց գնորդներին։ Տիպիկ քաղաքներն ուեին իրենց շաբաթական շուկաները (յուրաքանչյու 5 օրը մեկ) մեծ քաղաներում շուկաները աշխատում էին ամենօր։ Կորտեսը պնդում է, որ որ Տենոչիտիտլանի կրտսեր քաղաք Տլատելոկոյի շուկայում օրական այցելուների թիվը հասնում էր 60000 մարդու։ Որոշ վաճառողներ շուկաներում համարվում էին մանր վաճառողներ, ֆերմերները կարող էին վաճառել իրենց որոշ ապրանքներից և այլն։ Ուրիշ վաճառողները մասնագետներ էին և ճանապարհորդում էին շուկայից շուկա ավելի շատ եկամուտ ստանալու համար{{sfn|Hirth|2016}}։

Պոչտեկայում մասնագիտացել էին հեռավոր առևտրով, որոնք կազմակերպվում, էին բացառիկ [[գիլդիաներ]]ի մեջ։ Նրանք կատարում էին հեռավոր ճանապարհորդություններ Մեզոամերիկայի տարբեր շրջաններ այնտեղից բերելով շքեղ ապրանքներ, դրանք էլ Տլատելոլկոյի շուկայում արժանանում էին վերահսկողության և քննադատության։ Չնայած Մեքսիկայի Ացտեկների տնտեսությունը առևտրայնացված էր (դրամի օգտագործման հարցում, շուկան, վաճառողները) հողը և աշխատուժը սովորաբար չէին վաճառվում, սակայն հողի որոշ տեսակներ կարող էին վաճառվել ազվականների միջև{{sfn|Hirth|2016|pages=18, 37–38}}։ Տնտեսության առևտրային ոլորտում մշտապես օգտագործվում էին փողի որոշ տեսակներ{{sfn|Hirth|2016|loc=Ch.2}}։ Փոքր ապրանքները փոխանակում էին կակաոյի հատիկների հետ, որը ներմուծվում էր ցածր տարածքներից։ Ացտեկնորի շուկայում փոքր նապաստակներին վաճառում էին 30 հատիկով, հնդկահավի ձուն արժենում էր 3 հատիկ։ Ավելի մեծ գնումների համար ստնդարտացված էր բամբակե կտորները, որոնք կոչվում էին quachtli: Կար կուակտլի տարբեր դասեր, որոնց արժեքը տատանվում էր 65-300 կակաոյի հատիկների միջև։ Տենոչիտիտլանում 20 ուակտլինով կարող էր հասարակ մարդը գոյատևել է տարի{{sfn|Smith|1997|p=126}}։

=== Հարկ ===
[[Պատկեր:Codex Mendoza folio 47r.jpg|thumb|right|ֆոլիո Մենդոսայի կոդեքսից , ցույց է տալիս թե Տենոչիտիտլանում ինչքան էին հարկ վճարում Խաղաղ օվկինոսների Xoconochco-ից բերված բացառիկ ապրանքների համար:]]
Ապրանքների բաշխման այլ տարբերակ էր հարկերի վճարումը։ Երբ ալտեպետլը նվաճվում էր, հաղթողները տարեկան հարկ էին նշանակում, որը սովորաբար վճարվում էր տեղի այն ապրանքներով, որոնք ավելի արժեքավոր էին։ Մենդոսայի կոդեքսում մի քանի էջ ցուցակով թվարկում է հարկատու քաղաքները և թե ինչ ապրանքներ էին տալիս, որպես հարկ, որոնք ոչ միայն շքեղ ապրանքները ինչպիսիք էին բմբուլները, զարդարված կոստյումներ, նեֆրիտե ուլունքներ, այլև սովորական ապրանքներ՝ հագուստ, փայտ, մթերք։ Հարկը սովորաբար վճարում էին տարեկան 2 կամ 4 անգամ տարբեր ժամանակներում{{sfn|Berdan|Anawalt|1997}}։

Հնագիտական պեղումները ցույց են տվել, որ Ացտեկների կողմից կառավարվող նահանգներում կայսրության մեջ ներառվելը և՛ ծախս էր և՛ օգուտ տեղացիների համար։ Դրական կողմ էր հանդիսանում այն, որ կայսրությունը նպաստում էր այնպիսի ապրանքների տարածմանը ինչպիսիք էին օբսիդիանից և [[բրոնզ]]ից բացառիկ ապրանքները, որոնք հասնում էին և՛ ազնվականների և՛ հասարակ մարդկանց տները։ Առևտրական համախոհները նաև մրցակիցներ էին [[Պուրեպեչա]] ժողովուրդի (հայտնի էր նաև որպես Տրասկան) հետ, բրոնզե և ոսկերչական իրերի արտադրությամբ։ Բացասական կողմից կայսրության հարկերը պարտադիր էին նաև հասարակ մարդկանց համար և նրանք արդեն պարտավորվում էին շատ աշխատել, որպեսզի հասցնեն հարկերը վճարել։ Մյուս կողմից ազնվականները լավ էին գլուխ հանում հարկերից կառավարության հետ ուղակի կապերի միջոցով։ Կայսրությունները վստահում էր տեղական կառավարիչներին և ազնվականներին արտոնություններ էին տալիս կարգը պահպանելու և հարկերը հավաքելու գործին օգնելու համար{{sfn|Smith|2005}}։

== Ուրբանիզացում ==
Ացտեկնորի հասարակությունը միավորել է համեմատաբար պարզ ագրարային ավանդույթների և քաղաքակիրթ հասարակության հետ տեղի է ունեցել  հաստատությունների համալիր համակարգերի, մասնագիտացումների և հիերարխիայի զարգացում։ Մեզոամերիկայում քաղաքային ավանդույթները առաջացել են դասական ժամանակաշրջանում, ինչպես Տենոչիտիտլանը 100000 բնակչությամբ և Ացտեկների կայսրության զարգացման հետ մեկտեղ զարգացել են նաև Մեզոամերիկյան հասարակությունում քաղաքների հետ կրոնական, քաղաքական և տնտեսական գործառույթներով ամբողջ հասարակության համար{{sfn|Smith|2008}}։

=== Տենոչիտիտլան ===
[[Պատկեր:Tenochtitlan.jpg|thumb|Տենոչիտիտլան կղզի քաղաքի քարտեզը]]
Ացտեկների կայսրության մայրաքաղաքն էր, ներկայումս [[Մեխիկո]]յի տարածքն է։ Կառուցվել է Տեսկոկո լճի վրա, քաղաքը հիմնված էր սիմետրիկ պլանի վրա, որը բաժանված էր 4 քաղաքային մասերի, որոնք կոչվում էին կամպան (ուղղություն)։ Տենոչիտիտլանը կառուցվել էր մշակված պլանի հիման վրա, կենտրոնական մասում կրոնական կենտրոնով, որտեղ Մեծ Բուրգը հասնում էր մինչև 50 մետրի (164.04 ֆուտ)։ Տները կառուցվել էին փայտից և [[ավազակավ]]ից, տանիքները՝ [[եղեգ]]ից, իսկ տաճարները, բուրգերը հիմնականում քարից։ Քաղաքը փոխկապված որ ջրանցքներով, որոնք օգտագործվում էին տեղաշարժվելու համար։ Հնէաբան Էդուարդո Նոգուերան գնահատել էր մոտ 200000 բնակիչ, հիմնվելով տների քանակի և Տլատելոլքոյի (մի ժամանակ անկախ քաղաք էր, սակայն անցավ Տենոչիտիտլանի գերակայության տակ) բնակչության միաձուլման վրա{{sfn|Noguera|1974}}։ Եթե մեկը ներառում էր հարակից կղզիները և Տեխկոկո լճի ափը, ապա բնակչությունը տատանվել է 300.000-700.000 բնակիչ։ Միշել Սմիթը տալիս է ավելի քիչ թիվ՝ Տենոչիտիտլանը ուներ մոտ 212.500 բնակիչ 1,350 հեկտար տարածքի վրա(3,300 ակրա) և բնակչության խտությունը 157 մարդ 1 հեկտարի վրա։ Մեծությամբ երկրորդ քաղաքը Մեքսիկայի հովտում Ացտեկների կայսրության ժամանակ եղել է Տեսկոկոն մոտ 25.000 մարդկանցով՝ ցրված մոտ 450 հեկտարի վրա (1,100 ակրա){{sfn|Smith|2008|p=152}}։

Տենոչիտիտլանի կենտրոնում կար առանձնացված տարածք, որտեղ տեղակայված էր Մեծ Տաճարը, այլ աստվածների տաճարներ, բալլքոուչտներ (խաղերի համար մարզադաշտ), կալմեկակ (ազնվականների համար դպրոց), զոհերի գանգերի ցուցադրություն, զինվորների տները և վաճառականների պալատները։ Սուրբ տարածքի շրջակայքում տլատաոնցիների կողմից կառուցված արքայական պալատներն էին{{sfn|Smith|1997|p=196-200}}։

==== Մեծ տաճար ====
[[Պատկեր:Rekonstruktion_Tempelbezirk_von_Tenochtitlan_2_Templo_Mayor_3.jpg|thumb|left| Մեծ տաճարի մոդելը Մեխիկոյի Տեմպլո Մայոր  թանգարանում]]
Տենոչիտիտլանի կենտրոնում Տեմպլո Մայոր և Մեծ տաճարներն էին, երկկողմանի երկար աստիճաններով բուրգը, աստիճաններից մեկը տանում է դեպի Tlaloc, իսկ մյուսը Հուիտզիլոպոքտլին։ Դա այն վայրն է, որտեղ կրոնական ծեսերի ժամանակ մարդկանց զոհաբերում էին և նրանց մարմինները նետում աստիճաններից։ Տաճարը ունեցել է ընդարձակվել է քանի էտապներով և ամեն մի թագավոր նվիրատվություններ է արել։ Տաճարը պեղվել է Մեխիկոյի կենտրոնում և հարուստ նվիրատվությունները ցուցադրվում են Տեմպլո Մայոր թանգարանում{{sfn|López Luján|2005}}։

Հնէաբան Էդուարդո Մատոս Մոթեսուման իր [[էսսե]]ում,որը կրում էր «Մեծ տաճարի սիմվոլիզմը» անվանումը պնդում էր,որ տաճարի տեղակայումը և ուղղվածությունը ինքնին մատնանշում է տիեզերքի մասին այն հստակ ամբողջական պատկերացումը, որն ուներ Մեքսիկան այդ ժամանակ ([[Աշխարհայացք|տիեզերագիտություն]])։ Նա պնդում էր, որ «սկզբունքային կենտրոնը, կամ հենակետը, այնտեղ է որտեղ հորիզոնական և ուղղահայաց գծերը  հատվում են այն կետում,որտեղից երկնային և Հանդերձյալ աշխարհի հարթություններն են սկսվում և ձևավորում տիեզերքի 4 ուղղությունները, գտնվում է Տենոչիտիտլանի «Տեմպլո Մայորը»։ Մատոս Մոթեսուման հաստատում է, որ տաճարը գործում է կենդանի լեգենդի մարմնավորումն է, որտեղ «բոլոր գաղտնի ուժերը կենտրոնացել են և որտեղ բոլոր հարթությունները հանդիպում են իրար»{{sfn|Matos Moctezuma|1987}}{{sfn|Matos Moctezuma|1988}}։

=== Այլ կարևոր քաղաքներ ===
Ացտեկնորի այլ գլխավոր քաղաքները, եղել են լճի հարակից շրջանի նախկին քաղաք-կենտրոններ, դրանք էին Տենյուկան, Ազկապոտզալկոն, Տեսկոկոն, Կոլհուականըը, Տլաքոպանը, Չապուլտեպեկը, Կոյոականըը, Սոչմիլկոն և Չալկոն։ Պուեբլա հովտում Չոլուլան ամենամեծ քաղաքն էր, Մեզոամերիկայում ամենամեծ բուրգ տաճարով, մինչ Տլասկալայիի կոնֆեդերանցիան բաղկացած էր 4 փոքր քաղաքներից։ Մորելոսում, Քուահնահուքը Նահուատլ լեզվով խոսող Տլահուիկա ցեղի գլխավոր քաղաքն էր և Տոլլոքանը Տոլուկա հովտի մայրաքաղաքն էր համարվում Մատլատզինկա ցեղի համար, որը ներառում էր Նահուատլ, Օտոմի լեզվով խոսողների, որը ներկայում կոչվում է Մատլատզինկա։ Ացտեկնորի քաղաքների մեծ մասը ուներ նույն հատակագիծը՝ կենտրոնական հրապարակով, գլխավոր բուրգով,երկկողմանի աստիճաններով և 2 տաճարով, որը ուղորդված էր դեպի հյուսիս{{sfn|Smith|2008}}։

== Կրոն ==
Ացտեկների կրոնը կազմվել է օրացույցի ծեսերի հետ, որոնք նվիրված էին տարբեր աստվածներին։ Այն նման էր Մեզոամրիկայի մնացած ժողովուրդների կրոններին, այն սովորաբար հասկացվում էր որպես [[բազմաստվածություն]]՝ անիմիզմի էլեմենտների հետ միասին։ Կրոնի հիմքը հանդիսանում էր աստվածներին զոհաբերություն մատուցելն էր, որպես շնորհակալություն կամ վճար կյանքի շարունակության համար{{sfn|Smith|1997|pp=204, 211-212, 221-222}}։

=== Աստվածներ ===
[[Պատկեր:Codex_Borgia_page_17.jpg|thumb|Տեզկատլիպոկա  աստվածությունը Բերջիայի կոդեքսում, մինչիսպանական պահպանված կոդեքսներից մեկը:]]
Հիմնական աստվածները, որին երկրպագում էին ացտեկները համարվում էին Տլալոկ՝ անձրևի և քամու աստվածը, Հուիտզիլոպոչտլին արևի և ռազմի և Մեշիկիների պահապան աստվածը, Quetzalcoatl-ը՝ քամու, երկնքի և աստղերի և մշակույթի, Տեզկատլիպոկան՝գիշերվա, կախարդանքի, գուշակության և բախտի աստվածը։ Տենոչիտիտլանի Մեծ տաճարի գագաթին կար 2 սրբավայր, մեկը նվիրված էր Տլալոկին, մյուսը Հուիտզիլոպոչտլին։ Կուտզալկոատլը և Տեզկատլիպոկան յուրաքանչյուրն ուներ առանձին տաճար և Մեծ Տաճարի մոտ կրոնական տարածքներ, և քուրմերը կոչվում էին «Կուտզալկոատլ Տլամակազքուեհ»։ Այլ գլխավոր աստվածներն են Տլալտեուտին կամ Կոատլիքուն երկրի կին աստվածը, զույգերի աստվածը Տոնաչատեկուհտլի կամ Տոնակակիհուատլը ասոցացվում էր կյանքի և կենսամակարդակի հետ, Միչտլանտեկուտլին կամ Միչտլանկիհուատլը կին/տղամարդ անդրաշխարհի և մահվան աստված, Չալչիուտլիքուե լճերի և գարնան կին աստված, Քսիպե Տոտեքը՝ պտղաբերության և բնկան ցիկլի, Հուեհուետեոտլը՝ կրակի, Տլազոլտեոտլը երեխայի ծննդի և սեքսուալության կին աստվածն էր, Քսոչիպիլլին և Քսոչիկուետզալը երգի, պարի և խաղի աստվածն էր։ Որոշ շրջաններում մասնավորապես Տլասկալաում, Միսոատլը կամ Կամաքստլը ցեղային աստվածություն էր։ Որոշ աղբյուրներ նշում էին Օմետեոտլի մասին, ով եղել է կյանքի և մահվան, կանանց և տղամարդկանց միջև երկատվության աստվածը, որոնց մեջ կարող էին լինել Տոնակատեկուհլին և Տոնակակիհուատլ{{sfn|Miller|Taube|1993|p=172}}։ Բացի գլխավոր աստվածներից կային նաև կողմնակի աստվածներ, որոնցից յուրաքանչյուրը ասոցացվում էր ինչ-որ տարրի կամ երևույթի հետ և ինչքան Ացտեկների կայսրությունը ընդարձակվում էր այնքան մեծանում էր նրանց պանթեոնը,որովհետև նրանք ընդունում և մտցնում էին տեղական աստվածություններին։ Բացի դրանից գլխավոր աստվածներն ունեին այլընտրանքային դրսևորումներ կամ ասպեկտներ, ստեղծելով աստվածների փոքր ընտանիքներ տարբեր ասպեկտներով իրար հետ կապված{{sfn|Taube|1993|pp=31–33}}։

=== Դիցաբանություն և աշխարհայացք ===
[[Պատկեր:Xiuhtecuhtli_1.jpg|thumb|left| Ացտեկների աշխարհայացքը նկարված է Քսիուհտեկուհտի աստծվածը, կրակի աստվածը տիեզերքի 4 կողմերի կենտրոնում է նշվում է 4 ծառերը, որը ասոցացվում է թռչունների, աստվածների և օրացույցի անվանումների հետ և յուրաքանչյուր ուղղությունը նշում է Տեզատլիպոկա Աստծո բաժանված վերջույթները{{sfn|Taube|2012|p=745}}: Ֆեջերվարի-Մայեր կոդեքսից:]]
Ացտեկների դիցաբանությունը հայտնի է գաղութային ժամանակաշրջանում գրված ազբյուրներից։ Լեգենդներից մեկում Արևների լեգենդը բացահայտում է 4 հաջողակ արևների ստեղծումը, կամ ժամանակաշրջան, որոնք կառավարում էին տարբեր աստվածներ և բնակեցված էին տարբեր էակներով։ Յուրաքանչյուր ժամանակաշրջանը ավարտվում էր աղետալի կործանմամբ, որը հիմք էր հանդիսանում հաջորդ ժամանակաշրջանը սկելու համար։ Այս գործընթացի մեջ, Տեզկատլիպոկա և Կուետզալկոտլ աստվածները երևում էին, որպես մրցակիցներ և ավերում էին մեկը մյուսի ստեղծածը։ Ներկայիս 5-րդ Արևը, ստեղծվել է, երբ փաքր աստվածությունը իրեն զոհաբերել է և դարձել արև, սակայն արևը շարժվում է միայն այն ժամանակ, երբ ուրիշ աստվածները իրենց զոհաբերում են և տալիս են իրենց կյանքի ուժը {{sfn|Taube|1993|pp=41–44}}։

