Դիտել Աղվաներենի այբուբեն էջի աղբյուրը

Ձեզ չի թույլատրվում խմբագրել այս էջը հետևյալ պատճառով.
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2024
Expiry of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2025
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Դուք կարող եք դիտել և պատճենել այս էջի ելատեքստը.
[[Պատկեր:Alban-script.jpg|260px|մինի|15-րդ դարի հայկական ձեռագիր, որը պարունակում է աղվանական այբուբենը]]

'''Աղվաներենի այբուբեն''', աղվաներենի՝ հնադարյան [[Աղվանք]]ի բնակչության լեզվի գրային համակարգը, որը ստեղծել է [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ը, [[Անանիա Թարգմանիչ|եպիսկոպոս Անանիայի]] և [[Բենիամին Երեց|աղվան Բենիամինի]] հետ միասին<ref name="Մաշտոց">К. В. Тревер. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании. М—Л., 195</ref>։

Աղվանական գրի և գրականության մասին տեղեկությունները հասել են հայկական մի շարք աղբյուրների միջոցով։ [[Կորյուն]]ի, [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]] և [[Մովսես Կաղանկատվացի|Մովսես Կաղանկատվացու]] հաղորդմամբ՝ 5-րդ դարում [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ը [[այբուբեն]] է ստեղծել աղվանների՝ գարգարների համար, և նրա օգնությամբ գարգարները թարգմանեցին [[Աստվածաշունչ]]ը և [[Ավետարան]]ը<ref name="Մաշտոց" /><ref>Peter R. Ackroyd. The Cambridge history of the Bible. — Cambridge University Press, 1963. — Т. 2. — С.368</ref><ref>J. Gippert, W. Schulze. Some Remarks on the Caucasian Albanian Palimpsests / Iran and the Caucasus 11 (2007)</ref>։

Աղվանական գրի և գրականության մասին հստակ փաստագրական նյութեր պահպանվել են [[Դվինի եկեղեցական ժողով (506)|506 թվականին Դվինի եկեղեցական ժողովի]] նյութերում։ 7-րդ դարի պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացին իր աշխատությունում թվարկում է իր ժամանակի գիր, գրականություն ունեցող ժողովուրդներին, որոնց մեջ հիշատակում է նաև աղվաններին։ Աղվաներենի այբուբենի մասին խոսել է նաև 8-րդ դարի պատմիչ [[Ղևոնդ]]ը։ Վերջինս ևս թվարկում է այն լեզունները, որոնցով գրված են եղել չորս Ավետարանները և 20-րդ տեղում նա հիշատակում է աղվաներենը։

Այս գրով, սակայն, գրականություն չի պահպանվել և հայտնի է միայն այբուբենը<ref>{{Գիրք:Լեզվաբանական բառարան|8}}</ref>։

== Աղվանական գրականության հայտնագործությունը ==
Սկսած 19-րդ դարի 30-ական թվականներից՝ փորձեր են արվել հայտաբերել աղվանական գրականության փաստեր։ Այդպիսի հաջող փորձերից մեկն իրականացվել է [[1937 թվական]]ի [[սեպտեմբերի 28]]-ին, երբ [[Էջմիածին|Էջմիածնում]] հայտնաբերվեց ձեռագիր մատյան [[Իլյա Աբուլաձե]]ի կողմից։ Մատյանն այժմ պահվում է Երևանի [[Մատենադարան]]ում։ Այն հայալեզու դասագիրք էր, որտեղ բացի հայկական, հունական, եբրայական, վրացական, արաբական այբուբեններից նշված էր նաև աղվանական այբուբենը։ Իլյա Աբուլաձեն, ապա [[Ակակի Շանիձե|Ա. Շանիձեն]] պնդում էին, որ հայտնաբերված այբուբենը իսկապես աղվանական այբուբեն է և նրանում արտացոլված հնչյունային համակարգը պետք է համապատասխանի ուդիական՝ դաղստանյան լեզվախմբի, լեզգիական ենթալեզվախմբի հնչյունային համակարգին<ref name="աբուլաձե">Алексидзе З. Обнаружена писменность кавказской Албании</ref><ref>Климов Г. А. Агванский язык // Языки мира: Кавказские языки. — М., 1999. — С. 459—460.</ref>։

