Դիտել Ալեքսանդր Մակեդոնացի էջի աղբյուրը

Ձեզ չի թույլատրվում խմբագրել այս էջը հետևյալ պատճառով.
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2024
Expiry of block: 08:48, 2 Հուլիսի 2025
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Դուք կարող եք դիտել և պատճենել այս էջի ելատեքստը.
{{Տարվա հոդված|2019}}{{Լավ հոդված}}
{{Տեղեկաքարտ Պետական գործիչ
| հայերեն անուն = Ալեքսանդր Մեծ
| բնօրինակ անուն = {{lang-el2|Ἀλέξανδρος ὁ Μέγας}}
| պատկեր = Alexander_the_Great_mosaic.jpg
| պատկերի լայնություն = 295px
| նկարագրություն = Ալեքսանդր Մեծի պատկերը [[Պոմպեյ]] քաղաքից հայտաբերված [[խճանկար]]ի վրա, որտեղ ներկայացված է [[Իսոսի ճակատամարտ]]ում վերջինիս պայքարնն ընդդեմ պարսից արքա [[Դարեհ III]]-ի
| տիտղոս = [[Հին Մակեդոնիա|Մակեդոնիայի թագավոր]]
| կարգ = 
| կարգ-ին = 
| անվան տակ = 
| դրոշ = Flag of Greek Macedonia.svg
| դրոշ2 = Vergina_sun.svg
| կառավարման սկիզբ = [[մ.թ.ա. 336]]
| կառավարման ավարտ = [[մ.թ.ա. 323]]
| կառավարման ժամանակ = 
| նախորդող = [[Փիլիպոս II Մակեդոնացի|Փիլիպոս II]]
| հաջորդող = [[Ալեքսանդր IV Մակեդոնացի]]<br>[[Փիլիպոս III Մակեդոնացի]]
| տիտղոս_2 = [[Հին Եգիպտոս|Եգիպտոս]]ի [[փարավոն]]
| կարգ_2 = 
| կարգ-ին_2 = 
| անվան տակ_2 = 
| դրոշ_2 = 
| կառավարման սկիզբ_2 = [[մ.թ.ա. 332]]
| կառավարման ավարտ_2 = [[մ.թ.ա. 323]]
 <!--կամ՝ -->| կառավարման ժամանակ_2 =
| նախորդող_2 = [[Դարեհ III]]
| հաջորդող_2 = [[Ալեքսանդր IV Մակեդոնացի]]<br>[[Փիլիպոս III Մակեդոնացի]]
| տիտղոս_3 = [[Շահ|Պարսից արքա]]
| կարգ_3 = 
| կարգ-ին_3 = 
| անվան տակ_3 = 
| դրոշ_3 = 
| դրոշ2_3 = 
| կառավարման սկիզբ_3 = [[մ.թ.ա. 330]]
| կառավարման ավարտ_3 = [[մ.թ.ա. 323]]
 <!--կամ՝ -->| կառավարման ժամանակ_3 =
| նախորդող_3 = [[Դարեհ III]]
| հաջորդող_3 = [[Ալեքսանդր IV Մակեդոնացի]]<br>[[Փիլիպոս III Մակեդոնացի]]
| տիտղոս_4 = [[Ասիա]]յի տիրակալ
| կարգ_4 = 
| կարգ-ին_4 = 
| անվան տակ_4 = 
| դրոշ_4 = 
| կառավարման սկիզբ_4 = [[մ.թ.ա. 331]]
| կառավարման ավարտ_4 = [[մ.թ.ա. 323]]
 <!--կամ՝ -->| կառավարման ժամանակ_4 =
| նախորդող_4 = 
| հաջորդող_4 = [[Ալեքսանդր IV Մակեդոնացի]]<br>[[Փիլիպոս III Մակեդոնացի]]
| ազգություն = հույն, հին մակեդոնացի
| ծննդյան օր = [[հուլիսի 20]] (կամ [[հուլիսի 21|21]]), [[Մ.թ.ա. 356|մ․թ․ա․ 356]]
| ծննդավայր = [[Պելա|Պելլա]], [[Հին Մակեդոնիա|Մակեդոնական կայսրություն]]
| վախճանի օր = [[հունիսի 10]], [[Մ.թ.ա. 323|մ․թ․ա․ 323]]
| վախճանի վայր = [[Բաբելոն]], թաղված է [[Ալեքսանդրիա]]յում, [[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս|Եգիպտոս]]
| դինաստիա = 
| հայր = 
| մայր = 
| ամուսին = 
| զավակներ = 
| դավանանք = [[Հին հունական դիցաբանություն|հին հունական կրոն]]
| կուսակցություն = 
| գործունեություն = 
| կրթություն = 
| մասնագիտություն = 
| գիտական աստիճան = 
| պարգևներ = 
| կայք = 
| ինքնագիր = 
| Վիքիպահեստ = 
}}