Այլ առասպելներում ներկայացված է թե ինչպես է երկիրը առաջացել([[Կրեացիոնիզմ]]), Տեզկատլկոատլը և Կուետզալկոտլը հանդես են գալիս որպես դաշնակիցներ, հաղթելով հսկա Կիպատկլի կոկորդիլոսին ստիպում են դառնալ հող, որի վրա մարդիկ կարող են աճեցնել բույսեր, փոխարենը մարդիկ պետք է արյուն թափեին նրա համար։ Մարդու ստեղծման պատմության մեջ Կուետզալկոտլը իր երկվորյակ Քսոլոտլ եղբոր հետ ճանապարհորդում է անդրաշխարհ և իրենց հետ բերում են ոսկորներ, որոնք հետագայում ցանում են որպես սերմ և Կիհուակոատլ աստվածուհին ստանում է խմոր,որից ստանում են մարդու մարմնի ձևը և այն կենդանում է, երբ Կուետզալկոտլը սեփական արյունը լցրեց մարմնի մեջ{{sfn|Taube|1993|pp=33–37}}։

Հուիտզիլոպոչտլին կապված է Մեշիկի ցեղի հետ և նա պատմության մեջ մարմնավորում է գաղթի և ցեղերի աստծուն։ Այլ ճանապարհորդության ժամանակ Հուիտզիլոպոչ��լինը քրմի տեսքով առաջնորդում էր և Մեշիկի ցեղին և որ տարածքում մնում էին հրահրում էր իրենց հարևանների հետ պատերազմ սկելու։ Այլ առասպելում Հուիտզիլոպոչտլինը պարտության էր մատնել իր քրոջը լուսնային Կոյոլքսաուհկուի աստվածուհուն և նրա 4000 եղբայներ Կոատեպատլ բլրի վրա։ Մեծ Տաճարի հարավային մասում, նաև կոչվում էր Կոատեպատլ,առապելում խորհրդանշվում է և աստիճանների ներքևի հատվածում կա մոնոլիտ, որի վրա պատկերված են տարբեր աստվածներ{{sfn|Taube|1993|pp=44–50}}։

=== Օրացույց ===
[[Պատկեր:Monolito_de_la_Piedra_del_Sol.jpg|thumb|«[[Ացտեկների քարե օրացույց]]ը» կամ «Արևի քարը» մեծ քարե մոնոլիտ է, որը հայտնաբերված 1790թվականին Մեխիկոյում, պատկերելով Ացտեկների 5 դարերի դիցաբանության պատմությունը օրացույցային նկարներով:]]
Ացտեկների կրոնական կյանքը կազմակերպվում էր օրացույցի շուրջ։ Ինչպես շատ Մեզոամերիկյան մարդիկ այնպես էլ Ացտեկները միաժամանակ օգտագործում էին 2 օրացույց է կրոնական օրացույցը 260 օրից անվանվում էր տոնալպոհուալլի և արևային օրացույցը 365 օրից, կոչվում էև քսիուհպոհուալլի։ Յուրաքանչյուր օր ուներ իր անունը և համարը 2 օրացույցներում էլ և 2 օրացույցների համադրությունը բացառիկ էր լինում՝ 52 տարին մեկ։ Տոնալպոհուալլին հիմանականում օգտագործվում էր աստվածապաշտության նպատակներով և բաղկացած էր 20 օրական նշաններից և թվերի գործակիցներից 1-13, որը փոխվում են ֆիքսված հերթականությամբ։ Քսիուհպոհուալլին ստեղծված էր 20 օրական 18 «ամիսներից» և ցիկլի վերջում 5 «դատարկ» օրերից նոր քսիուհպոհուալլի ցիկլի սկսելուց առաջ։ Յուրաքանչյուր 20 օրական ամսիները անվանվում էին յուրահատուկ կրոնական ֆեստիվալներից հետո, որոնք սկսվում էին ամսվա սկզբ��ն, որոնցից շատերը կապված էին գյուղատնտեսական ցիկլի հետ։ Անկախ նրանից, թե Ացտեկները ինչպես են ուղղել [[նահանջ տարի]]ն մասնագետների համար դարձել է քննարկումների թեմա։ Ամսական ծիսակատարությունները  ընդգրկում էին ողջ բնակչությունը, քանի որ ծեսերը կատարվում էին յուրաքանչյուր ընտանիքում, Կալպոլի տաճարներում և հիմնական սուրբ տարածքում։ Շատ փառատոններ ներառում էին պարերի տարբեր ձևեր, ինչպես նաև դերասանների կողմից առասպելական պատմությունների վերակենդանացում և կատարվում էին մթերքների, կենդանիների և մարդկանց զոհաբերություններ{{sfn|Hassig|2001|pp=7–19}}։

Ամեն 52 տարին մեկ, երբ 2 օրացույցները հասնում են իրենց ընդհանուր կետին,սկսվում է նոր օրացույցի ցիկլը։ Այս օրացույցային իրադարձությունը տոնվում էր ծեսերով, որոնք անվանվում էինՔսիուհմոլպիլլի կամ Կրակի Նոր Արարողությունը։ Այս արարողության ժամանակ բոլոր տներում հին կերամակիկական իրերը ջարդում էին և Ացտեկների տարածքում բոլոր կրակները հանգնում էին։ Հետո նոր կրակները վազողները բերում էին տարբեր կալպոլլի համայնքներ, որտեղից էլ արդեն տարածվում էր մնացած տներում։ Առանցց կրակի գիշերը կապված էր այն վախի հետ, որ աստղերի սատանա տզիտզիմիմը կարող է իջնել և կուլ տալ երկիրը՝ ավարտելով Արևի 5-րդ ժամանակաշրջանը{{sfn|Elson|Smith|2001}}։

=== Մարդկանց զոհաբերություն և մարդակերություն ===
[[Պատկեր:Codex Magliabechiano (141 cropped).jpg|left|thumb| Մագլիաբեչիանոյի կոդեքսում ցույց է տրված մարդկանց զոհաբերությունը]]
Ացտեկների համար մահը գլխավոր դեր ուներ հավերժության գործում, աստվածները և մարդիկ պարտավոր են իրենց [[Զոհաբերություն|զոհաբերել]] կյանքի շարունակման համար։ Ինչպես ասվում է լեգենդում մարդիկ համարվում են արևի շարժիչ, նաև արկրի պտղաբերության շարունակման պատասխանատուները։ Զոհաբերությունները տեղի էին ուենում տարբեր ձևով։ Եվ՛ մարդիկ, և՛ կենդանիները զոհաբերվում էին նայած, թե որ աստծուն էր պետք գոհացնել, և դրանից կախված քրմերը հաճախ պարտավորվում էին ինքնասպան լինել։ Հայտնի է, որ որոշ ծեսեր իրենց մեջ ներառում են [[կաննիբալիզմ]] (մարդակերություն)՝ գերու և նրա ընտանիքի ուտելու արարողակարգը, սակայն հայտնի չէ թե ինչքան էր այս երևույթը տարածված{{sfn|Isaac|2005}}{{sfn|Isaac|2002}}։

Այն ժամանակ մինչ Մեզոամերիկայում զոհաբերություններ էին լինում, Ացտեկները, նրանց աղբյուրների համաձայն, այս երևույթը հասցրել էին աննախադեպ աստիճանի։ Օրինակ Տենոչիտիտլանի Մեծ Բուրգի վերակառուցման ժամանակ 1487 թվականին Ացտեկները մոտ 4 օրվա ընթացքում զոհաբերել էին 80.400 գերու, սակայն հնարավոր է այս թիվը չափազանցված էր{{sfn|Ortíz de Montellano|1983}}։ Ացտեկենրի զոհաբերությունների թիվը շատ մասնագետների վրդովեցրել է, թե ինչը կարող էր լինել Ացտեկների կրոնում այս երևույթի շարժիչ գործոնը։ 1970-ական թվականներին Միշել Հարնրը և Մարվին Հարրիսը պնդում էին, որ մարդկային զոհաբերության շարժառիթները եղել են  զոհվածների համար զոհեր մատուցելը, Մագլիբեչիանոյի կոդեքսի համաձայն։ Հարնրը պնդում էր, որ ճնշումը  և  եգիպտացորենի մշակությունը վրա հենվելը առանց խոտակեր տնային կենդանների և [[անփոխարինելի ամինաթթուներ]]ի բացակայությունը Ացտեկների մոտ բերեց մարդկային կաննիբալիզմին{{sfn|Harner|1977}}։ Սակայն գոյություն ունի համաձայնություն, որ Ացտեկները զոհաբերությունը ունի գիտական կոնսենսուսի պակաս և զոհաբերությունները շատ տարածված են եղել։ Հարրիսը Կաննիբալիզմը և Արքաները (1977) աշխատության հեղինակը, պնդում է, որ զոհաբերությունները եղել են  արիստոկրատական ուտեստ և տրվել են որպես պարգև, քանի որ Ացտեկների ճաշատեսակներում պակասում էր [[սպիտակուց]]ը:Այս պահանջները հերքվել են Բերնարդ Օրթի Մոնտելլանոյի կողմից, ով Ացտեկների առողջության, դիետայի և բժշկության ուսումնասիրության ընթացքում ցույց է տալիս, որ մինչկենդանիների սպիտակուցները ցածր էին, այն հարուստ էր բուսական սպիտակուցներով։ Օրտիզը նաև մատնանշում է մարդկային զոհաբերության գերակշռությունը սննդամթերքի պակասի ժամանակահատվածներից հետո և սննդամթերքի առատության ժամանակ,զոհաբերությունների քանակի նվազել է և այն փաստը, որ արիստոկրատներն արդեն օգտագործում էին կենդանական սպիտակուց:{{sfn|Ortíz de Montellano|1990}}{{sfn|Ortíz de Montellano|1983}}։ Այսօր շատ գիտնականներ մատնանշում են պրակտիկայի գաղափարական բացատրությունները ՝ հասարակությանը առաջ գերիների զոհաբերությունը տեղի էր ունենում քաղաքական ուժը ցույց տալու համար{{sfn|Carrasco|1999}}:Այն նաև ծառայում էր որպես ապստամբությունների դեմ պայքարի միջոց, որոնք կարող էին կազմակերպել հպատակ քաղաքները, Ացտեկների կայսրության դեմ, և այդպիսի կանխարգելիչ քայլերը շատ կարևոր էին, որպեսզի կայսրությունը միավորվեր{{sfn|Keen|2001}}։

== Արվեստ և մշակութային արժեքներ ==
Ացտեկները շատ էին գնահատում արվեստը և կերպարվեստը, նրանք անվանում էին տոտլտեկայոտլ, որը վերաբերում էր [[Տոլտեկներ]]ին, ովքեր կենտրոնական Մեքսիկայի բնակիչներ էին և որոնց Ացտեկները համարում էին մշակույթի ամենալավ կրողները։ Կերպարվեստը ներառում էր գրելը և նկարելը, պարելը և պոեզիայի ստեղծումը, քանդակները և մոզաիկաները, կերպարվեստ կերամիկայի վրա, փետուրներով աշխատանքները, մետաղի՝պղնձի և ոսկու, հետ աշխատանքներ։ Բոլոր արհեստավորները, որոնք զբաղվում էին կերպարվեստով կոչվում էին «տոլտեկաներ»{{sfn|Soustelle|1970|p=66-69}}։

=== Գիր և պատկերագրություն ===
[[Պատկեր:Aztecwriting.jpg|thumb|Նահուատլ լեզվով գրված 3 տեղանուններ:]]
Ացտեկների մոտ գիրը այդքան զարգացած չէր ինչքան Մայաների մոտ, բայց ինչպես մայաները և Զապոտեկները նրանք օգտագործում էին հնչյունային և վանկային նշաններ:Լոգոգրմաներով գրվածները, օրինակ օգտագործում էին սարի նկարը, որը նշանակում էր տեպետլ այսինքն «սար», միաժամանակ ֆոնետիկ վանկը կարող է օգտագործվել ատամի ՝տլանտլի նկարով, տլա վանկի նշանակությամբ, որը բառի մեջ ընդհանրապես կապ չուներ ատամի հետ։ Այս սկզբունքների հիման վրա Ացտեկները հնչյուններով պատկերում էին մարդկանց և վայրերի անունները։  Պատմությունները հիմնականում պատկերվում էին նկարների հաջորդականությամբ, օրինակ ոտնահետքերը ցույց էին տալիս ճանապարհը, կրակի մեջ տաճարները՝ նվաճելու գործընթացը և այլն:{{sfn|Prem|1992}}

Էպիգրաֆեր Ալֆոնսո Լակադենան  ցույց է տվել, որ տարբեր վանկերի նշանները թույլատրվել են օգտագործել  Նահուատլ լեզվում հաճախ կրկնվող վանկերի ժամանակ (որոշ բացառություններով){{sfn|Lacadena|2008}}, բայց որոշ գիտնականներ պնդում էին, որ ֆոնետիկի այսպիսի բարձր աստիճանի կարող էին հասնել միայն նվաճվելուց հետո, երբ ացտեկներին ծանոթացրել են իսպաներենի  ֆոնետիկ գրելաձևի հետ{{sfn|Zender|2008}}։ Այլ գիտնակններ, հատկապես Գորդոն Ուիթակերը, պնդում էին, որ Ացտեկների գրի վանկային և ֆոնետիկ տիպերը, քիչ սիստեմատիկ էին և ավելի ստեղծագործական քան Լակադենայինը։ Նաև համաձայվում էին, որ Ացտեկների գիրը երբեք չի միավորվել ավելի խիստ հնչյունային համակարգի մեջ ինչպիսին եղել է Մայաներինը, սակայն օգտսգործել է տարբեր տիպի ֆոնետիկ նշանների  ավելի լայն շարք{{sfn|Whittaker|2009}}։

Աջ կողմում գտնվող նկարները ցույց են տալիս ֆոնետիկ նշաններով տեղանունների պատկերումը  գաղութային ժամանակաշրջանում գրված Մեդոսայի կոդեքսից։ Ամենավերին վայրը «Մապաչտեպեկ»-ն է, որը տառացիորեն նշանակում է «Ծովարջի բլրի գագաթին», սակայն իր մեջ ներառում է ֆոնետիկ նշաններ «Մա» (ձեռք) և «պաչ» (մոսս) «Տեպետլ» բառի ճիշտ գրությունը «մապաչ»(ծովարջ)՝ լոգոգրաֆիկի փոխարեն օգտագործվել է ֆոնետիկը։ Երկու այլ տեղանուններ՝ «Մազատլան»(Շատ եղնիկների վայր) և «Հուիտզլտան» (շատ փշերի վայր), օգտագործում էին ֆոնետիկ տարր՝ «Տլան» որպես ատամ(Տլանտլի) և եղնիկի գլխի հետ օգտագործվում էր «Մազա» (Մազատլ՝եղնիկ) և փուշ (հուտզտլի), որոնք իրար հետ համադրելով արտասանվում էր «Հուիտզ»{{sfn|Berdan|Anawalt|1997|p=116}}։

=== Երաժշտություն, երգ և պոեզիա ===
[[Պատկեր:Aztec drums, Florentine Codex..jpg|left|thumb|«Մեկ ծաղիկ» արարողևթյունը տոնվում է 2 թմբուկներով, որոնէ կոչվում են «տեպոնազտլի»(առջևի) և «հուեհուետլ»(ետևի), Ֆլորենտինական կոդեքս]]

Երաժշտությունը և պոեզիան բարձր էին գնահատված՝ Ացտեկների փառատոնների ժամանակ կային տարբեր պոեզիայի մրցույթներ և ցուցադրություններ։ Կային նաև դրամատիկ ցուցադրություններ, որոնք իրենց մեջ ներառում էին խաղացողներին, երաժիշտներին և ակրոբատներին։ Գոյություն ունեին կուիկատլի (երգի) տարբեր ժանրեր ՝ Յաոքուիքատլը նվիրված էր պատերազմին և ռազմի աստվածներին, Տեոքուիքատլը՝ աստվածներին, առասպելներ ստեղծողներին և կերպա��ների երկրպագությանը, քսոչիկուիկատլը ՝ ծաղիկներին ( Պոեզիայի խորհրդանիշն է և վկայում է պոեզիայի բարձր փոխաբերականության մասին)։ «Արձակը»՝ տլահտոլլի, նույնպես հանդես էր գալիս իր տարբեր ձևերով և կատեգորիաներով{{sfn|Tomlinson|1995}}{{sfn|Karttunen|Lockhart|1980}}։

Ացտեկների պոետիկայի կարևոր առանձնահատկությունն այն էր, որ զուգահեռականությունը օգտագործվում է, օգտագործելով ներդրված երկտող կառույցները, նույն տարրի տարբեր տեսանկյուններ արտահայտելու համար{{sfn|Bright|1990}}։ Օրինակ, «պոեզիայի» համար Նահուատլ լեզվով արտահայտությունը քոչիտլը քուիկատլում,երկակի տերմին էր, որը նշանակում էր «ծաղիկ, երգ»{{sfn|Montes de Oca|2013|pp=160}}։