Աղվանագիտության ոլորտում երկրորդ կարևոր հայտնագործությունը տեղի ունեցավ 1948-1952 թվականներին, երբ [[Ադրբեջան]]ի և [[Դաղստան]]ի տարածքում հնագիտական պեղումների ժամանակ հայտնաբերվեցին գրություններ, որոնք այսօր պայմանականորեն համարվում են աղվանական<ref name="աբուլաձե" />։ Այնուհետև 1975 թվականին [[Եգիպտոս]]ում Սինայի՝ Սուրբ Եկատերինայի եկեղեցում բռնկված հրդեհից հետո իրականացվող վերանորոգման աշխատանքների ժամանակ հայտնաբերվեց կրկնագիր ձեռագրեր՝ գրված պերգամենտի վրա, որոնք աղվանական գրերի ուսումնասիրության հարցում կարևոր ձեռքբերում էին։ Հայտնաբերված ձեռագրերի հետազոտությամբ սկսեցին զբաղվել [[Վրաստան]]ի գիտությունների ակադեմիայի ձեռագրերի ինստիտուտը։ Ուսումնասիրության արդյունքում պարզ դարձավ, որ կրկնագիր ձեռագրի երկրորդ շերտը բաղկացած է քառալեզու վեց տարբեր ձեռագրերից. հայտնաբերված գրերից մեկը ոչ [[հայերեն]] էր և ոչ էլ [[վրացերեն]], չնայած որ որոշակի նմանություն ուներ հայերենին և վրացերենին։ Արշավախմբի ղեկավար [[Զազա Ալեքսիձե]]ն, ուսումնասիրելով այս կրկնագիրը, հանգեց այն եզրակացության, որ իրենք գործ ունեն աղվանական գրի հետ<ref name="Զազա">The Albanian Script. The process-How its secrets were reveald by Zaza Aleksidze and Betty Blair</ref> : Ուսումնասիրելով կրկնագրերը և համեմատելով արդեն հայտնաբերված աղվանական գրերի նմուշները՝ Զազա Ալեքսիձեն ենթադրեց, որ աղվանական [[հնչյուն]]ները թվով 52-ն են, որից 45-ը բաղաձայն հնչյուններ են, յոթը՝ ձայնավոր, և քանի որ կովկասյան աղվաներենը պատկանում է Հյուսիս կովկասյան լեզվաընտանիքի լեզգիական լեզվախմբին, ապա աղվանական լեզվի [[բառապաշար]]ի մեկ երրորդը որոշակի զուգահեռներ պետք է ունենա [[ուդիններեն]]ի հետ<ref name="Զազա" />։ Հավանաբար, աղվաներենը պետության ծիսական և ադմինիստրատիվ լեզուն էր քրիստոնեական ժամանակաշրջանում(մոտավորապես 300-700-ական թվականներին)<ref name="Բանբեր">Мурабян Г. Прорыв в кавказоведении: Важное открытие в албанистике, Բանբեր Մատենադարանի, թիվ 19, Երևան, 2012, էջ 3</ref>։

Չնայած, որոշ վրացի հետազոտողներ պնդում են, որ կովկասյան աղվաներենը [[Աղվանք]]ի միակ պաշտոնական լեզուն չէր, քանի որ համաձայն [[Ստրաբոն]]ի` Աղվանքը բազմաէթնիկ և բազմալեզու երկիր էր, իսկ մնացած լեզունների մասին տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Ալեքսիձեն գտնում էր, որ Սինայի սուրբ Եկատերինայի վանքում հայտնաբերված աղվանական կրկնագրերը «Գործք առաքելոց» կամ «Թուղթք առաքելոց» գրվածքներն ամփոփող գրքի հատվածներն են, ինչն էլ թույլ է տալիս ենթադրել, որ այս աղվանական տեքստը «Թուղթք առաքելոց» գրվածքի ամենահին տարբերակներից մեկն է։ Աղվանական «Թուղթք առաքելոց»-ը բաղկացած է 12 եկեղեցական օրացույցային իրադարձություններից։