'''Ալեքսանդր Մակեդոնացի'''{{ref+|[[Դասական հայերեն]] որոշ աղբյուրներում արքան առավել հայտնի է որպես Աղեքսանդր Մակեդոնացի, [[Արևմուտք|արևմտյան]] [[Պատմագիտություն|պատմագիտության]] մեջ՝ Ալեքսանդր Մեծ|Ն}} ({{lang-grc|Ἀλέξανδρος<ref group="Ն">Ἀλέξανδρος (Ալեքսանդր) անունը հին հունարենից թարգմանաբար նշանակում է «մարդկանց պաշտպան»</ref> Γ' ὁ Μέγας}}, {{lang-la|Alexander III Magnus}}, {{ԱԾ}}), [[Հին աշխարհ|հինաշխարհյան]] [[արքա]] Արգեադոսների հունամակեդոնական հարստությունից, որը կառավարել է [[Մ.թ.ա. 336|մ․թ․ա․ 336]]-[[Մ.թ.ա. 323|323 թվականներին]]։ Ստեղծել է [[Հին Մակեդոնիա|նոր տեսակի աշխարհակալ տերություն]], որի տարածքը ձգվում էր [[Հոնիական ծով]]ից մինչև [[Հնդուստան թերակղզի]] և [[Հիմալայներ|Հիմալայան լեռներ]]։ Արևելյան ավանդույթներում նույնացվում է առասպելական Զուլ ալ-Կարնայն թագավորի հետ, որը հիշատակված է անգամ [[իսլամ]]ի սուրբ գրքում՝ [[Ղուրան]]ում։ Հնուց ի վեր Ալեքսանդրը համարվում էր աշխարհի խոշորագույն զորավարներից մեկը<ref name="Новиков">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=https://books.google.am/books?id=wzvhZXHOlFYC&pg=PA22 |автор=Նովիկով Ս․Վ․ |заглавие=Պատմական մեծ հանրագիտարան |год=2003 |часть=«Ալեքսանդր Մակեդոնացի» |место=Մոսկվա, Ռուսաստան |издательство=Օլմա-պրես |страницы=22 |страниц=943 |isbn=9785812301750}}</ref>, որն առանց բացառությունների հաղթանակել է մասնակցած բոլոր ճակատամարտերում՝ չնայած այն հանգամանքին, որ որպես կանոն գրեթե միշտ առճակատվել է քանակապես գերազանցող թշնամիների հետ<ref>{{Cite web |last=Barksdale |first=Nate |title=8 Surprising Facts about Alexander the Great |url=https://www.history.com/news/eight-surprising-facts-about-alexander-the-great |accessdate=2019 թ․ դեկտեմբերի 5 |website=HISTORY |language=en}}</ref>։

Մակեդոնական գահին բազմել է քսան տարեկան հասակում՝ հոր՝ [[Փիլիպոս II Մակեդոնացի|Փիլիպոս II-ի]] դավադիր սպանությունից հետո։ Ժառանգել է [[Հին Մակեդոնիա|կայացած պետություն]] և [[Փաղանգ|մարտունակ բանակ]], որի շնորհիվ էլ կարողացել է իրականացնել ռազմական և քաղաքական հավակնոտ ծրագրեր։ Սկզբում նա ամրացնում է երկրի հյուսիսային սահմանները և վերջնականապես հնազանդեցնում [[Հին Հունաստան|Հունաստանի]] [[Պոլիս|քաղաք-պետություններին]]։ [[Մ.թ.ա. 334|Մ․թ․ա․ 334 թվականին]] Ալեքսանդրն սկսում է իր նշանավոր [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի#Արևելյան արշավի մեկնարկումը։ Գրանիկոսի ճակատամարտը|արևելյան արշավանքը]] և յոթ տարում նվաճում ամբողջ [[Աքեմենյան Պարսկաստան]]ը։ [[Գավգամելայի ճակատամարտ]]ի հաղթական ավարտից հետո մակեդոնական բանակին հաջողվում է գրավել պարսից թագավորանիստ [[Պերսեպոլիս]]ը և գահընկեց անել «արքայից արքա» տիտղոսով հռչակված [[Դարեհ III|Դարեհ Կոդոմանոսին]]։ Արյաց երկրի բռնազավթումից հետո Ալեքսանդրն իրեն հռչակում է [[Ասիայի տիրակալ|«Ասիայի տիրակալ»]]։ [[Եգիպտոս]]ի նվաճումից հետո տեղի քրմերի կողմից վերջինս մկրտվում է [[փարավոն]] և [[Նեղոսի դելտա]]յում հիմնում իր անունը կրող առաջին քաղաքը՝ [[Ալեքսանդրիա]]ն։ Համակվելով ամբողջ աշխարհին և [[Համաշխարհային օվկիանոս|«Համաշխարհային օվկիանոսին»]] տիրելու ձգտումով՝ Ալեքսանդրը մ.