Պոեզիայի նշանակալից մասը պահպանվել է, հավաքվելով նվաճման ժամանակաշրջանում։ Որոշ դեպքերում պոեզիան վերագրվում է անհատ հեղինակներին, օրինակ Նեզահուալքոյոտլը Տեխկոկո տլատոանից և Քոըաչուահտզին Տեպեչպանի աստված, բայց արդյո՞ք այդ հատկանիշները արտացոլում են իրական հեղինակությունը։ . Նման բանաստեղծությունների կարևոր հավաքածու է «Romances de los señores de la Nueva España»-ն, և «Cantares Mexicanos»-ը,որոնք հավաքվել է (Տեզկոկոյում 1582 թվականին) Ժուան Բատիստ դե Պոմառի և կողմից{{sfn|León-Portilla|1992|pp=14-15}}։

=== Կերամիկա ===
[[Պատկեր:Bowl MET 2004.11.jpeg|մինի|Ացտեկների ափսե ամենօրյա օգտագործման համար։ Սևը նարնջագույնի վրա հասարակ IV  դարի ծաղկային դիզայինով իր։]]
[[Պատկեր:Mesoamerica, puebla, cholula, mixteca-puebla (nahua-mixteca), ciotola con piede, 1200-1521 ca. 02.jpg|մինի|Ացտեկների պոլիխրոմային անոթներ, որոնք բնորոշ էին Չոլուլա տարածաշրջանին։]]
[[Պատկեր:Aztec warrior 2488119073 a2dc427373-2.jpg|մինի|Ացտեկների արծիվ աստծո կերամիկական քանդակ:]]
Ացտեկները արտադրում էին տարբեր տեսակի կերամիկական իրեր։ Ընդհանուր առմամբ նարնջագույն ապրանքներ, որոնք նարնջագույն կամ այրած կաշվից կերամիկաներ էին, առանց կտրելու։ Կարմրավուն կերամկիական կտրված էր կարմրավուն գծերով։ Պոլիխրոմային անոթներ կարմիր կամ սպիտակ գծերով նկարված նարնջագույնի,կարմիրի, շագանակագույնի կամ սևի վրա։ Շատ տարածված են «սևը նարնջագույնի» վրա պարագաները, որոնք նարնջագույն անոթ է վրան սևով նկարված նշաններ{{sfn|Hodge|Neff|Blackman|Minc|1993}}{{sfn|Minc|2017}}{{sfn|Pasztory|1983|pages=292–299}}։

Ացտեկների կերամիկական իրերը՝ սևը նարնջագույնի վրա ժամանակագրական կարգով դասակարգվում էին 4 փուլերի․Ացտեկներ I և II համապատասխանաբար 1100-1350 թվականները (վաղ ժամանակաշրջան), Ացտեկ III (1350–1520) և վերջին IV փուլը գաղութային ժամանակահատվածն է։ I փուլը բնորոշվում է ծաղկային նմուշներով և օրիգինալ գլեֆներով, II փուլը՝ խոտի դիզայնով կալիգրաֆիկ կորեր կամ հանգույցներ, III փուլը՝ հասարակ գծերով դիզային, IV փուլը՝ նախակոլումբիական դիզայինը ավելացվել է Եվրոպական ծաղկային նմուշներով։ Այդ ոճերից յուրաքանչյուրում կան տեղական և հնագետները շարունակում են դասակարգել կերամիկայի փուլերի հաջորդականությունը{{sfn|Minc|2017}}։

Ամենօրյա օգտագործման համար տիպիկ կավե անոթներ էին թխելու (քոմալլի), ուտելու (քաքսիտլ), պատրաստելու համար կաթսաներ(քոմիտլ), կամ սանրվածքի տարբեր տիպի իրեր, երկկողմանի եռակողմանի իրեր։ Անոթները թրծվում էին փակ հնոցներում կամ երբեմն բաց խոր կաթսաների մեջ ցածր ջերմաստիճանի տակ{{sfn|Minc|2017}}։ Պոլիխրոմ կերամիկական իրերը ներմուծվում էին Չոլուլա տարածաշրջանից (նաև հայտնի էր Միքստեկա-Պուեբլա ոճով) և այս անոթները բարձր գնահատականներ էին ստանում որպես շքեղ ապրանքներ, անոթները սևը նարնջագույնի վրա նաև նախատեսված էին ամենօրյա օգտագործման համար{{sfn|Pasztory|1983|p=292}}։

=== Նկարչական արվեստ ===
[[Պատկեր:Codex_Borgia_page_71.jpg|left|thumb| Մինչկոլումբիական Բոռջիա կոդեքսից մի էջ,որը նկարված էր եղնիկի կաշվի վրա]]
Ացտեկների նկարչական արվեստը ստեղծվում էր կենդանիների կաշվի վրա(հիմնականում եղնիկի), բամաբակե լիեզոնների և ամատե թղթի վրա (Տրեմա միկրանտայից կամ Ֆիկուս աուրեայից), այն նաև պատրաստվել է կերամիկայով և փորագրվում էր փայտի և քարի վրա։ Նյութի մակերևույթը սկզբում մշակվում էր գեսսոյով, որպեսզի նկարներն ավելի հստակ դառնան։ Նկարչական և գրի արվեստները Նահուատլ լեզվում փոխաբերաբար հայտնի էին տլիլլի, տլապալլի, նշանակում էին՝ «սև թանաք, կարմիր պիգմենտ»{{sfn|Berdan|1982|pp=150–51}}{{sfn|Boone|2000}}։

Մնացել են Ացտեկների մի քանի բացառիկ նկարչական գրքեր։ Դրանցից ոչ մեկը վերջնականապես ստեղծված չեն եղել մինչև նվաճվելը, բայց որոշ կոդեքսներ հնարավոր է որ ստեղծվել են նվաճումից առաջ, նրանց արտադրության ավանդույթները նախքան նվաճվելը շատ խախտված էին։ Նույնիսկ եթե կոդեքսներից որոշները ստեղծվել են նվաճումներից հետո, դա լավ պատճառ է մտածելու համար, որ նրանք կրկնօրինակվել են մինչկոլումբիական ժամանակաշրջանում։ Բորբոնիկուսի կոդեքսը համարվում է պահպանված միակ կոդեքսը, որը գրվել է մինչև նվաճվելը, այն օրացուցային կոդեքս է, որը նկարագրում էր օրվա և ամիսների քանակը, ցույց տալով հովանավոր աստվածներին տարբեր ժամանակահատվածներում{{sfn|Batalla|2016}}։ Որոշները համարվում են ստիլիստիկ հատկանիշներ ունեցող կոդեքսներ մինչև նվաճվելու ժամանակը{{sfn|Nowotny|2005}}։

Որոշ կոդեքսներ ստեղծվել են նվաճումից առաջ, երբեմն հրամայված էր ստեղծել դրանք իշխանության կողմից, որը նկարվել է Ացտեկների տլակուիլօսի (կոդքս տտեղծող) կողմից բայց իպպանաիի հեղինակների վերահսկողության տակ, ովքեր նույնպես հանձնարարում էին նկարագրել մինչ գաղութային ժամանակաշրջանի կոդեքսները, օրինակ Ռիոսի կոդեքսը։ Նվաճումից հետո կոդեքսները օրացույցային և կրոնական տեղեկատվություն և ձգտում էին եկեղեցիների համակարգված ոչնչացմանը, մինչդեռ այլ տեսակի նկարազարդված գրքերը շարունակվում էին ստեղծվել պատմական տեղեկություններով և հարգանքի տուրքերի ցուցակները{{sfn|Batalla|2016}}։ Չնայած նկարագրելով Ացտեկների աստվածներին և կրոնական արարողությունները, նաև նկարագրում էին Ացտեկների Մեքսիկայի հովտում տարածվելը, կոդեքսները ստեղծվել են հյուսիսային Պուեբլայում՝ Չոլուլայի մոտակայքում, երբեմն չէին պատկանում ացտեկների կոդեքսներին, որովհետև դրանք ստեղծվել են Ացտեկների հայրենիքից դուրս{{sfn|Batalla|2016}}։ Կառլ Անտոն Նովոթնի, այնուամենայնիվ, Բոռջիայի կոդեքսը նկարվել է Չոլուլայի տարածքում և օգտագործվել է Միքստեկ ոճով, որը եղել են «հին ձեռագրերի մեջ ամենակարևոր աշխատանքներից մեկը»{{sfn|Nowotny|2005|p=8}}։

=== Քանդագործություն ===
[[Պատկեր:Coatlicue.jpg|thumb|right|Կոատլիկուե արձանը [[Անթրոպոլոգիայի ազգային թանգարան (Մեխիկո)|Անթրոպոլոգիայի ազգային թանգարանում]]]]
Քանադակները կերտվել են քարից և փայտից, բայց փայտի քանդակները պահպանվել են{{sfn|Nicholson|Berger|1968}}։ Գոյատևել են Ացտեկների տարբեր չափերի քարե քանդակները և երկար դիմակներով հուշարձանները, և բնորոշվում էին արհեստավարժության բարձր որակով{{sfn|Nicholson|1971}}։ Շատ քանդակներ ստեղծվել են բարձր իրական ոճերով, օրինակ կենդանիների իրական քանդակները՝ բոժոժավոր օձեր, շներ, յագուարներ,գորտեր, կրիաներ և կապիկներ{{sfn|Berdan|1982|p=152-53}}։

Ացտեկների արվեստի գործերում քարե արձանները պահպանվել են, նման քանդակները սովորաբար պատկանում էին կրոնական ճարտարապետությանը։ Հայտնի հուշարձաններր թվին են դասվում քարե քանդակները՝ «Արևի քար» կամ [[Ացտեկների քարե օրացույց|Քարե օրացույց]], որը հայտնաբերվել է 1790 թվականին Զոկալտոյի պեղումների ժամանակ գտնված 2,7 մետրանոց Կոատլիկուե արձանը, պատկերելով [[Խթոնյան աստվածներ|Խթոնյան աստվածուհուն]] բոժոժավոր օձի հետ։ Քոյոլքսաուհքուի քարը պատկերում է Քոյոլքսաուհքուի աստվածուհուն, գտնվել է 1978 թվականին և տեղակայված է եղել Տենոչիտիտլանի Մեծ տաճարի աստիճանների տակ{{sfn|Matos Moctezuma|2017}}։

Քանդակների 2 հայտնի տեսակները եզակի են Ացեկների համար և վերաբերվում էին զոհաբերությունների ծիսակատարությունները, քուահքսիկալլի կամ «արծիվների նավ», խոշոր քարե անոթներ արծիվների կամ յագուարների տեսքով, որոնք օգտագործվում էին մարդկանց սրտերը պահելու համար։ Տեմալակատլը քարե հուշարձան է, որի վրա գերիներին կապել են և զոհաբերել։ Այս տիպի քանդկաներից ամենահայտնին Տեզոկի և Մոնթեսումա I-ի քարե արձաններն են։ Փոքր քանդակներից շատերը պատկերված էին գոյություն ունեցող աստվածների տեսքով։ Կրոնական քանդակների մեջ օգտագործվող ոճը ցույց էր տալիս դիտողների ուժը{{sfn|Berdan|1982|p=152-53}}։ Չնայած նրան որ Ացտեկների քանդակները ներկայումս ցուցադրված են թանգարաններում և նկարված են եղել պայծառ պոլիխրոմ գույներով, դրանք երբեմն ծածվալ են գիպսի հաստ շերտով{{sfn|Nicholson|1981}}։ Վաղ շրջանի իսպանացի [[կոնկիստադոր]]ները գտել են քարե քանդակներ, որոնք պատրաստված են եղել մետաղից և քարից գիպսի շերտի մեջ{{sfn|Berdan|1982|p=152-53}}։

=== Փետուրներով աշխատանքներ ===
[[Պատկեր:Federschild-Sonne-1rhb-cr-b.jpg|thumb|left|Ացտեկների փետուրները վահանի վրա «քայլած փաթիլ» ոճով է պատրաստված, որը Նահուատլ լեզվով կոչվում է «քսիալքոլիուհքուի» (մոտ 1520- ական թվականներին, Լանդեսմուսեում Ուոռտտեմբերգ)]]
Ացտեկների մեջ առանձնահատուկ գեղարվեստական ձև էր փետուրների խճճված և գունավոր մոզաիկների ստեղծումը, ինչպես նաև օգտագործվել է հագուստի, զենքի, պատերազմի պաստառների և զինվորական կոստյումների ձևավորում համար։ Բարձր որակի հմուտ և արհեստավարժ արհեստավորների, որոնք պատրաստում էին փետուրից առարկաներ, կոչվում է ամանտեկա, նրանց բկակության նաև աշխատելու վայրը գտնվում էր Տենոչտիտլանի Ամանտալայի հարևանությամբ{{sfn|Soustelle|1970|p=67}}։ Նրանք չէին վճարում հարկեր և չէին մասնակցում պատերազմներին։ Ֆլորենտինայի կոդեքսը տեղեկություններ է տալիս թե ինչպես էին փետուրներով ստեղծվում առարկաներ։ Ամանտեկաները ունեին իրենց աշխատանքները պատրաստելու 2 ձև։ Առաջինը տեսակում փետուրները օգտագործվում էին ագավայի լարով երեք չափի առարկաներ ստեղծելու համար, ինչպիսիք են թևերի թափահարումը, երկրպագուները, ապարանջանները, գլխարկները և այլ առարաներ։ Երկրորդ տիպը մոզաիկաների ստեղծումն էր, որոնք իսպանացի կոնկիստադորները անվանում էին «Փետուրների նկարչություն»։ Փետուրե մոզաիկաները ստեղծվում էին տարբեր թռչունների փետուրներից, որոնք հիմնականում ամրացվել են բամբակից և մածուկից պատրաստված թղթի վրա, հետագայում ամատե թղթեի վրա, որոնց վրա կատարված աշխատանքները ավելի որակով էին։ Տեղական և այլ վայրերից բերված փետուրները օգտագործվում էին միայն Ացտեկների կայսրությունևմ։ Փետուրներ փեռք են բերվել վարի թռչուններից, տեղական հնկդահավերից և բադերից, որոնք բերվում էին Չիապասից, Գվատեմալայից և Հոնդուրասից։ Այս փետուրները վերցնում էին նաև որպես հարկ ու տուրք։ Փետուրների պահպանության դժվարության պատճառով ներկայումս մնացել են Ացտեկների փետուրե աշխատանքներից միայն 10 կտոր{{sfn|Berdan|2016}}։

== Գաղութացման ժամանակաշրջան 1521–1821 ==
[[Պատկեր:Kingsborough.jpg|thumb|left|Կինգսբորոուգհ կոդեքսում ցույց էր տրվում իսպանիացի էնկոմեդիայի կողմից Նահուա ցեղի չարաշահումը]]
Մեխիկոն կառուցվել է տենոչտիտլանի ավերակների վրա, փոխարինելով և ծածկելով լիճը, կղզին և Տենոչտիտլանի ճարտարապետությունը{{sfn|Mundy|2015|loc=''passim''}}{{sfn|Rodríguez-Alegría|2017}}{{sfn|Mundy|2014}}։ Տենոչտիտլանի անկումից հետո, Ացտեկների զինվորները զորակոչվել են որպես իսպանիայի օժանդակ զորքեր Տլաքսատեկա դաշինքի մեջ, և հետագայում Ացտեկները մասնակցել են իսպանացիների բոլոր նվաճումներին դեպի Մեզոամերիկայի հյուսաիսային և հարավային տարածքներ։ Սա նշանամում էր որ Նահուատլ լեզվով խոսողմարդկանց մշակույթը շարունակում էր տարածվել վաղ գաղութային ժամանակաշրջանում, քանի որ Ացտեկների օժանդակ ուժերը մշտական բնակություն են հաստատել իսպանական իշխանության տակ գտնվող շատ տարածքներում{{sfn|Matthew|Oudijk|2007}}։
Ացտեկների իշխանական տոհմը շարունակում էր իշխել Սան Խուան Տենոչտիտլանում, Իսպանիայի մայրաքաղաք Մեխիկոյում,սակայն հետագայում իսպանացիները որպես ղեկավար դրել են իրենց իշխաններին։ Մեկը եղել է Անդրես դե Տապիա Մոտելչիուհին, ում հաստաել են իսպանացիները։ Նախկին քաղաք պետությունները ույնպես հաստատել են իսպանացիները գաղութային ժամանակաշրջանում, որը ղեկավարևմ էին տեղական գոբերնադորները։ Սկզբում այս համակարգի մեջ սկզբում հպատակվում էին իսպանացիներին և իշխանությունը անցնում էր ժառանգաբար, հետագայում Նահուատլ լեզվով խոսող ժողովուրդները սկսեցին առանձնանալ։ Մասնավորապես, նրանք հնարավորություն տվեցին սովորական հնդիկների տուրքի և պարտադիր աշխատանքների շարունակական գործելուն օգնելու իսպանացիների շահերը։ Մասնավորապես հնարավորություն ստացան սովորական հնդկացիներից տուրքերի հավաքումը և պարտադիր աշխատանքների շարունակությանը հօգուտ իսպանացիների էնկոմիենդասին։ Էնկոմիենդասը տուրքերի և հարկերի հավաքման համակարգն էր, որը հավաքվում էր Սպանիարդսի համայքնից և Ացտեկ ղեկավարները փոխարինվում էին իսպանացի իշխաններով։ Վաղ գաղութային ժամանակաշրջանում տեղական կառավարիչներից ոմանք դարձան հարուստ և ազդեցիկ, հետագայում կարողանալով պահպանել իրենց դիրքերը և համեմատվեցին իսպանացի էնկոմենդերոսների հետ{{sfn|Lockhart|1992}}։