Համաձայն Զազա Ալեքսիձեի՝ գրականության ոլորտում խոշոր ձեռքբերումներից է Աստվածաշնչի թարգմանությունը, որը հավանաբար թարգմանվել է 5-րդ դարում։ Աստվածաշնչի թարգմանությունը փաստում է այն մասին, որ արդեն 5-րդ դարում աղվանները ունեցել են հստակ մշակված քերականական համակարգ և հարուստ գրական բառապաշար, որպեսզի կարողանային թարգմանել և գրի առնել Աստվածաշունչը։ Այստեղից էլ կարելի ենթադրել, որ 5-րդ դարից սկսած աղվանները ունեցել են հարուստ գրական համակարգ, զարգացած եկեղեցական գրականություն, [[պատմագրություն]], [[պոեզիա]] և այլն<ref name="աբուլաձե" />։ Վերծանված տեքստերում ակնհայտ երևում էր հայերենից, վրացերենից և [[հունարեն]]ից արված փոխառությունները։ Տեքստերում առկա են նաև [[պարսկերեն]] բառեր, որոնք բնականաբար աղվանական բառապաշար են ներթափանցել հայերենի միջոցով։

Հայերենից փոխառնված բառերից են օրինակ «մարմին», «ավել», «ժողովուրդ» բառերը։ Իսկ վրացերենից փոխառնված բառերը հիմնականում ունեն կրոնական բնույթ։ Վրացերենից փոխառնված բառերից են օրինակ զատիկ, տոն, տեսիլք, գահ և այլն։ Ինչ վերաբերում է հունարենին, ապա հունարենից աղվաներեն փոխանցվել են հայերենի կամ վրացերենի միջոցով, օրինակ՝ «eklesi՝ եկեղեցի», «angelos՝ հրեշտակ»։ Բացի դրանից՝ որոշ աղվանական ամսանուններ համապատասխանում են հայկական և վրացական ամսանուններին<ref name="Բանբեր" />։

Աղվանական քրիստոնեկան տեքստերում սրբերի և աստծու անվանումը գրվում է կրճատ և համապատասխան սիմվոլով։ Աղվանական տեքտերում կրճատ գրված են «Աստված», «[[Հիսուս Քրիստոս]]» բառերը և այլն, ինչն էլ խոսում է այն մասին, որ աղվանական գիրը գրվում և կարդացվում էր ձախից աջ հաջորդականությամբ<ref name="աբուլաձե" />։

== Աղվաներեն և հայագիտություն ==
Վրացի գիտնականները, զբաղվելով աղվանական գրերի ուսումնասիրությամբ, փորձում են ամեն կերպ մատնանշել աղվանական մշակույթում վրաց մշակույթի ունեցած դերը և նշանակությունը, և դա ակնհայտ է հատկապես Զազա Ալեքսիձեի դիտարկումներում։ Ալեքսիձեն նշում է, որ երբ Կորյունը խոսում է Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից աղվանական այբուբենի ստեղծման մասին, նա առաջին հերթին նկատի ունի բուն աղվանական բնակչության համար ստեղծված այբուբենը, իսկ երբ հաղորդում է աղվանների կողմից Աստվածաշնչի թարգմանության մասին, ապա նկատի ունի Աղվանքի հայաբնակ հատվածին։ Աղվանքի բուն բնակչությունը չկարողացավ ստեղծել սեփական գիրը և արդյունքում տարալուծվեց այլ ազգերի մեջ։ Այսպիսով, երբ միջնադարյան աղբյուրները խոսում են աղվանական գրի մասին, ապա պետք է նկատի ունենանք, որ խոսքը ոչ թե աղվանական այլ հայկական գրի մասին է, որը ստեղծել են [[Ուտիք]]ի, [[Արցախ]]ի, [[Գարդման]]ի բնակչությունը։