թ.ա. 326 թվականին արշավում է դեպի [[Հնդկաստան]] և գրավում [[Փանջաբ]]ն ու [[Ռաջաստան]]ը։ Սակայն իր հյուծված ու դժգոհ զորքի պահանջով արքան ստիպված է լինում դադարեցնել հետագա առաջխաղացումն ու վերադառնալ [[Միջագետք]]։

Ալեքսանդրն իր մահկանացուն կնքում է [[Մ.թ.ա. 323|մ․թ․ա․ 323 թվականին]] [[Բաբելոն]]ում՝ ��նավարտ թողնելով ծրագրված արևմտյան ու հարավային ռազմարշավները։ Ալեքսանդրի մահվանը հետևում են պատերազմներ նրա զորավարների, զինակիցների ու ընտանիքի անդամների միջև, որի արդյունքում կայսրությունը տրոհվում է երեք խոշոր [[Հելլենիստական դարաշրջան|հելլենիստական պետությունների]]։ Նորաստեղծ պետությունները գլխավորել են նրա կենդանի մնացած զորականները՝ [[դիադոքոսներ]]ը։

Ալեքսանդր Մակեդոնացին թողել է հարուստ ժառանգություն։ Իր իշխանությունն ամրապնդելու համար նա հիմնել է շուրջ 70 [[Քաղաք|քաղաք-գաղութներ]]։ Նրա ռազմաքաղաքական նվաճումների շնորհիվ ստեղծվել է նոր տեսակի համաշխարհային կայսրություն, որտեղ արևմտյան ու արևելյան [[քաղաքակրթություն]]ները միաձուլվում էին [[Հելլենիզմ|հելլենիստական մշակույթի]] ներքո։ Չնայած նրա կայսրության կարճատև գոյությանը՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացու ջանքերի շնորհիվ [[հելլենիստական մշակույթ]]ի տարածումը դառնում է անդառնալի՝ հետագայում ձևավորելով [[Եվրոպա]]յի ու [[Առաջավոր Ասիա]]յի քաղաքակրթությունների հիմքը։ Ալեքսանդր Մակեդոնացու ներդրումը [[Ռազմական գործ|համաշխարհային ռազմագիտության]] մեջ համարվում է անգերազանցելի, իսկ նրա ռազմավարական հմտությունները մինչ օրս գործնական նշանակություն ունեն։

== Կենսագրություն ==
=== Ծնունդը և մանկությունը ===
Ալեքսանդր Մակեդոնացին ծնվել է [[Մ.թ.ա. 356|մ․թ․ա․ 356 թվականին]] [[Հին Մակեդոնիա|Մակեդոնիայի]] [[Պելա|մայրաքաղաք Պելլայում]]։ Ավանդության համաձայն՝ Ալեքսանդրը լույս աշխարհ է եկել այն գիշերը, երբ [[Հերոստրատոս]]ն իր անունն անմահացնելու նպատակով հրկիզել է [[Աշխարհի յոթ հրաշալիքներ|հին աշխարհի յոթ հրաշալիքներից]] [[Եփեսոս]]ում գտնվող [[Արտեմիսի տաճարը Եփեսոսում|Արտեմիսի տաճարը]]<ref name="green.35">Ալեքսանդր Մակեդոնացի, մ․թ․ա․ 356-323 թթ․ պատմական կենսագրություն — Բերքլի, Կալիֆոռնիայի համալսարանի հրատարակչություն, 1991. — էջ 35</ref>։ Արդեն իսկ [[Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատերազմներ|Ալեքսանդրի արշավանքների]] ժամանակ պարսից մոգերն այս համընկնումը մեկնաբանում էին որպես իրենց պետությանը սպառնացող աղետի կանխանշան։ Այնուամենայնիվ, հին աշխարհից մեզ հայտնի բոլոր լեգենդներն ու խորհրդանշաններն ուղեկցում էին անտիկ շրջանի հռչակավոր մարդկանց ծնունդն ու կյանքը, ուստի Ալեքսանդրի ծննդյան ամսաթվի