=== Բնակչության թվի նվազում ===
[[Պատկեր:FlorentineCodex BK12 F54 smallpox.jpg|thumb|right| Ծաղիկ հիվանդության նվազումը իսպանացիների նվաճումների ժամանակ Ֆլորենտինայի կոդեքսի 11-րդ գրքից։]]
Եվրոպացիների Մեքսիկա գալուց և նվաճելուց հետո տեղացի բնակչությունը զգալիորեն նվազել է։ Հիմանական պատճառը եվրոպացիների կողմից համաճարակների և վիրուսների բերելն էր, որի նկատմամբ չուներին դիմադրողականություն։ 1520-1521 թվականներին Տենոչտիտլանի բնակչության մեջ տեղի ունեցավ [[Բնական ծաղիկ|ծաղիկ հիվանդության]] բռնկում և դարձավ քաղաքի անկման պատճառներից մեկը, հետագայում զգալի համաճարակներ են եղել 1545 և 1576 թվականներին{{sfn|McCaa|1995}}։

Մեքսիկայի բնակչության թվի մասին համաձայնություն կա եվրոպացիների գալու ժամանակաշրջանում։ Նախնական գնահատականներով Մեքսիկայի հովիտը ունեցել է քիչ բնակչություն, 1942 թվականին Կուբլարը հաշվարկել է մոտ 200,000 մարդ{{sfn|Kubler|1942}}։ 1963 թվականին Բորահը և Կուկը օգտագործել են մինչ-գաղութացման հարկերի ցուցակները և հաշվել են հարկատուների թիվը կենտրոնոկան Մեքսիկայում՝ մոտ 18-30 միլիոն մարդ։ Նրանց աշխատանքը բարձր քննադատության է արժանացել անհիմն ենթադրությունների վրա հիմնվելու պատճառով{{sfn|McCaa|1997}}։ Հնէաբան Ուիլիամ Սանդերսը հիմնվել է հմագիտական ապացույցների վրա, հաշվելով 1-2 միլիոն տեղաբնիկ Մեքսիկայի հովտում{{sfn|McCaa|1997}}։ Ուայթիմորը օգտագործել է համակարգված մոդել հիմնվելով գաղութատիրության ժամանակ կատարված մարդահամարների վրա, հասնելով մինչև 1,5 միլիոնի՝ Բասինում 1519թվականին, և հասնելով 16 միլիոնի ամբողջ Մեքսիկայում{{sfn|Whitmore|1992}}։ Կախված բնակչության թվի նվազումից 1519 թվականին, 16-րդ դարի նվազման սանդղակը տատանվել է 50-90 տոկոսների միջև՝ Սանդրասի և Ուայթիմորի հաշվարկներով նվազման տատանումը կազմել է մոտ 90%{{sfn|McCaa|1997}}{{sfn|Morfín|Storey|2016|p=189}}։

=== Հասարակության և քաղաքականության շարունակականություն, փոփոխություն ===
[[Պատկեր:JoseSarmientoyValladares,condedeMoctezuma.jpg|thumb|left|Ջոսե Սարմիենտո դե Վալլադերաս, Մոնթեսումա, Մեքսիկա]]
Չնայած Ացտեկների կայսրության անկմանը, որոշ հարուստ մարդիկ շարունակում էին գաղութային տարածքներում պահպանել իրենց բարձր կարգավիճակը։ Մոնթեսումա II-ը և նրա ժառանգները պահպանել են իրենց կարգավիճակը։ Նրա որդին Պեդրո Մոնթեսուման ամուսնացել է իսպանացի կնոջ հետ, հետագայում նրա սերունդին տրվեց Մոնթեսումա տիտղոսը 1696-1701 թվականներին։ 1776 թվականից այս տիտղոսը դարձել է Իսպանիայի Գրանդիի։ 1865 թվականին (Մեքսիկացիների երկրորդ կայսրության ժամանակ) տիտղոսը ընդունվել է Անտոնիո Մարիա Մոնթեսումա-Մարսիլլա դե Տերուելի յ Նավարրոյի կողմից, 14-րդը դարձել է Մոնթեսումա դե Տուլտենգոն, որի տիտղոսը բարձրացվել է մինչև Դուկի և կոչվել Մոնթեսումայի Դուկը, դե Տուլտենգո-ն վերջում ավելացվել է 1922 թվականին [[Խուան Կառլոս I Բուրբոն]]ի։ Մոնթեսումայի երկու դուստրերը՝ Դոնա Իսաբել Մոնթեսուման և Դոնա Լեոնոր Մոնթեսուման Հերնան Կորտեսի կողմից արժանացել են հավերժության նվաճումների։ Դոնա Լեոներ Մոնթեսուման ամուսնացել է երկու իսպանացիների հետ և իր աղջիկներին ունեցել է երկրորդ ամուսնուց{{sfn|Himmerich y Valencia|1991|pp=195-96.}}։

Նահուայի տարբեր ժողովուրդները, ինչպես մյուս Մեզոամերակյան բնիկ ժողովուրդները, գաղութային Նոր Իսպանիայում, կարողացան պահպանել իսպանացիների իշխանության ներքո իրենց սոցիալական և քաղաքական կառույցի բազմաթիվ տեսակետները։ The República de españoles-ն ընդգրկում էր ոչ միայն եվրոպացիներ, այլև աֆրիկացիներ և խառը ռասսաների ներկայացուցիչներ։ Իսպանացիները տեղացի մեծահարուստներին ճանաչում են որպես իսպանական գաղութային համակարգում ազնվականներ՝ պահպանելով մինչև նվաճման ժամանակաշրջանի կարգավիճակը և օգտագործել են այդ ազնվականներին որպես իսպանական գաղութային կառավարություն և նրանց համայնքների միջև միջնորդներ։ Սա պայմանավորված էր նրանց քրիստոնեա դարձնելու և իսպանացի թագին հավատարիմ մնալու հանգամանքով։ Գաղութային տարածքներում ալտեպետլները վերանվաննվել են կաբեկերաներ կամ «գլխավոր քաղաքներ» (չնայած նրանք հաճախ տեղական Նահուատլ լեզվով գրված փաստաթղթերում պահպանել են տերմինը), ինչպես նաև ավագ բնակավայրերը, որոնք կառավարվել են կաբեկերների կողմից, որոնք կոչվում էին սուջետոսներ։ Կաբեկերաներում իսպանացիները ստեղծել են իբերիական ոճով քաղաքային խորհուրդներ կամ կաբիլդոսներ, որոնք սովորաբար շարունակվում էին ղեկավարվել մինչ գաղութային ժամանակաշրջանի ղեկավարների կողմից{{sfn|Lockhart|1992|páges=30-33}}{{sfn|Ouweneel|1995}}։ Համաճարակների պատճառով բնակչության թվի նվազումը հանգեցրել է մարդկանց տեղաշարժերին և նոր բնակավայրերի ստեղծմանը։ Մարդիկ հաճախ վերաբնակեցվում էին իսպանացիների հրամանով նրանց քաղաքականության համար։ Բնիկները տեղափոխվում էին նոսր բնակեցված տարածքներ, ստեղծելով նոր հասարակություններ, դարձնելով դրանք ավելի հեշտ կառավարվող և ավենտարանչության մեջ հեշտ ներգրավվող գաղութային բնակավայրեր{{sfn|Haskett|1991}}{{sfn|Gibson|1964|loc=''passim''}}։

== Ժառանգներ ==
[[Պատկեր:CodexMendoza01.jpg|thumb|left|Մենդոսայի կոդեքս, 16-րդ դարի կեսին պատկերված է կակտուսի վրա արծիվը, Մեքսիկայի առասպելների հիմնադիրը{{sfn|Berdan|Anawalt|1997|p=3}}]]
Այսօր Ացտեկների ժառանգները Մեքսիկայի տարածքում ապրում են շատ ձևերով։ Հնագիտական վայրերում պեղումներ են կատարվել և բացվում են հանրության համար, հայտնաբերված արտեֆակտաները ցուցադրվում են թանգարաններում։ Նահուատլ լեզվով տեղանուններն ու փոխառությունները ներթափանցել են Մեքսիկայի բառապաշար, Ացտեկների նշանները և առասդելաբանությունները նպաստել են Մեքսիկայի կառավարությանը ինտեգրվել ժամանակակից մեքսիկացիների ազգայնականության մեջ{{sfn|Carrasco|2012|pp=121-135}}։

19-րդ դարի ընթացքում Ացտեկների անքաղաքակիրթ բարբարոսների վերափոխվել են ռոմանտիկ աշխարհայացքով մարդկանց, որպես հողի յուրօրինակ որդիներ, հին եվրոպական քաղաքակրթություններին զուգահեռ բարձր մշակույթով։ Երբ Մեքսիկան դարձել է Իսպանիայից անկախ, Ացտեկների ռոմանտիկ աշխարհայացքի պատկերը հիմք է հանդիսացել հետագա նոր՝ եվրոպացիների և ամերիկացիների յուրահատուկ խառնուրդ սերնդի առաջացման համար։

=== Ացտեկներ և ազգերի միջև նմանություն ===
Ացտեկների մշակույթը և պատմությունը կենտրոնացած էր 1821 թվցականի Մեքսիկայի անկախացումից հետո մեքսիկացիների ազգային պատկերի վրա։ 17-18-րդ դարերում Եվրոպայում ացտեկները հիմնականում նկարագրվում էին որպես բարբարոսներ, սարսափելի և մակույթից ուրկ ժողովուրդ{{sfn|Keen|1971|pages=260–270}}։ Մինչև Մեքսիկայի անկախության ձեռքբերումը Ամերիկայում ծնված իսպանացիները(կրեոլներ) սկսեցին փնտրել տեղական հպարտությանը արժանի խորհրդանիշներ, որոնք կառանձնացնեին իրենց Իպանիայից։ Մտավորականներ Ֆերնանդո դե Ալվա Իքթլիլխոշիտլ, Հերնանդո Ալվարադոն Թեպոզոմոկի և Չիմալհագենը հավաքեցին Ացտեկների հին գրվածքները՝ հասկանալու տեղական գրողների տեքստերում Մեքսիկայի բնիկների անցյալը։ Այս որոնումները հիմք դարձան, որ Դ․Ա․ Բրադինգը սա կոչեց «կրեոլ պատրիոտիզմ»։ 17-րդ դարի հոգևորական և գիտնական Կարլոս դե Սիգուենզա ու Գոնգորան Տեխկոկոյի ազնվական Ալվա Իքստլիլխոչտիլից ձեռք էր բերել ձեռագրերի հավաքածու։ Կրեոլ Ժեսուիտ Ֆրանցիսկո Ժավիրար Կլավիջերո հրատարակել է «La Historia Antigua de México» գիրքը (1780–81) 1767 թվականի Ժեսուիտների աքսորին հաջորդած Իտալիայում աքսորի ժամանակ, որի մեջ նա Ացտեկների պատմության մասին է գրել՝ օգտվելով իրենց՝ ացտեկների վերջին առաջնորդի Քուաուհտեմոկի մոտ գաղթից։ Նա գրել է, որպեսզի պաշտպանի բնիկների անցյալը նոր գրողներ Պաուվ, Բուֆֆոն, Ռայնալ և Ուրիլիամ Ռոբերտսոնի զրպարտանքներից{{sfn|Brading|1991| pp=450-55}}։ Հնագիտական պեղումների արդյունքում մայրաքաղաքի գլխավոր հրապարակում հայտնաբերել են 2 հսկայական քարե քանդակներ, որոնք թաղվել էին նվաճումների ժամանակ Տենոչտիտլանի անկումից անմիջապես հետո։ Հայտնաբերվել է նաև հայտնի քարե օրացույցը և Կոատլիկուեի արձանը։ Անտոնիո դե Լեոն ու Գաման «1792 Descripción histórico y cronológico de las dos piedras» գրքում նկարագրել է 2 քարե մոնոլիտները։ 10 տարի հետո Գերմանաացի գիտնական [[Ալեքսանդր Հումբոլդտ]]ը մեկ տարի մնաց Մեխիկոյում իր Իսպանական Ամերիկայում չորսամյա արշավի ժամանակ։ Այդ ժամանակաշրջանի ավելի վաղ հրատարակված նրա աշխատությունը «Կորդիլեռների տեսարանը և ամերիկայի տեղաբնիկների հուշարձանները» ({{lang-en|Views of the Cordilleras and Monuments of the Indigenous Peoples of the America}}) {{sfn|Humboldt| 2014}}։ Հումբոլդտը կարևոր դեր ունեցավ Արևմտյան աշխարհի գիտնականների և ընթերցողների մոտ ացտեկների պատկերի տարածման գործում{{sfn|Quiñones Keber|1996}}։[[Պատկեր:Verdadero retrato de Santa María Virgen de Guadalupe.jpg|thumb|left|[[Գվադելուպյան Տիրամայր]]ը և Տենոչտիտլանի հիմնադրման խորհրդանիշը Ջոսեֆուս Դե Ռիբեռա Արգոմանիսը։(1778)]]
Կրոնի մեջ, ուշ գաղութային ժամանակաշրջանի նկարչության մեջ Գվադելուպյան Տիրամայրը ունի իր լողացող պատկերների իկոնայի վրա արված օրինակները՝ Ացտեկների կակտուսից վրա։ Խուան Դիեգոն և Նահուա ցեղին երևացել էին ուրվականները, որոնք ուղարկված էին մթության աստվածուհու կողմից Մեքսիկայում Ացտեկների անցյալի համար{{sfn|Peterson|2014|pp=176, 227}}։ 
{{multiple image
 | align = right
 | total_width = 500
 | image1 = Bandera_del_Primer_Imperio_Mexicano.svg
 | alt1 = A flag
 | caption1 = Flag of the First Mexican Empire, 1821-22
 | image2 = Flag of Mexico (1864-1867).svg
 | alt2 = A flag
 | caption2 = Flag of the Second Mexican Empire, 1864-67
 | image3 = Coat_of_arms_of_Mexico.svg
 | alt3 = an drawing of an eagle with a serpent in its claw
 | caption3 = Coat of Arms of Mexico
}}

Երբ [[Նոր Իսպանիայի փոխարքայություն]]ը անկախություն ձեռք բերեց 1821 թվականին և դարձավ միապետություն՝ [[Մեքսիկայի առաջին կայսրություն]], նրանց [[Մեքսիկայի դրոշ|դրոշի]] վրա պատկերվեց ացտեկների ազգային արծիվը նոպալ կակտուսի վրա։ Արծիվը իր գլխին ուներ թագ, որը խորհրդանշում էր նոր Մեքսիկայի միապետությունը։ Երբ 1822 թվականին միապետության անկումից հետո Մեքսիկան դարձավ հանրապետություն, դրոշի վրա արծիվը պատկերվեց առանց թագի։ 1860-ական թվականներին, երբ ֆրանսիացիները հաստատել են Մեքսիկացիների երկրորդ կայսրությունը Մաքասիմիլիան Հապսբուրգի ղեկավարության տակ, պահպանել է արծիվ և կատուս խորհրդանիշերը, որոնք խորհրդանշում էին միապտեությունը։ Ֆրանսիայի և նրա դաշնակիցների պարտությունից հետո, Մեքսիկայի հանրապետությունը վերակազմավորվեց և դրոշը ձեռք բերեց հին տեսքը<!--<ref>Natividad Gutierrez. Nationalist Myths and Ethnic Identities: Indigenous Intellectuals and the Mexican State. U of Nebraska Press, 1999 {{page needed|date=April 2018}}</ref>-->{{sfn|Galindo Leal|Sarukhán Kermez|Wright|Carr|2017}}։ Այս խորհրդանիշները հաստատվել են Մեքսիկայի ազգային Բանակի վերարկուների վրա, պաշտոնական շենքերի, կնիքների և ցուցանիշների վրա{{sfn|Berdan|Anawalt|1997|p=3}}։

Մինչև անկախությունը լարվածություն էր առաջացել Մեքսիկացի հին ազնվականների և լիբերալ ազնվականների միջև որոնք ժխտում էին ազգային հպարտություն ունեցող հին Մեքսիակակն քաղաքակրթությունը։ Չնայած Մեքսիկայի դրոշի կենտրոնում հաստատված էր ացտեկների խարհրդանիշ արծիվը, սակայն ազնվականները հիմնականում ատելությամբ էին լցված բնակիչների հանդեպ կամ նրանց վերագրում էին մինչիսպանական փառահեղ պատմությունը։ Անտոնիո Լոպես դե Սանտա Աննա Մեքսիկայի նախագահը չի ունեցել Մեքսիկայի բնիկ ինտելեկտուլների լայն լսարան։ Սանտա Աննայի տապալումից հետո 1854 թվականին Մեքսիկայի լիբերալները և գիտնականները հետաքրքրված էին բնիկների պատմությամբ։ Լիբերալները կողմ էին ավելի տեղաբնիկների և նրանց պատմության, բայց ճնշումները դարձել էին «Հնդկացիների խնդիրը»։ Լիբերալները ցանկանում էին հաստատել բոլորի միջև հավասարությունը, այդ արդկանցից էին Զապոտեկ [[Բենիտո Խուարես]]ը, ով լիբերալներին դատարանում հասավ նրան, որ նախագահ ընտրեցին տեղաբնիկ, նահուատլ ցեղից Իգնասիոն Ալտամիրոյին, Իգնասիո Ռամիռեսի հետևորդը, ով բնիկների իրավունքների պաշտպան էր և լիբերալներին ներկայացրել է այդ ժամանակաշրջանի առաջընթացի ուղին։
Մեքսիկայի բնիկների անցյալի մասին հետազոտությունների մեջ մեծ դեր է խաղացել քիչ լիբեռալ Խոսե Ֆեռնանդո Ռամռեզը, ով Ազգային թանգարանի տնօրենն էր և ուսումնասիրել է կոդեքսները, որի արդյունքում լիբերալների և ազատականների միջև սկսվեց քաղաքացիական պատերազմ։ Ացտեկների կյանքի մասին 19-րդ դարի վերջում հետազոտություններ են կատարել մեքսիկացի գիտնական Ֆրանցիսկո Պիմենտելը, Անտոնիո Գարսիա Կուբասը, Մանուել Օրոսկո ու Բերրան, Հոուակին Գարսիա Իքազբելցետան և Ֆրանցիսկո դել Պասա ու Տրանկոսոն{{sfn|Cline|1973b}}։