Ալեքսիձեն նշում է, որ աղվանական գրականությունը ծաղկում է ապրել մոտավորապես 10-13-րդ դարերում՝ հատկապես 11-13-րդ դարերում, երբ աղվանական եկեղեցին վրաց եկեղեցու հետ միասին քաղկեդոնական հոսանքին էր հարում, իսկ 13-րդ դարում անցնելով հակաքաղկեդոնականության և ընկավ հայոց եկեղեցու իշխանության տակ։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ հայկական եկեղեցին այրում էր բոլոր քաղկեդոնական գրականությունը, այրել է նաև աղվանական սակավ գրականությունը։ Բացի դրանից նա նշում է, որ հայկական ձեռագրերում աղվանական այբուբենը բազմիցս վերագրվել են տարբեր մարդկանց կողմից, ովքեր չէին տիրապետում աղվանական լեզվին և գրին՝ թույլ տալով սխալներ, որոշ դեպքերում էլ հնչյունները հարմարեցվել են հայերեն լեզվին, ինչն էլ դժվարեցնում է գրի վերծանումը<ref name="աբուլաձե" />։

Աղվանագիտության որոշ հարցերին անդրադարձել են նաև ադրբեջանցի գիտնականները ևս, որոնք իրենց հերթին ձևափոխել են բազմաթիվ պատմական փաստեր։ Ըստ ադրբեջանական գիտնականների՝ Աղվանքի տարածքը փոփոխության չի ենթարկվել, միայն Ուտիքը և Արցախը որոշ ժամանակով գրավվել են Հայաստանի կողմից և բռնակցվել նրան, իսկ [[387 թվական]]ից հետո կրկին միացել են Աղվանքին։ Ամբողջ Աղվանքի տարածքում, այդ թվում և Արցախում բնակվող բնակչությունը ունի մարդաբանորեն նույն ծագումը, բայց [[ժամանակ]]ի ընթացքում փոխել է [[կրոն]]ը և [[լեզու]]ն։ 5-րդ դարում ստեղծվել է աղվանական գիրը, որից հետո ձևավորվել է հարուստ և յուրօրինակ գրականություն։ 7-8-րդ դարերի ընթացքում արաբ նվաճողները և հայկական եկեղեցին ոչնչացրել են աղվանական գրականությունը։ Բայց մինչ ոչնչացնելը հայերը թարգմանել են աղվաներենից հայերեն Աղվանքի պատմությունը և եկեղեցական օրենքները, դա է պատճառը, որ Աղվանքի մասին մեզ հասած բոլոր տեղեկությունները հայերեն են։ Աստիճանաբար աղվանական եկեղեցու լեզուն դառնում է հայերենը, քանի որ այն գտնվում էր հայկական եկեղեցու ենթակայության տակ աղվանների շրջանում գերիշխող է դառնում հայերենը։

Այն, որ աղվանագիտության ոլորտում հայ գիտնականների ներդրումը բացակայում է, բացատրվում է նրանով, որ խորհրդային տարիններին գործում էր մշակութային ժառանգության հետազոտության հանրապետական մենաշնորհ, երբ Ադրբեջանի տարածքում աղվանական մշակույթի հետազոտությամբ զբաղվելու համար հետազոտողները պետք է [[Մոսկվա]]յից ունենային համապատասխան թույլտվություն։ Սակայն Մոսկվան շահագրգռված չէր աջակցելու հայ հետազոտողներին և դա էլ խոչընդոտում էր հայ հետազոտողների աշխատանքը Բացի դրանից հայ իրականությունում կարելի է հանդիպել «աղվանաֆոբիա» հասկացությանը, երբ որոշ հայագետներ ամեն կերպ փորձում էին բացառել, ժխտել հայ-աղվանական մշակութային սերտ կապերը՝ ի հաշիվ հայերենի մաքրության, անաղարտության՝ այդ կերպ կարծես թե տեղիք տալով ադրբեջանական այն տեսակետին, որ աղվանական յուրաքանչյուր մշակութային արժեք ադրբեջանական է։ Ահա այդ է պատճառը, որ աղվանագիտության ոլորտում հայ հետազոտողները չունեն որևէ ձեռքբերում և աչք են փակում վրացական և ադրբեջանական գիտնականների կողմից պատմական փաստերի ձևափոխմանը<ref>Պետրոսյան Հ., Մշակութային էթնոցիդն Արցախում (մշակութային ժառանգության բռնայուրացման մեխանիզմը) // Ադրբեջանի պետական ահաբեկչությունը և էթնիկական զտումների քաղաքականությունը Լեռնային Ղարաբաղի դեմ, Շուշի, 2010, էջ 6-7</ref>։