այդօրինակ համընկնումը շատ հետազոտողներ երբեմն համարում են արհեստական<ref>Պլուտարքոս․ «Պլուտարքոսի երկերն անգլերեն թարգմանությամբ», թարգմանությունը՝ Բ․ Փերրի, Քեմբրիջ, Լոնդոն, Միացյալ Թագավորություն — Լոնդոն, 1919. — էջ 229։ «Ծննդյան օրը, հավանաբար, տեղափոխվել է երկու-երեք ամիս` ստորև նշված պատահականության համար (Հերոստրատոսի կողմից Արտեմիսի տաճարի հրկիզում)»</ref>։ [[Պատկեր:Aristotle and alexander the great.jpg|alt=|մինի|250x250px|Ալեքսանդրն Արիստոտելի մոտ ուսանել է [[փիլիսոփայություն]], [[գրականություն]] և [[բժշկություն]]։]]Ալեքսանդրի ծննդյան հստակ օրը մեզ հայտնի չէ։ Առավել հաճախ ընդունված է որպես նրա ծննդյան օր համարել [[Հուլիսի 20|հուլիսի 20-ը]], քանի որ ըստ [[Պլուտարքոս]]ի՝ Ալեքսանդրը ծնվել է «հեկատամբեոն ամսի վեցերորդ օրը ({{lang-grc|ἑκατομβαιών}})»։ Հեկատամբեոնը [[Գրիգորյան օրացույց]]ում մասամբ նույնացվում է [[հուլիս]] ամսվա հետ, իսկ [[Հին Մակեդոնիա|հին մակեդոնացիներն]] այդ ամիսն անվանում էին «լոս» ({{lang-grc|λῷος}}){{sfn|Հռոմեական|1991|loc=էջ 17-21}}։ Որոշներն էլ, որպես Պլուտարքոսի գրվածքի հավելում, հեկատամբեոնի վեցերորդ օրը համարում են [[Հուլիսի 15|հուլիսի 15-ը]]։ Այնուամենայնիվ, այս տարբերակներից և ոչ մեկը գիտականորեն ապացուցված չէ։ Համաձայն Մակեդոնացու ժամանակակիցներից մեկի՝ [[Արիստոբուլոս Կասանդրիացի|Արիստոբուլոս Կասանդրիացու]] (արձանագրված է [[Արիանոս|Լուցիոս Արիանոսի]] [[Ալեքսանդրի Անաբասիս|«Ալեքսանդրի Անաբասիս»]] աշխատության մեջ), Մակեդոնացին ծնվել է ոչ թե ամռանը, այլ աշնանը<ref>Արիանոս, Պատմություն… VII, 28: «Ապրեց նա 32 տարի և 8 ամիս, ինչպես գրել է Արիստոբուլոսը, իշխեց 12 տարի և8 ամիս»</ref>։ Բացի այդ, ըստ [[Դեմոսթենես]]ի՝ մակեդոնական լոս ամիսն, ըստ էության, համընկնել է աթենական բոեդրոմիոն ամսվա հետ ([[սեպտեմբեր]]ի վերջ և [[հոկտեմբեր]]ի սկիզբ)։ Հենց այս փաստարկների հիման վրա էլ որոշ փորձագետներ որպես ծննդյան թվական ընդունում են հոկտեմբերի 6-ից 10-ն ընկած ժամանակահատվածը{{sfn|Ֆոր|2011|loc=էջ 20-22}}։ Ալեքսանդրի հայրը [[Հին Մակեդոնիա|Մակեդոնիայի]] արքա [[Փիլիպոս II Մակեդոնացի|Փիլիպոս II]]-ն էր, իսկ մայրը՝ [[Էպիրոս (պերիֆերիա)|Էպիրոսի]] արքայադուստր [[Օլիմպիադա]]ն։ Ըստ ավանդության՝ Ալեքսանդրի տոհմն [[Արգոս|Արգոս արքայի]] հետ ունեցած ժառանգական կապով շառավղվում էր [[Հերակլես]]ից։ Հենց Ալեքսանդրի նախաձեռնությամբ տարածված մեկ այլ վարկածի համաձայն` նրա հայրը եղել է [[Հին Եգիպտոս|Եգիպտոսի]] [[փարավոն]] [[Նեկտանեբ II|Նեկտանեբ II-ը]]։ Որոշ առասպելապատումներ նշում են, որ Ալեքսանդրը եղել է [[Հին հունական դիցաբանություն|հունական դիցարանի]] երկնքի, ամպրոպի և կայծակի [[Աստված|աստծո]]՝ [[Զևս]]ի որդին։ Ի սկզբանե նախատեսված էր, որ նորածին մանուկը պիտի անվանվեր Ամինտաս՝ ի պատիվ Փիլիպոսի հոր, սակայն վերջինիս հայրը քաղաքական նկատառումներից ելնելով որոշում է ապագա նվաճողին տալ Ալեքսանդրոս անունը՝ ի պատիվ արքա [[Ալեքսանդր I (Մակեդոնիայի արքա)|Ալեքսանդր I-ի]]{{sfn|Ալեքսանդր Մակեդոնացի|2011|loc=էջ 23}}։