[[Պատկեր:MonumentCuauhtemocPaseo2.jpg|thumb|left|Քուաուհտեմոկի արձանի հանդիսավոր բացումը Մեխիկոյում Պոռֆիռիո Դիազի կողմից 1887 թվականին:]]
19-րդ դարի վերջը Մեքսիկայի համար մի ժամանակաշրջան էր, որում ացտեկների քաղաքակրթությունը դարձավ ազգային հպարտության գլխավոր կետը։ Դարաշրջանում գերիշխում էր լիբերալ ռազմական հերոս Պորֆիրո Դիազը Օաքսակայից, ով Մեքսիկայի նախագահ է եղել 1876-1911 թվականները։ Նրա քաղաքականությունը հնարավորություններ տվեց օտարերկրյա ներդրումների և մոդերնիզացնելու համար, տեղաբնիկները և նրանց համայնքները գտնվեցին «Պատվեր և առաջադիմություն» ընկերության վերահսկողության տակ։ Այնուամենայնիվ դա այնպիսի ընկերություն էր, որ ֆինանսավորում էր և աջակցում էր հնագիտական պեղումները՝ հուշարձանների պահպանությա համար{{sfn|Bueno|2016}}։ «Գիտնականները ավելի շահավետ գտան իրենց ուշադրությունը կենտրոնացնել հնդկացիների վրա որոնք մահացել էին դարերի թվերի համար»{{sfn|Keen| 1971p=417}}։ Նրա բարեգործությունը կայանում էր Քուաուհտեմոկի արձանի կառուցումը [[Պասեո դե լա Ռեֆորմա պողոտա (Մեխիկո)|Պասեո դե լա Ռեֆորմա պողոտայի]] գլխավոր ճանապարհի (գլորիետայի) վրա, որի բացումը տեղի է ունեցել 1887 թվականին։ 19-րդ դարի վերջին կազմակերպված ցուցահանդեսի ժամանակ Մեքսիկայի տաղավարում ուշադրություն էին դարձրել իրենց բնիկների հատկապես ացտեկների անցյալին։ Մեքսիկացի գիտնականներից Ալֆրեդո Չավերոն օգնել է մեքսիկացիների մշակութային պատկերի ձևավորմանը{{sfn|Tenorio-Trillo|1996}}։

[[Մեքսիկական հեղափոխություն (1910-1917)|Մեքսիկական հեղափոխությունը (1910-1917)]] և շատ շրջաններում կռիվների մեջ բնիկների զգալի մասնակցությունը ոգևորել է կառավարության ֆինանսավորողներին սկսել քաղաքական և մշակութային շարժում՝ ինդիգենիզմը, և Ացտեկների անցյալի խորհրդանիշի հետ դառնալ համատարած, հատկապես մեքսիկական մուրալիզմի ներկայացուցիչ [[Դիեգո Ռիվերա]]յի մոտ{{sfn|Helland|1990}}{{sfn|Wolfe|2000|p=147}}։

Իրենց աշխատանքներում մեքսիկացի գրողներ [[Օկտավիո Պաս]]ը և Ագուստին Ֆուենտեսը վերլուծել են ժամանակակից Մեքսիկայի կառավարության կողմից ացտեկների սիմվոլների օգտագործումը, քննադատել են այն ձևը որով դրանք ընդունվել և հարմարեցվել են մշակութային և քաղաքական նպատակներին, սակայն նրանք նույնպես այդ սիմվոլները օգտագործել են իրենց խոսքում և աշխատություններում։ Օրինակ Պազը քննադատել է Անթրոպոլոգիայի ազգային թանգարանի ճարտարապետական մակետը, որը կառուցված է ինչպես ացտեկների և մեքսիկացիների պատմության կուլմինացիոն տեսանկյունից, այնպես էլ ացտեկների ազգային մշակույթի յուրացման արտահայտմամբ{{sfn|Franco|2004}}։

=== Ացտեկների պատմություն և միջազգային գիտություն ===
[[Պատկեր:Piedra_del_sol_Porfirio_Diaz.png|thumb|left| Նախագահ Պարֆիրիո Դիազը 1910 թվականին Ացտեկների քարե օրացույցի հետ Անթրոպոլոգիայի ազգային թանգարանում։ Ամերիկացիների միջազգային կոնգրեսը տեղի ունեցած 1910 թվականին Մեխիկոյում  Մեքսիկայի անկախության հարյուամյակի կապակցությամբ։]]
Եվրոպայում և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում սկսած 19-րդ դարից ավելի հաճախ էին ուսումնասիրվում Մեքսիկայի հինավուրց քաղաքակրթությունը։ Հումբոլդտը կարևոր էր համարում մեքսիկացիների հին քաղաքակրթության լայն ներդրումը գիտական քննարկումների մեջ։ Ֆրանսիայի ամերիկացի Էտինե Բրասսեուր դե Բուրբորգը (1814–1874) հաստատեց, որ «գիտությունը մեր ժամանակներում վերջապես արդյունավետ ուսումնասիրել և վերականգնել է Ամերիկան և ամերիկացիներին, պատմության և հնագիտության տեսանկյունից, Հումբոլդտը ... ով  արթնացրեց մեզ քնից»{{sfn|Keen|1971|p=336}}։ Ֆրանսիացի Ժան-Ֆրեդերիկ Վալդեկը հրատարակել է հնահիտության ծովային ճամփորդությոնը և [[Յուկատան (նահանգ)|Յուկատանի նահանգը]] աշխատությունը 1838 թվականին։ Այնուամենայնիվ, այն ուղղակիորեն կապված չէ Աթցակների հետ, սակայն նպաստել է Եվրոպայում հնագույն մեքսիկացիների մասին ուսումնասիրությունների աճին։ Անգլիացի արիստոկրատ Լորդ Քինգսբորգը շատ էներգիա է ծախսել հին Մեքսիկացիների հասկանալու համար։ Քինգսբորգը պատասխանել է Հումբոլդտի կոչին, որպեսզի տպագրեն մեքսիկացիների հայտնի բոլոր կոդերքսները, հրատարակել է «Մեքսիկայի հնադարյան պատմությունը» 9 հատորներով(1831-1846), որոնք հարուստ պատկերազարդումներով էին։ Նրան ուղղակիորեն չէին հետաքրքրում Ացտեկները, ավելի շուտ ապացուցելու այն, որ Մեքսիկան գաղութացվել է հրեաների կողմից{{cn|date=November 2018}}: Սակայն այդ արժեքավոր առաջնային աղբյուրների հրապարակումը նրանց հասանելի դարձրեց ուրիշների համար{{cn|date=November 2018}}։

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում 19-րդ դարի կեսերին, Մեքսիկացիների հնավուրց պատմությունով սկսել է հետաքրքրվել [[Ջոն Լլոիդ Ստեֆենս]]ը, ով ճանապարհորդել է Մեքսիկայում և հրատարակել է լավ նկարազարդված հաշվետվություներ 1840 թվականի սկզբին։ Բոստանիանի, Ուրիլիամ Հայքլինգ Պրեսքոտի հետազոտությունները Մեքսիկայի իսպանիացիների կողմից նվաճումը հանգեցրերցին ավելի խոր հետազոտություններ կատարելուն։ Չնայած նրան, որ Պրեսքոտը արպես պատմաբան 
վերապատրաստված չէր, նա իսպանական Իքստիլքսօչիտլ և Սահանգունս աղբյուրներից նկարել է նվաճման պատմությունը։ Սա ոչ միայն անգլերեն բեսթսելլեր է, այլ նաև Մեքսիկացի մտավորականության վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել քաղաքական գործիչ Լուկաս Ալաման։ Բենջամին Քինի գնահատմամբ, Պրեսկոտի պատմություն�� «գոյատևել է յուրաքանչյուր եռամսյա հարձակումների և  դեռևս գերակշռում է , եթե ոչ մասնագիտական, ապա Ացտեկների քաղաքակրթության հասկացությունների մեջ»{{sfn|Keen|1971|p=363}}։ 19-րդ դարի վերջում առևտրական և պատմաբան Հուբերտ Հուե Բանքրոֆտը մեծ ծրագիր էր ներկայացրել, վարձելով գրողների և հետազտողների, որպեսզի գրեն Հարավային Ամերիկայի «Տեղաբնիկ Ռասսայի» պատմությունը, որը ներառում էր [[Կալիֆոռնիա]]ն և Կենտրոնական Ամերիկան։ Մի ամբողջ աշխատանք նվիրված էր Մեքսիկային, որի կեսը գրված էր Ացտեկների մասին։ Սա մի աշխատանք էր, որը նկարվել էր Իքստիլքսօչիտլ, Բրասսերդե Բորբոբուրգի և այլ աշխատանքներից{{sfn|Cline|1973}}։

Երբ Ամերիկացիների Միջազգային Կոնգրեսը ձևավորվեց 1875 թվականին Ֆրանսիայի Նենսի քաղաքում, Մեքսիկացի գիտնականները ակտիվ մասնակցություն են ունեցել Մեխիկոն 6 անգամ հ��ուրընկալեց բազմամասնագիտական հանդիպումները սկսած 1895 թվականից։ Մեքսիկայի հնագույն քաղաքակրթության ուսումնասիրությունները շարունակում էին մեքսիկացի և օտարերկրյա գիտնականների ուշադրության կենտրոնում լինել։ 
 
=== Լեզու և տեղանուններ ===
[[Պատկեր:Metro Moctezuma 01.jpg|thumb|right|Մոնթեսումա Մետրոյի փետուրներով զարդարված թագի լոգոն]]
Նահուատլ լեզվով այսօր խոսում են մոտ 1.5 միլիոն մարդ, հիմանականում կենտրոնական Մեքսիկայի լեռնային շրջաններում։ Մեքսիկակայի իսպանացիները վերցրել են հարյուրավոր բառեր նահուատլ լեզվից, և այդ բառերից շատերը օգտագործվել են իսպաներենում, հետագայում այլ համաշխարհային լեզուներում{{sfn|Cáceres-Lorenzo|2015}}{{sfn|Frazier|2006}}{{sfn|Haugen|2009}}։

Մեքսիկայում Ացտեկների ամենուր, մասնավորապես կենտրոնական Մեքսիկայի Ացտեկների կայսրության կենտրոնացման շրջանում, նաև տարբեր տարածքների քաղաքների, տարաաշրջանների տեղանունները հաստատվել էին Նահուատլ լեզվի նախկին անուններով, քանի որ Ացտեկների զորքերը օժանդակել էին իսպանացիների նվաճումներին։ Այս ճանապարհով, որ քաղաքները հայտնի չէին իրենց սկզբնական անուններով, սկսեցին հայտնի դառնալ Նահուատլ լեզվի իրենց անուններով{{sfn|VanEssendelft|2018}}։ Մեխիկոյում Ացտեկների ղեկավարների հիշատակվել են [[Մեխիկոյի մետրոպոլիտեն]]ի առաջին գծի կանգառը կոչվել է Մոնթեսումա II և Քուաուհտեմոք։

=== Խոհանոց ===
[[Պատկեր:Chapulines de Oaxaca.jpg|thumb|left|Չապուլիններ, տապակված և չիլիի մեջ թաթախված կերակուրը շարունակում էր մնալ որպես հայտնի ուտեստ։]]

Մեքսիկական խոհանոցը շարունակում է հիմնված մնալ մեզոամերիկյան կերակրատեսակների տարրերի՝ հատկապես Ացտեկի խոհանոցից եգիպտացորենի, չիլիի, լոբու, սմբուկի, լոլիկի, ավոկադոյի վրա։ Այս մթերքները շարունակում էին հայտնի լինել իրենց Նահուալ լեզվի անվանումներով, քանի որ Իսպանիային և աշխարհին ներկայացնում էին Ացտեկները օգտագործելով մթերքների սկզբնական անունները։ Հին Մեզոամերական սննդի տարրերի, հատկապես բույսերի տարածման շնորհիվ, Նահուատլի  բառեր (շոկոլադ, տոմատ, չիլի, ավոկադո, թալալ, տակո, պուպուսա, շիպոտ, պոզոլ, ատոլ) տարածվել են իսպաներենի միջոցով աշխարհի տարբեր լեզուներում{{sfn|Haugen|2009}}։ Մեքսիկական խոհանոցի տարածումը և Ացտեկների խոհարարական ժառանգությունը կարելի է ասել հասել է համաշխարհայի նվաճումների։ Այսօր Ացտեկների նկարները և Նահուատլի բառերը օգտատգործվում են մեքսիկական խոհանոցի ինքնատիպության կամ էկզոտիկության մարքեթինգի համար{{sfn|Pilcher|2017|pages=184–185}}։

=== Հայտնի մշակույթում ===
[[Պատկեր:CuauhtémocMoctezumaLogo.png|thumb|right| Քուահտեմոլ Մոնթեսումա գարեջրատուն, գարեջրի 2 սուզված ընկերություններ, որոնք հայտնաբերել են գերմանացի էմիգրանտները 19-րդ դարի վերջում:|link=Special:FilePath/CuauhtémocMoctezumaLogo.png]]

Ացտեկների մտածելակերպը գրավել է եվրոպացիների երևակայությունը մինչև առաջին նվաճումները և շատ խորհրդանիշներ մտցվել են Արևմտյան հայտնի մշակույթի մեջ{{sfn|Cooper Alarcón|1997}}։ Բենջամին Քենը իր «Ացտեկների պատկերը Արևմտյան մտածողության մեջ» գրքում պնդում է, որ արևմուտքի մտածողները սովորաբար Ացտեկների մշակույթը ֆիլտրում էին իրենց մշակույթի միջով սեփական հետաքրքրություններից ելնելով{{sfn|Keen|1971}}։

Ացտեկները և նրանց դիցաբանության պատկերները ցուցադրվել են Արևմտյան մշակությում{{sfn|Carrasco|2012|pages=112–120}}։ Քուատզալքոատլ անունը ներկայացվել է փետրավոր օձ աստծո կերպարանքով, որը [[թռչող թեփամորթեր]]ի [[ցեղ]]ում, 11 մետրանոց(36 ոտնաչափ) երկար թևերով թռչող ռեպտիլիաների տեսակն էր{{sfn|Witton|Martill|Loveridge|2010}}։ Քուատզալքոատլը դարձել է շատ գրքերի, ֆիլմերի և վիդեո խաղերի կերպար։ [[Դեյվիդ Հերբերթ Լոուրենս]]ը իր «Փետրավոր օձ» վեպի նախնական անունը դրել էր Քուատզալքոատլ, սակայն նրա գիրքը հրատարակողը՝ Ալֆրեդ Ա.Նոփֆը փոխել էր վերնագիրը<ref>{{Cite book |author1=Martz, Louis L. |url=https://archive.org/details/quetzalcoatl00lawr |title=Quetzalcoatl |author2=Lawrence, D.H. |publisher=New Directions Books |year=1998 |isbn=978-0-8112-1385-1 |pages=iv, ix}}</ref><!--The myth of Quetzalcoatl<ref name="Anaya 1988">{{cite journal | last=Anaya | first=Rudolfo A. | title=The Myth of Quetzalcoatl in a Contemporary Setting: Mythical Dimensions/Political Reality | url=https://archive.org/details/sim_western-american-literature_1988-11_23_3/page/195 | journal=Western American Literature | publisher=Johns Hopkins University Press | volume=23 | issue=3 | year=1988 | doi=10.1353/wal.1988.0089 | pages=195–200}}</ref>-->: Ամերիկացի գրող Գերի Ջեննինգսը գրել է 2 հայտնի պատմավեպեր՝ «Ացտեկ»(1980) և «Ացտեկների աշունը» (1997),հիմնվելով « Ացտեկների ժամանակաշրջանը Մեքսիկայում» վեպի վրա<ref name="Jennings Obit">{{Cite news |last1=Smith |first1=Dinitia |date=1999 թ․ փետրվարի 18 |title=Gary Jennings Is Dead at 70; Author of the Best Seller 'Aztec' |url=https://www.nytimes.com/1999/02/18/arts/gary-jennings-is-dead-at-70-author-of-the-best-seller-aztec.html |accessdate=2016 թ․ հունվարի 5 |newspaper=The New York Times}}</ref> : Վեպերն այնքան հայտնի էին, որ նրա մահից հետո Ացտեկների շարքում գրվել է 4 նոր վեպ<ref>{{Cite web |title=''Aztec'' series |url=https://us.macmillan.com/series/aztec |website=Macmillan Publishers}}</ref>։