==Տառեր==
{| class="wikitable nounderlines" style="border-collapse:collapse;background:#FFFFFF;font-size:large;text-align:center"
| colspan="17" style="background:#F8F8F8;font-size:small"| '''Աղվանյաց լեզու'''
|-
! Տառ
| title="U+10530: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER ALT" | {{Script|Aghb|𐔰}}
| title="U+10531: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER BET" | {{Script|Aghb|𐔱}}
| title="U+10532: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER GIM" | {{Script|Aghb|𐔲}}
| title="U+10533: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER DAT" | {{Script|Aghb|𐔳}}
| title="U+10534: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER EB" | {{Script|Aghb|𐔴}}
| title="U+10535: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER ZARL" | {{Script|Aghb|𐔵}}
| title="U+10536: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER EYN" | {{Script|Aghb|𐔶}}
| title="U+10537: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER ZHIL" | {{Script|Aghb|𐔷}}
| title="U+10538: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER TAS" | {{Script|Aghb|𐔸}}
| title="U+10539: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER CHA" | {{Script|Aghb|𐔹}}
| title="U+1053A: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER YOWD" | {{Script|Aghb|𐔺}}
| title="U+1053B: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER ZHA" | {{Script|Aghb|𐔻}}
| title="U+1053C: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER IRB" | {{Script|Aghb|𐔼}}
| title="U+1053D: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER SHA" | {{Script|Aghb|𐔽}}
| title="U+1053E: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER LAN" | {{Script|Aghb|𐔾}}
| title="U+1053F: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER INYA" | {{Script|Aghb|𐔿}}
|-
! Անուն
| ալթ
| բեթ
| գիմ
| դատ
| եբ
| զարլ
| էյն
| ժիլ
| տաս
| ճա
| յուդ
| ժա
| իրբ
| ղա
| լան
| նյա
|-
! Տառ
| title="U+10540: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER XEYN" | {{Script|Aghb|𐕀}}
| title="U+10541: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER DYAN" | {{Script|Aghb|𐕁}}
| title="U+10542: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER CAR" | {{Script|Aghb|𐕂}}
| title="U+10543: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER JHOX" | {{Script|Aghb|𐕃}}
| title="U+10544: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER KAR" | {{Script|Aghb|𐕄}}
| title="U+10545: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER LYIT" | {{Script|Aghb|𐕅}}
| title="U+10546: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER HEYT" | {{Script|Aghb|𐕆}}
| title="U+10547: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER QAY" | {{Script|Aghb|𐕇}}
| title="U+10548: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER AOR" | {{Script|Aghb|𐕈}}
| title="U+10549: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER CHOY" | {{Script|Aghb|𐕉}}
| title="U+1054A: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER CHI" | {{Script|Aghb|𐕊}}
| title="U+1054B: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER CYAY" | {{Script|Aghb|𐕋}}
| title="U+1054C: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER MAQ" | {{Script|Aghb|𐕌}}