Փոքրիկ Ալեքսանդրի դաստիարակությամբ զբաղվել է մայրը՝ Օլիմպիադան։ Այդ տարիներին Փիլիպոսը պատերազմներ էր մղում [[Հին Հունաստան|Հունաստանի]] [[Պոլիս|քաղաք-պետությունների]] հպատակեցման համար և որդու հետ ժամանակ կարողանում էր անցկացնել միայն [[Անտիկ օլիմպիական խաղեր|Օլիմպիական խաղերի]] ժամանակ։ Մանկուց մայրն Ալեքսանդրին տրամադրում էր Փիլիպոսի դեմ, որն էլ հետագայում դրսևորվում է հոր և որդու լարված հարաբերություններում։ Օլիմպիադայի խարդավանքների պատճառով Ալեքսանդրի մեջ երկակի վերաբերմունք էր ձևավորվել Փիլիպոսի նկատմամբ։ Երեխան մի կողմից հիանում էր հոր սխրանքներով, մյուս կողմից՝ խանդ ու նույնիսկ թշնամանք տածում նրա ռազմական հաջողությունների հանդեպ<ref name="earlylife.117">Hamilton J. R. Alexander’s Early Life // Greece & Rome, 2nd Series. — 1965. — Vol. 12, No. 2 (October). — P. 117</ref>։ Իր բացառիկ տաղանդով Ալեքսանդրն աչքի էր ընկնում անգամ մանուկ հասակում<ref name="obrien.16">O’Brien J. M. Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — P. 16</ref>։ Վաղ տարիքում նա ճանաչվում է Փիլիպոսի [[Իրավահաջորդություն|իրավահաջորդ]], որն էլ Օլիմպիադային դարձնում է արքայի վեց կանանցից ամենաազդեցիկը<ref name="obrien.1617">O’Brien J. M. Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — P. 16-17</ref>։ Փաստն այն է, որ նա Փիլիպոսի որդիներից ամենաարժանավորն էր, որ կարող էր շարունակել հոր գործերը։ Փիլիպոսի այլ զավակներից պատմիչների կողմից հիշատակվում է նրա և [[Լարիսա (քաղաք)|Լարիսա]] քաղաքից սերվող Ֆիլինայի որդու՝ [[Փիլիպոս III Մակեդոնացի|Արիդեոսի]] անունը՝ որպես տկարամիտ անձնավորություն։ Ալեքսանդր Մեծի մահից հետո՝ [[Դիադոքսների պատերազմ]]ի նախօրեին, նա բազմում է Մակեդոնիայի կայսրության գահին՝ թագադրումից հետո ստանալով [[Փիլիպոս III Մակեդոնացի|Փիլիպոս III]] անունը։ Փիլիպոսի մահից հետո Մակեդոնիայի գահի օրինական հավակնորդներ չկային, քանի որ նրա որդիների մի մասի անունը հայտնի չէր<ref group="Ն">։ Պահպանվել են որոշակի տեղեկություններ առ այն, որ շատ հնարավոր է, որ [[Փիլիպոս II Մակեդոնացի|Փիլիպոսն]] ունեցել է Կարան անունով որդի։ Որոշ աղբյուրներում նշած է անգամ [[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս|հելլենիստական Եգիպտոսի]] կառավարիչ [[Պտղոմեոս I Սոտեր]]ի Փիլիպոսի անօրինական որդի լինելու մասին։
</ref>, իսկ որոշներն էլ դեռևս մանկահասակ էին և [[Մ.թ.ա. 336|մ․թ․ա․ 336 թվականին]] չէին կարող դառնալ երկրի առաջնորդ<ref name="obrien.17">O’Brien J. M. Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — P. 17</ref>։

=== Ուսումնառություն ===
[[Պատկեր:Aristotle-Raphael.JPG|մինի|253x253px|[[Արիստոտել]]ը Ալեքսանդրին ուսանելու է ժամանել [[Փիլիպոս II Մակեդոնացի|Փիլիպոս արքայի]] հրավերով։ Մակեդոնացու մահից հետո [[Աթենք]]ում սկսվում են [[Դիադոքոսներ|հակամակոդոնական հուզումներ]], որոնց ժամանակ Արիստոտելին մեղադրում են «անաստվածություն» քարոզելու մեջ։]]