Ացտեկների հասարակությունը նաև ներկայացվել է կինոթատրոնում։ Մեքսիկայում «Այլ նվաճումներ»(Իսպաներեն։ La Otra Conquista) ֆիլմի ցուցադրությունը տեղի է ունեցել 2000 թվականին, որը նկարահանել է Սալվադոր Կարրասկոն և պատկերազարդել է 1520-ականների Մեքսիկայում Իսպանական նվաճումների հետևանքով։ Ֆիլմը ընդունվել է Ացտեկների գրագիր Տոպիլտզինի, ով պահպանել է Տենոչտիտլանի վրա հարձակումների մասին տեղեկությունները հեռանկարի վրա<ref>{{Cite magazine |last1=O'Leary |first1=Devin D. |date=2007 թ․ մայիսի 3 |title=The Other Conquest Conquers America |url=https://alibi.com/film/18933/The-Other-Conquest-Conquers-America.html |magazine=Alibi |volume=16 |issue=18 |accessdate=2018 թ․ ապրիլի 12}}</ref>։ Ժուան Մոռա Քաթլեթթի կողմից 1989 թվականին նկարված «Վերադարձ դեպի Ացտլան» ֆիլմը Մոնթեսումա I-ի իշխանության մասին պատմական արձանագրության վրա հիմնված աշխատանք է, որը նկարահանվել է Նահուատլ լեզվով «Նեկուոպալիզտլինը Ացտլանում» այլընտրանքային անվամբ<ref>{{Cite web |title=Films on the Indigenous Peoples of Mexico. Part One: Historical Films |url=http://www.nativeamericanfilms.org/mexico1.html |publisher=Native American Films}}</ref>{{sfn|Mora|2005|p=212}}։ 1970-ական թվականներին Մեքսիկայի շահագործման մեջ գտնվող Բի ֆիլմերի կրկնվող կերպաներից էին «Ացտեկների մումիան», ինչպես նաև ուրվականները և կախարդները{{sfn|Greene|2012}}։