| title="U+1054D: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER QAR" | {{Script|Aghb|𐕍}}
| title="U+1054E: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER NOWC" | {{Script|Aghb|𐕎}}
| title="U+1054F: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER DZYAY" | {{Script|Aghb|𐕏}}
|-
! Անուն
| xeyn
| dyan
| car
| jhox
| kar
| lyit
| keyt
| qay
| aor
| choy
| chi
| cyay
| maq
| qar
| nowc
| dzyay
|-
! Տառ
| title="U+10550: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER SHAK" | {{Script|Aghb|𐕐}}
| title="U+10551: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER JAYN" | {{Script|Aghb|𐕑}}
| title="U+10552: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER ON" | {{Script|Aghb|𐕒}}
| title="U+10553: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER TYAY" | {{Script|Aghb|𐕓}}
| title="U+10554: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER FAM" | {{Script|Aghb|𐕔}}
| title="U+10555: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER DZAY" | {{Script|Aghb|𐕕}}
| title="U+10556: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER CHAT" | {{Script|Aghb|𐕖}}
| title="U+10557: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER PEN" | {{Script|Aghb|𐕗}}
| title="U+10558: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER GHEYS" | {{Script|Aghb|𐕘}}
| title="U+10559: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER RAT" | {{Script|Aghb|𐕙}}
| title="U+1055A: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER SEYK" | {{Script|Aghb|𐕚}}
| title="U+1055B: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER VEYZ" | {{Script|Aghb|𐕛}}
| title="U+1055C: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER TIWR" | {{Script|Aghb|𐕜}}
| title="U+1055D: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER SHOY" | {{Script|Aghb|𐕝}}
| title="U+1055E: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER IWN" | {{Script|Aghb|𐕞}}
| title="U+1055F: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER CYAW" | {{Script|Aghb|𐕟}}
|-
! Անուն
| shak
| jayn
| on
| tyay
| fam
| dzay
| chat
| pen
| gheys
| rat
| seyk
| veyz
| tiwr
| shoy
| iwn
| cyaw
|-
! Տառ
| title="U+10560: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER CAYN" | {{Script|Aghb|𐕠}}
| title="U+10561: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER YAYD" | {{Script|Aghb|𐕡}}
| title="U+10562: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER PIWR" | {{Script|Aghb|𐕢}}
| title="U+10563: CAUCASIAN ALBANIAN LETTER KIW" | {{Script|Aghb|𐕣}}
| title="Reserved" style="background-color:#CCCCCC;" |  
| title="Reserved" style="background-color:#CCCCCC;" |  
| title="Reserved" style="background-color:#CCCCCC;" |  
| title="Reserved" style="background-color:#CCCCCC;" |  
| title="Reserved" style="background-color:#CCCCCC;" |  
| title="Reserved" style="background-color:#CCCCCC;" |  
| title="Reserved" style="background-color:#CCCCCC;" |  
| title="Reserved" style="background-color:#CCCCCC;" |  
| title="Reserved" style="background-color:#CCCCCC;" |  
| title="Reserved" style="background-color:#CCCCCC;" |  
| title="Reserved" style="background-color:#CCCCCC;" |  
| title="Reserved" style="background-color:#CCCCCC;" |  
|-
! Անուն
| ցայն
| յայդ
| փյուր
| քիվ
| colspan="12" |
|}