Ալեքսանդրը վաղ տարիքից տիրապետում էր [[Դիվանագիտություն|դիվանագիտության]] և [[Քաղաքականություն|քաղաքականության առանձնահատկություններին]] ու [[Ռազմական ստրատեգիա|պատերազմ վարելու արվեստին]]։ Չնայած նրան, որ Ալեքսանդրը ծնվել էր Պելլայում, ուսանելու համար նա ստիպված է լինում մակեդոնական բարձրաստիճան տոհմերից սերվող իր որոշ հասակակիցների հետ միասին հաստատվել ծայրամասային Միեզա քաղաքում<ref name="thomas.12">Thomas C. G. Alexander the Great in His World. — Blackwell, 2007. — P. 12</ref><ref name="obrien.19">O’Brien J. M. Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — P. 19</ref>։ Ուսման վայրի նման ընտրությունը հավանաբար կապված էր մորից երեխային հեռացնելու [[Փիլիպոս II Մակեդոնացի|Փիլիպոսի]] մտադրության հետ<ref name="earlylife.119">Hamilton J. R. Alexander’s Early Life // Greece & Rome, 2nd Series. — 1965. — Vol. 12, No. 2 (October). — P. 119</ref>։ Ալեքսանդրի ռազմական դաստիարակությունը կայացել է մանկության ու պատանեկության տարիներին՝ Փիլիպոսի փորձառու զինակիցների հսկողության ներքո։ Միեզայում ուսանելու տարիներին նրա ուսուցիչներն էին [[Սպարտա|Լակոնիայի]] հռչակավոր արքա [[(2782) Լեոնիդաս|Լեոնիդասի]] արյունակիցներից մեկը, որը մանկահասակ պատանուն ծանոթացրել է [[Սպարտական դաստիարակություն|սպարտական դաստիարակության]] հետ, կատակերգակ դերասան Լիսիմախոսը, իսկ մ․թ․ա․ 343 թվականից՝ նաև Արիստոտելը։ [[Արիստոտել]]ի ընտրությունը, որպես Ալեքսանդրի ուսուցիչ, բոլորովին պատահական չէր․ վերջինս սերտ կապեր ուներ մակեդոնական արքունիքի հետ, ինչպես նաև լավ ծանոթ էր Ատարնեոսի տիրանոս Հերմիասին, որը բարեկամական հարաբերություններ ուներ Փիլիպոսի հետ{{sfn|И. Ш. Шифман|1988|с=17}}։ Արիստոտելի ուսուցանման մեթոդները կենտրոնացված էին [[Բարոյագիտություն|բարոյագիտության]], [[Տրամաբանություն|լոգիկայի]] և [[Քաղաքականություն|քաղաքականության]] ուսումնասիրության վրա։ Արիստոտելի մոտ Ալեքսանդրը ստացել է դասական հունական կրթություն, ուսանել [[բժշկություն]], [[Հին հունական փիլիսոփայություն|փիլիսոփայություն]] և [[Հու��ական գրականություն|գրականություն]]։

Գրեթե բոլոր հույների պես, Ալեքսանդրը ևս ընթերցում էր [[Հոմերոս]]ի դասական ստեղծագործությունները։ Նա հատկապես մեծ հետաքրքրություն էր տածում Հոմերոսի հեղինակավոր [[Իլիական|«Իլիական»]] վիպերգի նկատմամբ՝ փորձելով նմանվել [[Տրոյական պատերազմ|հունական և տրոյական դյուցազուններին]]։ Նա հատկապես մեծ ակնածանքով էր վերաբերվում ծովային անմահ դիցուհի [[Թետիս]]ի որդի և [[Տրոյական պատերազմ]]ի հերոս [[Աքիլլես|Աքիլեսին]]՝ նրան համարելով կատարելության մարմնացում<ref name="earlylife.118">Hamilton J. R. Alexander’s Early Life // Greece & Rome, 2nd Series. — 1965. — Vol. 12, No. 2 (October). — P. 118</ref>։ Սա մեծապես պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ նրա մայրը ծագում էր առասպելական ստեղծագործության գլխավոր հերոսից՝ Աքիլեսից{{sfn|Шифман|1988|loc=с. 20}}։ Հետագայում նա բազմիցս վերընթերցում է Հոմերոսի քերթվածքները, զուգահեռ՝ [[Քսենոփոն]]ի [[Անաբասիս|«Անաբասիսը»]], [[Եվրիպիդես]]ի «Բաքոսուհիները», ինչպես նաև բանաստեղծներ [[Պինդարոս]]ի, [[Ստեսիքոր]]ի, [[Ֆիլոքսենոս]]ի և այլոց ստեղծագործությունները<ref name="earlylife.119" />{{sfn|Шифман|1988|loc=с. 20}}։ Պատմաբանները ենթադրում են, որ հենց այդ շրջանում, Արիստոտելի ազդեցության տակ, Ալեքսանդրը ծանոթացել ու ոգեշնչվել էր համահունականության գաղափարով։ Բանն այն է, որ այդ դարաշրջանում [[Հունաստան]]ը տրոհված էր առանձին մանր ու անկախ ժողովրդավարական քաղաք-պետությունների, որոնք գտնվում էին միմյանց նկատմամբ անհաշտ խռովքի մեջ ու, հետևաբար, ապրում էին ծանր քաղաքական ու տնտեսական ճգնաժամ։ Վերելք ապրող Մակեդոնիայի համար այդ վիճակը պոլիսների վրա հսկողություն հաստատելու բացառիկ հնարավորություն էր։ Ալեքսանդրին ոգեշնչող պանհելլենիզմի գաղափարը ենթադրում էր հունական մշակութային ներուժի ու մակեդոնական ռազմական հզորության միավորում, որը անուղղակիորեն կնպաստեր հելլենիզմի տարածմանն ու արմատավորմանը հեռավոր «բարբարոսական հասարակություններում»։

=== Երիտասարդություն ===
{{Հատված|Վերնագիր=Բուկեփալոսի վարժեցումը Ալեքսանդրի կողմից|Վերնագիրը ներքևից=|Բովանդակություն=Ալեքսանդրն իսկույն ձիու մոտ վազեց, բռնեց սանձը և մռութը դարձրեց դեպի արևը. ըստ երևույթին, նա նկատել էր, որ ձին վախենում է` իր առաջ տեսնելով տատանվող ստվերը։ Ալեքսանդրը որոշ ժամանակ ձիու հետ կողք կողքի վազեց` շոյելով նրան։ Համոզվելով, որ Բուկեփալոսը հանդարտվել է և շնչում է լիաթոք, Ալեքսանդրը վրայից նետեց թիկնոցը ու թեթև թռիչքով ցատկեց ձիու մեջքին։ Սկզբում մի փոքր ձիգ տալով երասանակը, նա զսպում էր Բուկեփալոսին` չխփելով ձիուն և սանձը չթափահարելով։ Իսկ երբ Ալեքսանդրը տեսավ, որ ձիու բարքն այլևս չի սպառնում որևէ դժբախտությամբ և որ Բուկեփալոսը առաջ է նետվում, նա ձիուն ազատություն տվեց և նույնսիկ սկսեց բարձր բացականչություններ արձակելով ու ոտքերով խփելով քշել։|Նկարագրություն=|Հավասարեցում=right|Լայնություն=230px|Բարձրություն=|Տառատեսակի չափ=14px|Ֆոն=#e1e6f2|Առանց ընդհատումների=}}
Նույնիսկ մանուկ հասակում Ալեքսանդրը բավականաչափ տարբերվում էր իր հասակակիցներից։ Նա անտարբեր էր մարմնական հաճույքների նկատմամբ և չափավոր էր դրանց մեջ։ [[Կին|Կանայք]] նրան չէին հետաքրքրում՝ չնայած նրա բազմաթիվ [[ամուսնություն]]ներին ու արտաամուսնական կապերին։

Հատկանշական է, որ տասը տարեկան հասակում Ալեքսանդրը կարողանում է սանձել անհնազանդ (որոշ պատմագիրների պնդմամբ՝ մարդակեր) մի կատաղի ձիու, որին վարժեցնել չէր վիճակվում ոչ ոքի։ Հետագայում այդ ձին, որին տղան անվանում է [[Բուկեփալոս]], դառնում է Ալեքսանդրի ամենասիրելի նժույգն ու ամբողջ կյանքի ուղեկիցը։ 