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանտուփ}}

== Գրականություն ==
{{refbegin |30em |indent=yes}}
<!-- BEGIN biblio format. If indent param. is used, Pls use a colon (:) instead of asterisk (*) for bullet markers in the references list. -->
:{{Cite book |last=Altman |first=Ida |url=https://archive.org/details/earlyhistoryofgr0000altm |title=The Early History of Greater Mexico |last2=Cline |first2=Sarah |last3=Pescador |first3=Javier |publisher=Prentice Hall |year=2003 |isbn=978-0-13-091543-6 |authorlink=Ida Altman}}
:{{Cite book |last=Batalla |first=Juan José |title=The Oxford Handbook of the Aztecs |year=2016 |editor1=Deborah L. Nichols |volume=1 |chapter=The Historical Sources: Codices and Chronicles |doi=10.1093/oxfordhb/9780199341962.013.30 |editor2=Enrique Rodríguez-Alegría}}
:{{Cite journal |last=Barlow |first=Robert H. |year=1945 |title=Some Remarks On The Term "Aztec Empire" |journal=The Americas |volume=1 |issue=3 |pages=345–349}}
:{{Cite book |last=Barlow |first=Robert H. |url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.506242 |title=Extent Of The Empire Of Culhua Mexica |publisher=University of California Press |year=1949}}
:{{Cite journal |last=Beekman |first=C.S. |last2=Christensen |first2=A.F. |year=2003 |title=Controlling for doubt and uncertainty through multiple lines of evidence: A new look at the Mesoamerican Nahua migrations |journal=Journal of Archaeological Method and Theory |volume=10 |issue=2 |pages=111–164 |doi=10.1023/a:1024519712257}}
:{{Cite book |last=Berdan |first=Frances |url=https://archive.org/details/aztecsofcentralm0000berd |title=The Aztecs of Central Mexico: An Imperial Society |publisher=Holt, Rinehart & Winston |year=1982 |isbn=978-0-03-055736-1 |series=Case Studies in Cultural Anthropology |location=New York |oclc=7795704 |authorlink=Frances Berdan}}
:{{Cite book |last1=Berdan |first1=Frances F. |url=https://archive.org/details/aztecimperialstr00unse |title=Aztec Imperial Strategies |last2=Smith |first2=Michael E. |publisher=[[Dumbarton Oaks Research Library and Collection]] |year=1996a |isbn=978-0-88402-211-4 |editor=Frances Berdan |location=Washington, DC |chapter=1. Introduction |oclc=27035231 |editor2=Richard Blanton |editor3=Elizabeth Hill Boone |editor4=Mary G. Hodge |editor5=Michael E. Smith |editor6=Emily Umberger |authorlink=Frances Berdan}}
:{{Cite book |last1=Berdan |first1=Frances F. |url=https://archive.org/details/aztecimperialstr00unse |title=Aztec Imperial Strategies |last2=Smith |first2=Michael E. |publisher=Dumbarton Oaks Research Library and Collection |year=1996b |isbn=978-0-88402-211-4 |editor=Frances Berdan |location=Washington, DC |chapter=9. Imperial Strategies and Core-Periphery Relations |oclc=27035231 |editor2=Richard Blanton |editor3=Elizabeth Hill Boone |editor4=Mary G. Hodge |editor5=Michael E. Smith |editor6=Emily Umberger |authorlink=Frances Berdan}}
:{{Cite book |last1=Berdan |first=Frances F. |url=https://archive.org/details/bub_gb_JQeAQZHev0IC |title=The Essential Codex Mendoza |last2=Anawalt |first2=Patricia Rieff |publisher=[[University of California Press]] |year=1997 |isbn=978-0-520-20454-6}}
:{{Cite book |last=Berdan |first=Frances |title=Aztec Archaeology and Ethnohistory |publisher=Cambridge University Press |year=2014}}
:{{Cite journal |last=Berdan |first=F.F. |year=2016 |title=Featherworking in the Provinces: A Dispersed Luxury Craft under Aztec Hegemony |journal=Ancient Mesoamerica |volume=27 |issue=1 |pages=209–219}}
:{{Cite book |last=Boone |first=Elizabeth Hill |title=Stories in Red and Black: Pictorial Histories of the Aztec and Mixtec |url=https://archive.org/details/storiesinredblac0000boon |publisher=[[University of Texas Press]] |year=2000 |isbn=978-0-292-70876-1 |location=Austin |oclc=40939882 |authorlink=Elizabeth Hill Boone}}
:{{Cite book |last=Brading |first=D.A. |title=The First America: The Spanish Monarchy, Creole Patriots, and the Liberal State, 1492-1867 |publisher=[[Cambridge University Press]] |year=1991 |isbn=978-0-521-39130-6 |location=Cambridge |authorlink=David Brading}}
:{{Cite journal |last=Bright |first=W. |year=1990 |title='With one lip, with two lips': Parallelism in Nahuatl |journal=Language |pages=437–452}}
:{{Cite journal |last=Brumfiel |first=Elizabeth M. |year=1998 |title=The multiple identities of Aztec craft specialists |journal=Archeological Papers of the American Anthropological Association |volume=8 |issue=1 |pages=145–152}}
:{{Cite book |last=Bueno |first=Christina |title=The Pursuit of Ruins: Archaeology, History, and the Making of Modern Mexico |url=https://archive.org/details/pursuitofruinsar0000buen |publisher=University of New Mexico Press |year=2016 |isbn=978-0-8263-5732-8}}
:{{Cite book |last=Burkhart |first=Louise M. |url=https://archive.org/details/isbn_9780806129600 |title=Indian women of early Mexico |year=1997 |editor1=S Schroeder |pages=[https://archive.org/details/isbn_9780806129600/page/25 25]–54 |chapter=Mexican women on the home front |editor2=S Wood |editor3=RS Haskett}}
:{{Cite journal |last=Cáceres-Lorenzo |first=M.T. |year=2015 |title=Diffusion trends and Nahuatlisms of American Spanish: Evidence from dialectal vocabularies |journal=Dialectologia et Geolinguistica |volume=23 |issue=1 |pages=50–67}}
:{{Cite book |last=Campbell |first=Lyle |url=https://archive.org/details/americanindianla0000camp |title=American Indian Languages: The Historical Linguistics of Native America |publisher=[[Oxford University Press]] |year=1997 |isbn=978-0-19-509427-5 |series=Oxford Studies in Anthropoical Linguistics, 4 |location=London and New York |oclc=32923907 |authorlink=Lyle Campbell}}
:{{Cite book |last=Carrasco |first=David |url=https://archive.org/details/cityofsacrificea0000carr |title=City of Sacrifice: The Aztec Empire and the Role of Violence in Civilization |publisher=[[Beacon Press]] |year=1999 |isbn=978-0-8070-4642-5 |location=Boston, MA |oclc=41368255}}
:{{Cite book |last=Carrasco |first=David |title=The Aztecs: A very Short Introduction |url=https://archive.org/details/aztecsveryshorti0000carr |publisher=Oxford University Press |year=2012}}
:{{Cite book |last=Carrasco |first=Pedro |title=The Tenochca Empire of Ancient Mexico: The Triple Alliance of Tenochtitlan, Tetzcoco, and Tlacopan |publisher=University of Oklahoma Press |year=1999}}
:{{Cite book |last=Charlton |first=Thomas |title=The Aztecs and their Contemporaries: The Central and Eastern Mexican Highlands |journal=The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas |publisher=Cambridge University Press |year=2000 |isbn=978-0-521-35165-2 |volume=2, part 1 |pages=500–558}}
:{{Cite book |last=Chipman |first=Donald E. |title=Moctezuma's Children: Aztec Royalty Under Spanish Rule, 1520-1700 |url=https://archive.org/details/moctezumaschildr0000chip |publisher=University of Texas Press |year=2005 |isbn=978-0-292-72597-3}}
:{{Cite book |last=Cline |first=Howard F. |title=Handbook of Middle American Indians, Guide to Ethnohistorical Sources, Part 2 |year=1976 |isbn=978-0-292-70153-3 |editor=H.F. Cline |pages=326–347 |chapter=Hubert Howe Bancroft, 1832-1918 |authorlink=Howard F. Cline}}
:{{Cite book |last=Cline |first=Howard F. |title=Handbook of Middle American Indians, Guide to Ethnohistorical Sources, Part 2 |year=1973 |isbn=978-0-292-70153-3 |editor=H.F. Cline |pages=370–393 |chapter=Selected Nineteenth-Century Mexican Writers on Ethnohistory |authorlink=Howard F. Cline}}
:{{Cite book |last=Cline |first=Sarah |title=Native Peoples of Colonial Central Mexico |journal=The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas |publisher=Cambridge University Press |year=2000 |isbn=978-0-521-65204-9 |volume=2, part 2 |pages=187–222}}
:{{Cite book |last=Cooper Alarcón |first=Daniel |title=The Aztec palimpsest: Mexico in the Modern Imagination |publisher=University of Arizona Press |year=1997 |location=Tucson}}
:{{Cite journal |last=Diel |first=Lori B. |year=2005 |title=Women and political power: The inclusion and exclusion of noblewomen in Aztec pictorial histories. |journal=RES: Anthropology and Aesthetics |volume=47 |issue=1 |pages=82–106 |doi=10.1086/resv47n1ms20167660}}
:{{Cite journal |last1=Elson |first1=Cristina |last2=Smith |first2=Michael E. |year=2001 |title=Archaeological deposits from the Aztec New Fire Ceremony |journal=Ancient Mesoamerica |volume=12 |issue=2 |pages=157–174 |doi=10.1017/S0956536101122078}}
:{{Cite journal |last=Franco |first=Jean |year=2004 |title=The return of Coatlicue: Mexican nationalism and the Aztec past |journal=Journal of Latin American Cultural Studies |volume=13 |issue=2 |pages=205–219}}
:{{Cite journal |last=Frazier |first=E.G. |year=2006 |title=Préstamos del náhuatl al español mexicano |journal=Hesperia: Anuario de Filología Hispánica |volume=9 |pages=75–86}}
:{{Cite book |last=Galindo Leal |first=Carlos |title=Escudo Nacional: flora, fauna y biodiversidad |last2=Sarukhán Kermez |first2=José |last3=Wright |first3=David |last4=Carr |first4=Charles |publisher=Secretaría de Medio Ambiente y Recursos Naturales, Secretaría de Cultura, Instituto Nacional de Antropología e Historia, Museo Nacional de Antropología |year=2017 |editor=Cora Ma. A. Falero Ruiz |location=México City |pages=42–61 |chapter=Una historia natural del emblema nacional de México}}
:{{Cite book |last=Gibson |first=Charles |url=https://archive.org/details/aztecsunderspani00gibs |title=The Aztecs Under Spanish Rule: A History of the Indians of the Valley of Mexico, 1519-1810 |publisher=Stanford University Press |year=1964 |location=Stanford |authorlink=Charles Gibson (historian)}}
:{{Cite book |last=Gillespie |first=Susan D. |title=The Aztec Kings: the Construction of Rulership in Mexica History |publisher=[[University of Arizona Press]] |year=1989 |isbn=978-0-8165-1095-5 |location=Tucson |oclc=19353576 |authorlink=Susan D. Gillespie}}
:{{Cite book |last=Gillespie |first=Susan D. |title=Native Traditions in the Postconquest World, A Symposium at Dumbarton Oaks 2nd through 4th October 1992 |publisher=[[Dumbarton Oaks Research Library and Collection]] |year=1998 |isbn=978-0-88402-239-8 |editor=Elizabeth Hill Boone |editor-link=Elizabeth Hill Boone |location=Washington, DC |pages=233–263 |chapter=The Aztec Triple Alliance: A Postconquest Tradition |oclc=34354931 |editor2=Tom Cubbins |chapter-url=http://www.doaks.org/Native/trad09.pdf |chapter-format=[[PDF]] Reprint |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070221181058/http://www.doaks.org/Native/trad09.pdf |authorlink=Susan D. Gillespie}}
:{{Cite book |last=Greene |first=Doyle |title=Mexploitation Cinema: A Critical History of Mexican Vampire, Wrestler, Ape-Man and Similar Films, 1957–1977 |publisher=McFarland |year=2012}}
:{{Cite book |last=Gutierrez |first=Natividad |title=Nationalist Myths and Ethnic Identities: Indigenous Intellectuals and the Mexican State |publisher=University of Nebraska Press |year=1999}}
:{{Cite book |last=Hajovsky |first=Patrick Thomas |title=On the Lips of Others: Moteuczoma's Fame in Aztec Monuments and Rituals |publisher=University of Texas Press |year=2015}}
:{{Cite journal |last=Harner |first=Michael |year=1977 |title=The Ecological Basis for Aztec Sacrifice |url=https://archive.org/details/sim_american-ethnologist_1977-02_4_1/page/117 |journal=[[American Ethnologist]] |volume=4 |issue=1 |pages=117–135 |doi=10.1525/ae.1977.4.1.02a00070}}
:{{Cite book |last=Haskett |first=R.S. |url=https://archive.org/details/indigenousrulers0000hask |title=Indigenous rulers: An ethnohistory of town government in colonial Cuernavaca |publisher=University of New Mexico Press |year=1991}}
:{{Cite book |last=Hassig |first=Ross |title=Trade, Tribute, and Transportation: The Sixteenth-Century Political Economy of the Valley of Mexico |publisher=[[University of Oklahoma Press]] |year=1985 |isbn=978-0-8061-1911-3 |series=Civilization of the American Indian series |location=Norman |oclc=11469622 |number=171}}
:{{Cite book |last=Hassig |first=Ross |url=https://archive.org/details/aztecwarfareimpe0000hass |title=Aztec Warfare: Imperial Expansion and Political Control |publisher=[[University of Oklahoma Press]] |year=1988 |isbn=978-0-8061-2121-5 |series=Civilization of the American Indian series |location=Norman |oclc=17106411 |number=188 |authorlink=Ross Hassig}}
:{{Cite book |last=Hassig |first=Ross |url=https://archive.org/details/warsocietyinanci0000hass |title=War and Society in Ancient Mesoamerica |publisher=[[University of California Press]] |year=1992 |isbn=978-0-520-07734-8 |location=Berkeley |oclc=25007991 |authorlink=Ross Hassig}}
:{{Cite book |last=Hassig |first=Ross |url=https://archive.org/details/timehistorybelie0000hass |title=Time, History, and Belief in Aztec and Colonial Mexico |publisher=[[University of Texas Press]] |year=2001 |isbn=978-0-292-73139-4 |location=Austin |oclc=44167649 |authorlink=Ross Hassig}}
:{{Cite book |last=Hassig |first=Ross |url=https://archive.org/details/polygamyrisedemi0000hass |title=Polygamy and the Rise and Demise of the Aztec Empire |publisher=University of New Mexico Press |year=2016}}
:{{Cite journal |last=Haugen |first=J.D. |year=2009 |title=Borrowed borrowings: Nahuatl loan words in English |journal=Lexis. Journal in English Lexicology |volume=3}}
:{{Cite journal |last=Helland |first=J. |year=1990 |title=Aztec Imagery in Frida Kahlo's Paintings: Indigenity and Political Commitment |journal=Woman's Art Journal |volume=11 |issue=2 |pages=8–13}}
:{{Cite book |last=Hirth |first=Kenneth G. |title=The Aztec Economic World |publisher=Cambridge University Press |year=2016}}
:{{Cite book |last=Himmerich y Valencia |first=Robert |title=The Encomenderos of New Spain, 1521-1555 |publisher=University of Texas Press |year=1991 |isbn=978-0-292-73108-0}}
:{{Cite journal |last1=Hodge |first1=Mary G. |last2=Neff |first2=Hector |last3=Blackman |first3=M. James |last4=Minc |first4=Leah D. |year=1993 |title=Black-on-orange ceramic production in the Aztec empire's heartland. |url=https://archive.org/details/sim_latin-american-antiquity_1993-06_4_2/page/130 |journal=Latin American Antiquity |volume=4 |issue=2 |pages=130–157}}
:{{Cite book |last=Humboldt |first=Alexander von |title=Views of the Cordilleras and Monuments of the Indigenous Peoples of the Americas [1810]: A Critical Edition. |publisher=University of Chicago Press |year=2014 |isbn=978-0-226-86506-5}}
:{{Cite journal |last=Isaac |first=B.L. |year=2005 |title=Aztec cannibalism: Nahua versus Spanish and mestizo accounts in the Valley of Mexico |journal=Ancient Mesoamerica |volume=16 |issue=1 |pages=1–10 |doi=10.1017/s0956536105050030}}
:{{Cite journal |last=Isaac |first=B.L. |year=2002 |title=Cannibalism among Aztecs and Their Neighbors: Analysis of the 1577–1586" Relaciones Geográficas" for Nueva España and Nueva Galicia Provinces |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-anthropological-research_summer-2002_58_2/page/203 |journal=Journal of Anthropological Research |volume=58 |issue=2 |pages=203–224 |doi=10.1086/jar.58.2.3631036}}
:{{Cite journal |last1=Karttunen |first=Frances |last2=Lockhart |first2=James |year=1980 |title=La estructura de la poesía náhuatl vista por sus variantes |journal=Estudios de Cultura Nahuatl |volume=14 |pages=15–64 |authorlink=Frances Karttunen}}
:{{Cite journal |last=Kaufman |first=Terrence |year=2001 |title=The history of the Nawa language group from the earliest times to the sixteenth century: some initial results |url=http://www.albany.edu/anthro/maldp/Nawa.pdf |url-status=dead |version=Revised March 2001 |publisher=Project for the Documentation of the Languages of Mesoamerica |archive-url=https://web.archive.org/web/20200119013512/https://www.albany.edu/anthro/maldp/Nawa.pdf |archive-date=2020 թ․ հունվարի 19 |authorlink=Terrence Kaufman}}
:{{Cite journal |last=Keen |first=B. |year=2001 |title=Review of: City of Sacrifice: The Aztec Empire and the Role of Violence in Civilization |journal=The Americas |volume=57 |issue=4 |pages=593–595 |doi=10.1353/tam.2001.0036 |authorlink=Benjamin Keen}}
:{{Cite book |last=Keen |first=Benjamin |url=https://archive.org/details/aztecimageinwest00keen |title=The Aztec image in Western thought |publisher=Rutgers University Press |year=1971 |isbn=978-0-8135-0698-2 |location=New Brunswick}}
:{{Cite journal |last=Kubler |first=George |year=1942 |title=Population Movements in Mexico, 1520-1600 |journal=Hispanic American Historical Review |volume=22 |issue=4 |pages=606–643}}
:{{Cite journal |last=Lacadena |first=Alfonso |year=2008 |title=A Nahuatl Syllabary |url=http://www.mesoweb.com/pari/publications/journal/804/PARI0804.pdf |journal=[[The PARI Journal]] |volume=VIII |issue=4}}
:{{Cite book |last=León-Portilla |first=Miguel |url=https://archive.org/details/fifteenpoetsofaz0000unse |title=Fifteen Poets of the Aztec World |publisher=[[University of Oklahoma Press]] |year=1992 |isbn=978-0-8061-2441-4 |location=[[Norman, Oklahoma]] |oclc=243733946 |authorlink=Miguel León-Portilla}}
:{{Cite book |last=León-Portilla |first=Miguel |url=https://archive.org/details/bernardinodesaha0000leon |title=Bernardino de Sahagun, First Anthropologist |publisher=[[University of Oklahoma Press]] |others=Mauricio J. Mixco (trans.) |year=2002 |isbn=978-0-8061-3364-5 |edition=Originally published as Bernardino de Sahagún: Pionero de la Antropología 1999, UNAM. |location=Norman |oclc=47990042 |authorlink=Miguel León-Portilla}}
:{{Cite journal |last=León-Portilla |first=Miguel |year=2000 |title=Aztecas, disquisiciones sobre un gentilicio |journal=Estudios de la Cultura Nahuatl |volume=31 |pages=307–313}}
<!--:{{cite book |last=Lockhart |first=James |authorlink=James Lockhart (historian) |year=1991 |title=Nahuas and Spaniards: Postconquest Mexican History and Philology |series=UCLA Latin American studies vol. 76, Nahuatl studies series no. 3 |publisher=[[Stanford University Press]] and UCLA Latin American Center Publications |location= Stanford and Los Angeles, CA |isbn=0-8047-1953-5 |oclc=23286637 |ref=harv}}-->
:{{Cite book |last=Lockhart |first=James |url=https://archive.org/details/nahuasafterconqu0000lock |title=The Nahuas After the Conquest: A Social and Cultural History of the Indians of Central Mexico, Sixteenth Through Eighteenth Centuries |publisher=Stanford University Press |year=1992 |isbn=978-0-8047-1927-8 |location=Stanford}}
:{{Cite book |last=Lockhart |first=James |title=We People Here: Nahuatl Accounts of the Conquest of Mexico |publisher=[[University of California Press]] |year=1993 |isbn=978-0-520-07875-8 |editor-link=James Lockhart (historian) |series=Repertorium Columbianum |volume=1 |location=Berkeley |translator=Lockhart, James |oclc=24703159 |translator-link=James Lockhart (historian)}} {{en icon}} {{es icon}} {{nah icon}}
:{{Cite book |last=López Austin |first=Alfredo |title=Aztec |journal=The Oxford Encyclopedia of Mesoamerican Culture |publisher=Oxford University Press |year=2001 |isbn=978-0-19-514255-6 |volume=1 |pages=68–72 |authorlink=Alfredo López Austin}}
:{{Cite book |last=López Austin |first=Alfredo |title=Tamoanchan, Tlalocan: Places of Mist |publisher=[[University Press of Colorado]] |year=1997 |isbn=978-0-87081-445-7 |series=Mesoamerican Worlds series |location=Niwot |translator=Bernard R. Ortiz de Montellano |oclc=36178551 |translator2=Thelma Ortiz de Montellano |authorlink=Alfredo López Austin}}
: {{cite book |last=López Luján |first= Leonardo |year=2005 |title=The Offerings of the Templo Mayor of Tenochtitlan'' |edition= Revised |translator=Bernard R. Ortiz de Montellano and Thelma Ortiz de Montellano |publisher= University of New Mexico Press |location=Albuquerque |isbn=978-0-8263-2958-5 |ref=harv}}
:{{Cite book |last=MacLeod |first=Murdo |title=Mesoamerica since the Spanish Invasion: An Overview. |journal=The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas |publisher=Cambridge University Press |year=2000 |isbn=978-0-521-65204-9 |volume=2, part 2 |pages=1–43 |authorlink=Murdo J. MacLeod}}
:{{Cite book |last=Matos Moctezuma |first=Eduardo |url=https://archive.org/details/greattempleofazt0000mato_p3a0 |title=The Great Temple of the Aztecs: Treasures of Tenochtitlan |publisher=[[Thames & Hudson]] |others=[[Doris Heyden]] (trans.) |year=1988 |isbn=978-0-500-39024-5 |series=New Aspects of Antiquity series |location=New York |oclc=17968786 |authorlink=Eduardo Matos Moctezuma}}
:{{Cite book |last=Matos Moctezuma |first=Eduardo |title=The Aztec Templo Mayor |publisher=Dumbarton Oaks Research Library and Collection |year=1987 |editor-last=Hill Boone |editor-first=Elizabeth |pages=188–189 |chapter=Symbolism of the Templo Mayor}}
:{{Cite book |last=Matos Moctezuma |first=Eduardo |title=The Oxford Handbook of the Aztecs |publisher=Oxford University Press |year=2017 |volume=1 |chapter=Ancient Stone Sculptures: In Search of the Mexica Past |doi=10.1093/oxfordhb/9780199341962.013.1}}
:{{Cite book |last=Matthew |first=Laura E |title=Indian Conquistadors: Indigenous Allies in the Conquest of Mesoamerica |last2=Oudijk |first2=Michel R. |publisher=University of Oklahoma Press |year=2007}}
:{{Cite journal |last=McCaa |first=Robert |year=1995 |title=Spanish and Nahuatl Views on Smallpox and Demographic Catastrophe in Mexico |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-interdisciplinary-history_winter-1995_25_3/page/397 |journal=Journal of Interdisciplinary History |volume=25 |issue=3 |pages=397–431 |doi=10.2307/205693 |jstor=205693}}
:{{Cite web |last=McCaa |first=Robert |year=1997 |title=The Peopling of Mexico from Origins to Revolution (preliminary draft |url=https://users.pop.umn.edu/~rmccaa/mxpoprev/cambridg3.htm |url-status=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170712205834/http://users.pop.umn.edu/~rmccaa/mxpoprev/cambridg3.htm |archivedate=2017 թ․ հուլիսի 12 |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 17}}
:{{Cite book |last1=Miller |first1=Mary |url=https://archive.org/details/godssymbolsofa00mill |title=The Gods and Symbols of Ancient Mexico and the Maya: An Illustrated Dictionary of Mesoamerican Religion |last2=Taube |first2=Karl |author2-link=Karl Taube |publisher=[[Thames & Hudson]] |year=1993 |isbn=978-0-500-05068-2 |location=London |oclc=27667317 |authorlink=Mary Miller (art historian)}}
:{{Cite book |last=Minc |first=Leah D. |title=The Oxford Handbook of the Aztecs |publisher=Oxford University Press |year=2017 |editor1=Deborah L. Nichols |volume=1 |chapter=Pottery and the Potter's Craft in the Aztec Heartland |doi=10.1093/oxfordhb/9780199341962.013.13 |editor2=Enrique Rodríguez-Alegría}}
:{{Cite book |last=Montes de Oca |first=Mercedes |title=Los difrasismos en el náhuatl de los siglos XVI y XVII |publisher=Universidad Nacional Autonoma de México |year=2013 |location=México City}}
:{{Cite book |last=Mora |first=Carl J. |url=https://archive.org/details/mexicancinemaref0003edmora |title=Mexican Cinema: Reflections of a Society, 1896-2004, 3d ed. |publisher=McFarland |year=2005}}
:{{Cite book |last=Morfín |first=Lourdes Márquez |title=The Oxford Handbook of the Aztecs |last2=Storey |first2=Rebecca |year=2016 |page=189 |chapter=Population History in Precolumbian and Colonial Times}}
:{{Cite book |last=Mundy |first=B.E. |title=The death of Aztec Tenochtitlan, the life of México City |publisher=University of Texas Press |year=2015}}
:{{Cite journal |last=Mundy |first=B.E. |year=2014 |title=Place-Names in Mexico-Tenochtitlan |journal=Ethnohistory |volume=61 |issue=2 |pages=329–355}}
:{{Cite book |last=Nichols |first=Deborah L. |title=The Oxford Handbook of the Aztecs |last2=Rodríguez-Alegría |first2=Enrique |publisher=Oxford University Press |year=2017 |editor=Deborah L. Nichols |chapter=Introduction: Aztec Studies: Trends and Themes |editor2=Enrique Rodríguez-Alegría}}
:{{Cite book |last=Nicholson |first=H.B. |title=Handbook of Middle American Indians, Volume 10 & 11 "Archaeology of Northern Mesoamerica" |publisher=University of Texas Press |year=1971 |editor1=Gordon F. Ekholm |pages=92–134 |chapter=Major Sculpture in Pre-Hispanic Central Mexico |editor2=Ignacio Bernal}}
:{{Cite book |last=Nicholson |first=H.B. |title=Painted Architecture and Polychrome Monumental Sculpture in Mesoamerica: A Symposium at Dumbarton Oaks, 10th to 11th October, 1981 |publisher=Dumbarton Oaks |year=1981 |editor=Elizabeth Hill Boone |chapter=Polychrome on Aztec Sculpture}}
:{{Cite journal |last=Nicholson |first=H.B. |last2=Berger |first2=Rainer |year=1968 |title=Two Aztec Wood Idols: Iconographic and Chronologic Analysis |journal=Studies in Pre-Columbian Art and Archaeology |volume=5 |issue=5 |pages=1–3, 5–28 |jstor=41263409}}
* Nichols, Deborah L. and Enrique Rodríguez-Alegría, eds. ''The Oxford Handbook of The Aztecs''. Oxford: Oxford University Press 2017.
:{{Cite journal |last=Noguera |first=Eduardo |year=1974 |title=Sitios de Ocupacion de la periferia de Tenochtitlan |journal=Anales de Antropologia |pages=53–87 |doi=10.22201/iia.24486221e.1974.0.23307 |doi-broken-date=2018 թ․ դեկտեմբերի 8}}
:{{Cite book |last=Nowotny |first=Karl Anton |title=Tlacuilolli: Style and Contents of the Mexican Pictorial Manuscripts with a Catalog of the Borgia Group |publisher=University of Oklahoma Press |year=2005 |translator=George A. Evertt and Edward B. Sisson}}
:{{Cite book |last=Offner |first=Jerome A. |url=https://archive.org/details/lawpoliticsinazt0044offn |title=Law and Politics in Aztec Texcoco |publisher=Cambridge University Press |year=1983 |isbn=978-0-521-23475-7 |location=Cambridge}}
:{{Cite journal |last=Ortíz de Montellano |first=Bernard R. |year=1983 |title=Counting Skulls: Comment on the Aztec Cannibalism Theory of Harner-Harris |url=https://archive.org/details/sim_american-anthropologist_1983-06_85_2/page/403 |journal=[[American Anthropologist]] |volume=85 |issue=2 |pages=403–406 |doi=10.1525/aa.1983.85.2.02a00130 |oclc=1479294}}
:{{Cite book |last=Ortíz de Montellano |first=Bernard R. |url=https://archive.org/details/aztecmedicinehea0000orti |title=Aztec Medicine, Health, and Nutrition |publisher=[[Rutgers University Press]] |year=1990 |isbn=978-0-8135-1562-5 |location=New Brunswick, NJ |oclc=20798977}}
:{{Cite journal |last=Ouweneel |first=A. |year=1995 |title=From tlahtocayotl to gobernadoryotl: a critical examination of indigenous rule in 18th‐century central Mexico |url=https://archive.org/details/sim_american-ethnologist_1995-11_22_4/page/756 |journal=American Ethnologist |volume=22 |issue=4 |pages=756–785}}
:{{Cite book |last=Pasztory |first=Esther |title=Aztec Art |publisher=Harry N. Abrams, Inc. Publishers |year=1983}}
:{{Cite book |last=Peterson |first=Jeanette Favrot |title=Visualizing Guadalupe |publisher=University of Texas Press |year=2014 |isbn=978-0-292-73775-4 |pages=176, 227}}
:{{Cite book |last=Pilcher |first=J.M. |url=https://archive.org/details/planettacoglobal0000pilc_q2d4 |title=Planet taco: A global history of Mexican food |publisher=Oxford University Press |year=2017 |location=Oxford |pages=[https://archive.org/details/planettacoglobal0000pilc_q2d4/page/184 184]–185}}
:{{Cite book |last=Prem |first=Hanns J. |title=Supplement to the Handbook of Middle American Indians, Vol. 5: Epigraphy |title-link=Handbook of Middle American Indians |publisher=[[University of Texas Press]] |year=1992 |isbn=978-0-292-77650-0 |editor=Victoria R. Bricker |editor-link=Victoria Bricker |location=Austin |pages=53–69 |chapter=Aztec Writing |oclc=23693597 |editor2=Patricia A. Andrews}}
:{{Cite journal |last=Quiñones Keber |first=Eloise |year=1996 |title=Humboldt and Aztec Art |journal=Colonial Latin American Review |volume=5 |issue=2 |pages=277–297 |authorlink=Eloise Quiñones Keber}}
:{{Cite book |last=Restall |first=Matthew |title=Seven Myths of the Spanish Conquest |title-link=Seven Myths of the Spanish Conquest |publisher=[[Oxford University Press]] |year=2004 |isbn=978-0-19-517611-7 |edition=1st pbk |location=Oxford and New York |oclc=56695639 |authorlink=Matthew Restall}}
:{{Cite book |last=Rodríguez-Alegría |first=E. |title=The Oxford Handbook of the Aztecs |publisher=Oxford University Press |year=2017 |isbn=978-0-19-934196-2 |volume=1 |location=Oxford |chapter=A City Transformed: From Tenochtitlan to Mexico City in the Sixteenth Century |doi=10.1093/oxfordhb/9780199341962.001.0001}}
:{{Cite book |last=Sanders |first=William T. |title=The Native Population of the Americas in 1492 |publisher=University of Wisconsin Press |year=1992 |editor=William Denevan |edition=revised |location=Madison |pages=85–150 |chapter=The Population of the Central Mexican Symbiotic Region, the Basin of Mexico, and the Teotihuacan Valley in the Sixteenth-century |origyear=1976}}
:{{Cite book |last=Sanders |first=William T. |title=Handbook of Middle American Indians |year=1971 |volume=3 |pages=3–44 |chapter=Settlement Patterns in Central Mexico}}
:{{Cite book |last=Schroeder |first=Susan |title=Chimalpahin and the Kingdoms of Chalco |publisher=[[University of Arizona Press]] |year=1991 |isbn=978-0-8165-1182-2 |location=Tucson |oclc=21976206 |authorlink=Susan Schroeder}}
:{{Cite journal |last=Smith |first=Michael E. |year=1984 |title=The Aztlan Migrations of Nahuatl Chronicles: Myth or History? |url=http://www.public.asu.edu/~mesmith9/1-CompleteSet/MES-84-Aztlan.pdf |journal=[[Ethnohistory (journal)|Ethnohistory]] |volume=31 |issue=3 |pages=153–186 |doi=10.2307/482619 |jstor=482619 |oclc=145142543 |authorlink=Michael E. Smith}}
:{{Cite book |last=Smith |first=Michael E. |title=A Comparative Study of Thirty City-State Cultures |publisher=The Royal Danish Academy of Sciences and Letters |year=2000 |editor=Mogens Herman Hansen |editor-link=Mogens Herman Hansen |location=Copenhagen |pages=581–595 |chapter=Aztec City-States}}
:{{Cite book |last=Smith |first=Michael E. |url=https://archive.org/details/aztecimperialstr00unse |title=Aztec Imperial Strategies |publisher=[[Dumbarton Oaks Research Library and Collection]] |year=1996 |isbn=978-0-88402-211-4 |editor=Frances Berdan |location=Washington, DC |pages=[https://archive.org/details/aztecimperialstr00unse/page/137 137]–151 |chapter=The Strategic Provinces |oclc=27035231 |editor2=Richard Blanton |editor3=Elizabeth Hill Boone |editor4=Mary G. Hodge |editor5=Michael E. Smith |editor6=Emily Umberger}}
:{{Cite book |author=Smith, Michael E. |title=The Aztecs |publisher=[[Blackwell Publishing]] |year=1997 |isbn=978-0-631-23015-1 |edition=first |location=Malden, MA |oclc=48579073 |authorlink=Michael E. Smith}}
:{{Cite book |last=Smith |first=Michael E. |title=Aztec City-State Capitals |publisher=University Press of Florida |year=2008}}
:{{Cite journal |last1=Smith |first1=Michael E. |last2=Montiel |first2=Lisa |year=2001 |title=The Archaeological Study of Empires and Imperialism in Pre-Hispanic Central Mexico |journal=Journal of Anthropological Archaeology |volume=20 |issue=3 |pages=245–284 |doi=10.1006/jaar.2000.0372 |author1link=Michael E. Smith}}
:{{Cite web |last=Smith |first=Michael E. |year=2005 |title=Life in the Provinces of the Aztec Empire |url=http://www.public.asu.edu/~mesmith9/MES-05-SciAm-.pdf |publisher=Scientific American}}
:{{Cite book |last=Soustelle |first=Jacques |url=https://archive.org/details/dailylifeofaztec00sous |title=Daily Life of the Aztecs, on the Eve of the Spanish Conquest |publisher=Stanford University Press |year=1970}}
:{{Cite book |last=Taube |first=Karl A. |title=Aztec and Maya Myths |publisher=[[University of Texas Press]] |year=1993 |isbn=978-0-292-78130-6 |edition=4th University of Texas |location=Austin |oclc=29124568 |authorlink=Karl Taube}}
:{{Cite book |last=Taube |first=Karl |title=The Oxford Handbook of Mesoamerican Archaeology |publisher=Oxford University Press |year=2012 |editor1=Deborah L. Nichols |pages=741–752 |chapter=Creation and Cosmology:Gods and Mythic Origins in Ancient Mesoamerica |editor2=Christopher A. Pool}}
:{{Cite book |last=Tenorio-Trillo |first=Mauricio |title=Mexico at the World's Fairs |publisher=University of California Press |year=1996 |isbn=978-0-520-20267-2}}
:{{Cite journal |last=Tomlinson |first=G. |year=1995 |title=Ideologies of Aztec song |journal=Journal of the American Musicological Society |volume=48 |issue=3 |pages=343–379 |doi=10.2307/3519831 |jstor=3519831}}
:{{Cite book |last=Townsend |first=Richard F. |url=https://archive.org/details/aztecs0000town_l5y8 |title=The Aztecs |publisher=[[Thames & Hudson]] |year=2009 |isbn=978-0-500-28791-0 |edition=3rd, revised |location=London}}
:{{Cite journal |last=VanEssendelft |first=W. |year=2018 |title=What's in a name? A typological analysis of Aztec placenames |journal=Journal of Archaeological Science: Reports}}
:{{Cite journal |last=Whittaker |first=G. |year=2009 |title=The principles of nahuatl writing |journal=Göttinger Beiträge zur Sprachwissenschaft |volume=16 |pages=47–81}}
:{{Cite book |last=Whitmore |first=Thomas M. |title=Disease and Death in Early Colonial Mexico: Simulating Amerindian Depopulation |publisher=Westview Press |year=1992 |location=Boulder, CO}}
:{{Cite journal |last=Witton |first=M.P. |last2=Martill |first2=D.M. |last3=Loveridge |first3=R.F. |year=2010 |title=Clipping the Wings of Giant Pterosaurs: Comments on Wingspan Estimations and Diversity |journal=Acta Geoscientica Sinica |volume=31 |issue=Supplement 1 |pages=79–81}}
:{{Cite book |last=Wolfe |first=Bertram D. |title=The Fabulous Life of Diego Rivera |publisher=Cooper Square Press |year=2000}}
:{{Cite book |author=Zantwijk, Rudolph van |url=https://archive.org/details/aztecarrangement0000zant |title=The Aztec Arrangement: The Social History of Pre-Spanish Mexico |publisher=University of Oklahoma Press |year=1985 |isbn=978-0-8061-1677-8 |location=Norman |oclc=11261299}}
: {{Cite journal |last=Zender |first=Marc |year=2008 |title=One Hundred and Fifty Years of Nahuatl Decipherment |url=http://www.mesoweb.com/pari/publications/journal/804/PARI0804.pdf |journal=[[The PARI Journal]] |volume=VIII |issue=4}}
{{refend}}