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
== Գրականություն ==
* Kurdian 1956 – H. Kurdian. The newly discovered alphabet of Caucasian Albanians // Journal of the Royal Asiatic society of Great Britain and Ireland. 1956. № 1–2.
* Luís 2009 – A. Luís. Patterns of clitic placement: Evidence from ‘mixed’ clitic systems // P. Epps, A. Arkhipov (eds.). New challenges in typology: Transcending the borders and refi ning the distinctions. Berlin; New York, 2009.
* Luís, Spencer 2005 – A. Luís, A. Spencer. Udi clitics: A Generalized Paradigm Function Morphology approach // Essex research reports in linguistics. 48. Colchester, 2005.
* Müller et al. 2009 – A. Müller, V. Velupillai, S. Wichmann, C.H. Brown, P. Brown, E.W. Holman, D. Bakker, O. Belyaev, D. Egorov, R. Mailhammer, A. Grant, K. Yakpo. ASJP World language tree of lexical similarity: Version 2 (April 2009).
* Schulze 1982 – W. Schulze. Die Sprache der Uden in Nordazerbajdžan. Studien zur Synchronie und Diachronie einer süd-ostkaukasischen Sprache. Wiesbaden, 1982. 107
* Schulze 1988 – W. Schulze. Protolezgica: Studien zur Rekonstruktion des Lautstandes der südostkaukasischen (lezgischen) Grundsprache. Habilitationsschrift. Bonn, 1988.
* Schulze 2001 – W. Schulze. The Udi Gospels. Annotated text, etymological index, lemmatized concordance. Munich; Newcastle, 2001. S
* Starostin 1994 – S.L. Nikolayev, S.A. Starostin. A North Caucasian etymological dictionary. Moscow, 1994.
* Zaza Aleksidze and Betty Blair, in "Caucasian Albanian Alphabet, Ancient Script Discovered in the Ashes," in Azerbaijan International, Vol. 11:3 (Autumn 2003), pp.&nbsp;38–41.
* Zaza Aleksidze and Betty Blair, in "The Albanian Script: The Process - How Its Secrets Were Revealed," in Azerbaijan International, Vol. 11:3 (Autumn 2003), pp.&nbsp;41–51..
* Zaza Aleksidze and Betty Blair, "Quick Facts: The Caucasian Albanian Script," Azerbaijan International, Vol. 11:3 (Autumn 2003), p.&nbsp;43.
* Zaza Aleksidze, "Caucasian Albanian Script: The Significance of Decipherment," Azerbaijan International, Vol. 11:3 (Autumn 2003), p.&nbsp;56.
* Zaza Aleksidze, "Udi Language: Comparing Ancient Albanian with Contemporary Udi," in Azerbaijan International, Vol. 11:3 (Autumn 2003), p.&nbsp;43.
* Zaza Alexidze (2007). "Discovery and Decipherment of Caucasian Albanian Writing" (PDF). Bulletin of the Georgian National Academy of Sciences. Retrieved 2011-01-18
* Абрамян 1964 – А.Г. Абрамян. Дешифровка надписей кавказских агван. Ереван, 1964.
* Абрамян А. Г. Дешифровка надписей кавказских агван. Ереван, 1964.
* Гукасян В. Л. Опыт дешифровки албанских надписей Азербайджана // Известия АН Азерб. ССР. СЛЯИ. № 2, 1969.
* Климов Г. А. �� состоянию дешифровки агванской (кавказско-албанской) письменности // Вопросы языкознания. № 3, 1967.
* Климов Г. А. О составе агванского (кавказско-албанского) алфавита // Известия АН СССР. СЛЯ, Т. 49, № 6, 1990.
* Муравьев С. Н. Три этюда о кавказско-албанской письменности // Ежегодник иберийско-кавказского языкознания. Т. VIII. Тбилиси, 1981.
* Шанидзе А. Г. Язык и письмо кавказских албанцев // Вестник Отделения общественных наук АН Груз. ССР. № 1, 1960
* Абуладзе 1938 – И.В. Абуладзе. К открытию алфавита кавказских албанцев // Известия Института языка, истории и материальной культуры им. акад. Н.Я. Марра. 1938. Т. 4. № 1.
* Алексеев 1985 – М.Е. Алексеев. Вопросы сравнительно-исторической грамматики лезгинских языков. Морфология. Синтаксис. М., 1985.
* Алексеев и др. 2008 – М.Е. Алексеев, Т.А. Майсак (отв. ред.). Удинский сборник: грамматика, лексика, история языка. М., 2008.
* Алексидзе 1997 – З.Н. Алексидзе. К открытию письменности Кавказской Албании // Festschrift für Fairy von Lilienfeld. Berlin, 1997.
* Алексидзе 1999 – З. Алексидзе. Новые памятники письменности Кавказской Албании // Христианский Восток. Новая серия. 1999. Т. 1 (7).
* Г. А. Климов, Агванский язык, (Языки мира: Кавказские языки. - М., 1999. - С. 459-460).
* Гаджиев М.С., 2010. Баб ал-кийама – средневековое мусульманское культовое место в Дербенте // Дагестан и мусульманский Восток. Сб. статей в честь проф. А.Р. Шихсаидова. Сост. и отв. ред. А.К. Аликберов, В.О. Бобровников. М.
* Гаджиев М.С., Касумова С.Ю., 2006. Среднеперсидские надписи Дербента VI века. М.
* Гукасян 1968 – В.Л. Гукасян. К дешифровке албанских надписей Азербайджана // Этимология 1966. М., 1968.
* Гукасян 1969 – В.Л. Гукасян. Опыт дешифровки албанских надписей Азербайджана // Известия АН Азербайджанской ССР. 1969. № 2.
* Гукасян 1971 – В.Л. Гукасян. О новонайденном списке албанского алфавита // Советская тюркология. 1971. № 2.
* Дирр 1904 – А. Дирр. Грамматика удинского языка // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. Вып. XXXIII. Тифлис, 1904.
* Евангелие 1902 – Господа Нашего Иисуса Христа Святое Евангелие от Матфея, Марка, Луки и Иоанна на русском и удинском языках // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа / Пер. С. Бежанова. Вып. XXX. Тифлис, 1902.
* Каланкатуаци Мовсес. 1984. История страны Алуанк. Пер. с древнеарм., предисл. и коммент. Ш.В. Смбатяна. Ереван.
* И. М. Дьяконов. Письменность Кавказской Албании. В книге: И. Фридрих. Дешифровка забытых письменностей и языков. М., 1961. {{ref-ru}}
* Карбелашвили Д.П., 1935. К фонетике удинского языка // Язык и мышление. Вып. III-IV. М.-Л.,
* Климов 1967 – Г.А. Климов. К состоянию дешифровки агванской (кавказско-албанской) письменности // ВЯ. 1967. № 3.
* Климов 1970 – Г.А. Климов. К чтению двух памятников агванской (кавказско-албанской) эпи- графики // ВЯ. 1970. № 3.
* Климов 1972 – Г.А. Климов. Заметки по дешифровке агванской (кавказско-албанской) письмен- ности // ИАН СЛЯ. 1972. № 1.
* Климов 1976 – Г.А. Климов. Вопросы дешифровки агванского (кавказско-албанского) письма // Тайны древних письмен. М., 1976.
* Климов 1999 – Г.А. Климов. Агванский язык // Языки мира. Кавказские языки. М., 1999.
* Климов Г.А., 1972. Заметки по дешифровке агванской (кавказско-албанской) письменности // Известия АН СССР. Отделение литературы и языка. Вып. I.
* Коран. Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. М., 1963.
* Корюн 1962 – Корюн. Житие Маштоца / Пер. Ш.В. Смбатяна и К.А. Мелик-Огаджаняна. Ереван, 1962.
* Кузнецов 1999 – И.В. Кузнецов. Заметки к изучению агванского (кавказско-албанского) письма (I. – III.) // И.В. Кузнецов (сост.). Удины: источники и новые материалы. Краснодар, 1999.
* Лавров Л.И. 1966. Эпиграфические памятники Северного Кавказа на арабском, персидском и турецком языках. Ч. 1. Надписи X-XVII вв. Тексты, переводы, комментарии, введение и приложения Л.И. Лаврова. М.
* Лолуа 2008 – Р. Лолуа. Проблемы современной албанологии. I. Кавказско-албанский алфавит (критический обзор источников). II. Внутренняя форма кавказско-албанского алфавита // М.Е. Алексеев, Т.А. Майсак (отв. ред.). Удинский сборник: грамматика, лексика, история языка. М., 2008.
* Лолуа Р., 2008. К вопросу кавказско-албанских эпиграфических памятников на территории Дагестан // Кавказские языки: генетические, типологические и ареальные связи. Махачкала.
* Майсак Т.А., 2010. К публикации кавказско-албанских палимпсестов из Синайского монастыря (Gippert J., Schulze W., Aleksidze Z., Mahé J.-P. (eds.). The Caucasian Albanian Palimpsests of Mt. Sinai. 2 vols. Turnhout: Brepols, 2008) // Вопросы языкознания. № 6.
* Муравьев 1981 – С.Н. Муравьев. Три этюда по кавказско-албанской (алуанской) письменности // Ежегодник иберийско-кавказского языкознания. 1981. Т. VIII. Талибов 1980 – Б.Б. Талибов. Сравнительная фонетика лезгинских языков. М., 1980.
* Муравьев С.Н., 1981. Три этюда о кавказско-албанской письменности // Ежегодник иберийско-кавказского языкознания. Вып. VIII. Тбилиси.
* Смбатян М., 1896. Описание древностей Шемахинской епархии. Тифлис. (на арм. яз.).
* Тревер К.В., 1959. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании. М.-Л.
* Шанидзе 1938 – А.Г. Шанидзе. Новооткрытый алфавит кавказских албанцев и его значение для науки // Известия Института языка, истории и материальной культуры им. акад. Н.Я. Марра. 1938. Т. 4. № 1.
* Шанидзе А.Г., 1938. Новооткрытый алфавит кавказских албанцев и его значение для науки // Известия Института языка, истории и материальной культуры Груз. ФАН СССР. Т. IV. Вып. 1. Тбилиси.

{{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=261}}

[[Կատեգորիա:Աղվաներեն]]
[[Կատեգորիա:Աղվանք]]
Վերադարձ դեպի Աղվաներենի այբուբեն։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Աղվաներենի_այբուբ��ն» էջից