== Սկզբնական աղբյուրներ անգլերենով ==
{{refbegin|indent=yes}}
{{div col|colwidth=40em}}
* Berdan, Frances F. and Patricia Reiff Anawalt (1997) ''The Essential [[Codex Mendoza]]''. University of California Press, Berkeley. {{ISBN|0-520-20454-9}}.
* [[Hernán Cortés|Cortés, Hernan]] (1987) ''Letters from Mexico''. New Edition. Translated by [[Anthony Pagden]]. Yale University Press, New Haven. {{ISBN|0-300-03724-4}}.
* {{Cite book |author=Díaz del Castillo, Bernal |title=The Conquest of New Spain |title-link=Historia verdadera de la conquista de la Nueva España |publisher=[[Penguin Books]] |others=[[J.M. Cohen]] (trans.) |year=1963 |isbn=978-0-14-044123-9 |edition=6th printing (1973) |series=Penguin Classics |location=Harmondsworth, England |oclc=162351797 |authorlink=Bernal Díaz del Castillo |origyear=1632}}
* {{Cite book |author=Durán, Diego |url=https://archive.org/details/bookofgodsritesa0000dura |title=Book of the Gods and Rites ''and'' The Ancient Calendar |publisher=[[University of Oklahoma Press]] |others=Foreword by [[Miguel León-Portilla]] |year=1971 |isbn=978-0-8061-0889-6 |editor=Fernando Horcasitas |edition=translation of ''Libro de los dioses y ritos'' and ''El calendario antiguo'', 1st English |series=Civilization of the American Indian series |location=Norman |translator=Fernando Horcasitas |oclc=149976 |editor2=Doris Heyden |editor2-link=Doris Heyden |translator2=Doris Heyden |translator2-link=Doris Heyden |number=102 |authorlink=Diego Durán |origyear=1574–79}}
* {{Cite book |author=Durán, Diego |title=The History of the Indies of New Spain |publisher=[[University of Oklahoma Press]] |others=[[Doris Heyden]] (trans., annot., and introd.) |year=1994 |isbn=978-0-8061-2649-4 |edition=Translation of ''Historia de las Indias de Nueva-España y Islas de Tierra Firme'', 1st English |series=Civilization of the American Indian series, no. 210 |location=Norman |oclc=29565779 |authorlink=Diego Durán |origyear=c.1581}}
* {{Cite book |author=Ruiz de Alarcón, Hernando |title=Treatise on the Heathen Superstitions and Customs That Today Live Among the Indians Native to This New Spain, 1629 |publisher=[[University of Oklahoma Press]] |others=translated & edited by [[J. Richard Andrews]] and [[Ross Hassig]] |year=1984 |isbn=978-0-8061-1832-1 |edition=original reproduction and translation of: ''Tratado de las supersticiones y costumbres gentílicas que oy viven entre los indios naturales desta Nueva España'', first English |series=Civilization of the American Indian series |location=Norman |oclc=10046127 |number=164 |authorlink=Hernando Ruiz de Alarcón |origyear=1629}} {{nah icon}} {{en icon}}
* {{Cite book |author=Sahagún, Bernardino de |title=Florentine Codex: General History of the Things of New Spain, 13 vols. in 12 |title-link=Florentine Codex |publisher=[[School of American Research]] and the [[University of Utah Press]] |others=[[Charles E. Dibble]] and [[Arthur J.O. Anderson]] (eds., trans., notes and illus.) |year=1950–82 |isbn=978-0-87480-082-1 |edition=translation of ''Historia General de las Cosas de la Nueva España'' |series=vols. I–XII |location=Santa Fe, NM and Salt Lake City |oclc=276351 |authorlink=Bernardino de Sahagún |origyear=c. 1540–85}}
* {{Cite book |author=Sahagún, Bernardino de |title=Primeros Memoriales |title-link=Primeros Memoriales |publisher=[[University of Oklahoma Press]] |others=[[Thelma D. Sullivan]] (English trans. and paleography of Nahuatl text), with [[H.B. Nicholson]], [[Arthur J.O. Anderson]], [[Charles E. Dibble]], [[Eloise Quiñones Keber]], and Wayne Ruwet (completion, revisions, and editor) |year=1997 |isbn=978-0-8061-2909-9 |series=Civilization of the American Indians series |volume=200, part 2 |location=Norman |oclc=35848992 |authorlink=Bernardino de Sahagún |origyear=c. 1558–61}}
* [[Diego Durán|Durán, Fray Diego]] (1994) ''The History of the Indies of New Spain''. Translated by Doris Heyden. University of Oklahoma Press, Norman. {{ISBN|0-8061-2649-3}}.
* {{Cite book |last=Chimalpahin |first=Domingo de San Antón Muñón |title=Codex Chimalpahin, vol. 1: society and politics in Mexico Tenochtitlan, Tlatelolco, Texcoco, Culhuacan, and other Nahua altepetl in central Mexico; the Nahuatl and Spanish annals and accounts collected and recorded by don Domingo de San Antón Muñón Chimalpahin Quauhtlehuanitzin |publisher=[[University of Oklahoma Press]] |others=Susan Schroeder (general editor), Wayne Ruwet (manuscript editor) |year=1997 |isbn=978-0-8061-2921-1 |editor=Arthur J.O. Anderson |editor-link=Arthur J.O. Anderson |series=Civilization of the American Indian series |location=Norman |translator=Arthur J.O. Anderson |oclc=36017075 |editor2=Susan Schroeder |translator2=Susan Schroeder |translator-link=Arthur J.O. Anderson |number=225 |authorlink=Chimalpahin |origyear=c. 1621}}
* {{Cite book |author=Chimalpahin Quauhtlehuanitzin |title=Codex Chimalpahin, vol. 2: society and politics in Mexico Tenochtitlan, Tlatelolco, Texcoco, Culhuacan, and other Nahua altepetl in central Mexico; the Nahuatl and Spanish annals and accounts collected and recorded by don Domingo de San Antón Muñón Chimalpahin Quauhtlehuanitzin (continued) |author2=Domingo de San Antón Muñón |publisher=[[University of Oklahoma Press]] |others=Susan Schroeder (general editor), Wayne Ruwet (manuscript editor) |year=1997 |isbn=978-0-8061-2950-1 |editor=Arthur J.O. Anderson |editor-link=Arthur J.O. Anderson |series=Civilization of the American Indian series |location=Norman |translator=Arthur J.O. Anderson |oclc=36017075 |editor2=Susan Schroeder |translator2=Susan Schroeder |translator-link=Arthur J.O. Anderson |number=226 |authorlink=Chimalpahin |origyear=c. 1621}}
* Zorita, Alonso de (1963) ''Life and Labor in Ancient Mexico: The Brief and Summary Relation of the Lords of New Spain''. Translated by Benjamin Keen. Rutgers University Press, New Brunswick. {{ISBN|0-8061-2679-5}} (1994 paperback).
{{refend}}<!-- END biblio format style -->
{{div col end}}

== Արտաքին հղումներ ==
* [http://mexicolore.co.uk/aztecs/ Aztecs at Mexicolore]: constantly updated educational site specifically on the Aztecs, for serious students of all ages.
* [https://web.archive.org/web/20091027042348/http://geocities.com/architecture_aztec_america Aztec Architecture]
* [http://www.d.umn.edu/cla/faculty/troufs/anth3618/maaztec.html Aztecs / Nahuatl / Tenochtitlan]: Ancient Mesoamerica resources at [[University of Minnesota Duluth]]
* [http://www.history-aztec.com Aztec history, culture and religion] B. Diaz del Castillo, The Discovery and Conquest of Mexico (tr. by A.P. Maudsley, 1928, repr. 1965)
* [http://www.hist.umn.edu/~rmccaa/mxpoprev/table2.htm Demographic Disaster in Mexico 1519-1595] at the Department of History at the [[University of Minnesota]]
* [http://www.public.asu.edu/~mesmith9/azbib.html Michael E. Smith's student bibliography on the Aztecs].
* {{Cite web |title=Article: "Life in the Provinces of the Aztec Empire" |url=http://www.public.asu.edu/~mesmith9/MES-05-SciAm-.pdf}}&nbsp;{{small|(538&nbsp;[[Kibibyte|KiB]])}}
* [http://www.public.asu.edu/~mesmith9/tlahuica.html Tlahuica Culture Home Page (an Aztec group from Morelos, Mexico)]
* [http://www.bbc.co.uk/radio4/history/inourtime/inourtime_20030227.shtml "The Aztecs-looking behind the myths"] on [[BBC Radio 4]]'s [[In Our Time (BBC Radio 4)|''In Our Time'']] featuring Alan Knight, Adrian Locke and Elizabeth Graham
* [https://web.archive.org/web/20100219221511/http://worldmuseumofman.org/aztecartifacts1.htm Pre-columbian Aztec Collection]: photographs of Aztec tools and weapons
{{Արտաքին հղումներ}}
{{ՀՍՀ|հատոր=2|էջ=159}}

[[Կատեգորիա:Ացտեկներ]]
[[Կատեգորիա:Հնդկացիներ]]
Այս էջում օգտագործված կաղապարները.
Կաղապար:Cite book (խմբագրել)
Կաղապար:Cite journal (խմբագրել)
Կաղապար:Cite magazine (խմբագրել)
Կաղապար:Cite news (խմբագրել)
Կաղապար:Cite web (խմբագրել)
Կաղապար:Cn (խմբագրել)
Կաղապար:Column-width (խմբագրել)
Կաղապար:Div col (խմբագրել)
Կաղապար:Div col end (խմբագրել)
Կաղապար:En icon (խմբագրել)
Կաղապար:Es icon (խմբագրել)
Կաղապար:Harvard citation no brackets (խմբագրել)
Կաղապար:Harvnb (խմբագրել)
Կաղապար:ISBN (խմբագրել)
Կաղապար:ISO 639 name en (խմբագրել)
Կաղապար:ISO 639 name es (խմբագրել)
Կաղապար:Lang (խմբագրել)
Կաղապար:Lang-en (խմբագրել)
Կաղապար:Language icon (խմբագրել)
Կաղապար:Main other (խմբագրել)
Կաղապար:Multiple image (խմբագրել)
Կաղապար:Nah icon (խմբագրել)
Կաղապար:Refbegin (խմբագրել)
Կաղապար:Refend (խմբագրել)
Կաղապար:Sfn (խմբագրել)
Կաղապար:Small (խմբագրել)
Կաղապար:Str trim (խմբագրել)
Կաղապար:Tnavbar-view (խմբագրել)
Կաղապար:Արտաքին հղումներ (խմբագրել)
Կաղապար:Բազմապատիկ պատկերներ (խմբագրել)
Կաղապար:Ծանտուփ (խմբագրել)
Կաղապար:Ծանցանկ (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Կաղապար:Ծանցանկ/styles.css (խմբագրել)
Կաղապար:ՀՍՀ (խմբագրել)
Կաղապար:Սյուն (խմբագրել)
Կաղապար:Սյուն/styles.css (խմբագրել)
Կաղապար:Սյունակ ավարտ (խմբագրել)
Կաղապար:Վատ թարգմանություն (խմբագրել)
Կաղապար:Փոքր (խմբագրել)
Կաղապար:Քույրհղումներ (խմբագրել)
Մոդուլ:Arguments (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Check for unknown parameters (խմբագրել)
Մոդուլ:Citation/CS1 (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Citation/CS1/COinS (խմբագրել)
Մոդուլ:Citation/CS1/Configuration (խմբագրել)
Մոդուլ:Citation/CS1/Date validation (խմբագրել)
Մոդուլ:Citation/CS1/Identifiers (խմբագրել)
Մոդուլ:Citation/CS1/Utilities (խմբագրել)
Մոդուլ:Citation/CS1/Whitelist (խմբագրել)
Մոդուլ:Citation/CS1/styles.css (խմբագրել)
Մոդուլ:Error (խմբագրել)
Մոդուլ:External links (խմբագրել)
Մոդուլ:Footnotes (խմբագրել)
Մոդուլ:Footnotes/anchor id list (խմբագրել)
Մոդուլ:Footnotes/anchor id list/data (խմբագրել)
Մոդուլ:Footnotes/whitelist (խմբագրել)
Մոդուլ:Languages (խմբագրել)
Մոդուլ:Languages/data (խմբագրել)
Մոդուլ:Multiple image (խմբագրել)
Մոդուլ:Navbar (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Navbox (խմբագրել)
Մոդուլ:Sources (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Sources-utils (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Wikidata (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Wikidata/config (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:WikidataSelectors (դիտել ելատեքստը) (կիսա-պաշտպանված է)
Մոդուլ:Yesno (խմբագրել)
Մոդուլ:Քույրհղումներ (խմբագրել)
Մոդուլ:Քույրհղումներ/config (խմբագրել)
Վերադարձ դեպի Ացտեկներ։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Ացտեկներ» էջից