{{Քաղվածք|Փիլիպոսն ու իր շքախումբը, տագնապով համակված, սսկվել մնացել էին, բայց երբ Ալեքսանդրը բոլոր կանոններով ձիու գլուխը շուռ տալով` հպարտ ու հրճվագին վերադարձավ նրանց մոտ, բոլոր ներկաները գոռում-գոչյունով դիմավորեցին։ Հայրը, ինչպես ասում են, ուրախությունից նույնիսկ արտասվեց, համբուրեց ձիուց իջած Ալեքսանդրին ու ասաց. «Զավակս, քեզ վայել մի այլ թագավորություն փնտրիր, քանզի Մակեդոնիան չափազանց փոքր է քեզ համար»|[[Պլուտարքոս]]}}
[[Պատկեր:Tiepolo, Giambattista-Alexandre et Bucéphale-Paris, Petit Palais.jpg|alt=|մինի|312x312px|Ալեքսանդր Մակեդոնացին [[Բուկեփալոս]]ին սանձելիս։ Վերջինս հետագայում դառնում է մեծ զորավարի սիրելի ձին, որի մասին գրել են ժամանակի նշանավոր պատմիչները։|ձախից]]Մինչդեռ [[Փիլիպոս II Մակեդոնացի|Փիլիպոսը]] զբաղված էր [[Բյուզանդիոն]]ի պաշարմամբ, 16-ամյա Ալեքսանդրը Անտիպատրոս զորավարի վերահսկողության տակ դառնում է հոր գահի տեղապահը։ Այդ ընթացքում նա ճնշում է [[Թրակիա|թրակիական ցեղերի]] ապստամբությունը՝ [[Մարիցա (գետ)|Էվրոս գետի]] ափին հիմնելով [[Ալեքսանդրուպոլիս]] քաղաքը։ Հետագայում այն Փիլիպոս արքայի պատվին վերանվանվում է Փիլիպոպոլիս<ref name=earlylife.119 />։ Ալեքսանդրի ռազմական ընդունակություններն առաջին անգամ դրսևորվում են մ․թ․ա․ 338 թվականին, երբ նա ընդամենը տասնութ տարեկան էր։ [[Քերոնեայի ճակատամարտ]]ում վերջինիս ղեկավարած զորաբանակում կռվում էին հեթայրներ ու թեսալական հեծելազոր, ընդհանուր հաշվով՝ 2 հազար ձիավոր։ Այդ ճակատամարտում նա ցուցաբերում է հրամանատարի անհատական քաջություն՝ ղեկավարելով մակեդոնական առանձին բանակային ստորաբաժանում։ Ալեքսանդրի բնավորության մեջ արկածների հակված լինելու հանգամանքը նկատվել է անգամ երիտասարդ տարիքում, երբ առանց իր հոր կամքը հաշվի առնելու նա ցանկանում էր ամուսնանալ Կարիայի կառավարիչ Պիքսոդարոսի դստեր հետ։ Փիլիպոսի ու Ալեքսանդրի ամենակոշտ ընդհարումը տեղի է ունենում մ.թ.ա. 336 թվականին, երբ անտեսելով [[Օլիմպիադա]]յի և Ալեքսանդրի դժկամությունը, թագավորն ամուսնանում է մի ազնվատոհմիկ կնոջ՝ [[Կլեոպատրա Էվրիդիկա|Կլեոպատրայի]] հետ։ Բազմաթիվ անվանի մակեդոնացիներ, այնուամենայնիվ, չէին համակերպվում այն իրողության հետ, որ Փիլիպոսի ժառանգի իրավահաջորդը զտարյուն հելլեն չի լինելու<ref name="earlylife.120" />, իսկ Օլիմպիադան ամեն կերպ փորձում էր իր եղբոր՝ [[Էպիրոս (պերիֆերիա)|Էպիրոսի]] արքա Ալեքսանդր I-ի միջոցով խարխլել ամուսնու դիրքերը Մակեդոնիայում<ref name="earlylife.120">Hamilton J. R. Alexander’s Early Life // Greece & Rome, 2nd Series. — 1965. — Vol. 12, No. 2 (October). — P. 120</ref>։ Իմանալով կնոջ դավադրության մասին՝ Փիլիպոսը Էպիրոսի արքային հրավիրում է Պելլա՝ վերջինիս իր դստեր՝ Կլեոպատրայի հետ ամուսնացնելու նկատառումներով<ref name="earlylife.121" />։ Քրոջ հարսանիքի ժամանակ ապագա նվաճողը հաշտվում է հոր հետ և վերադառնում հայրենիք<ref name="earlylife.121">Hamilton J. R. Alexander’s Early Life // Greece & Rome, 2nd Series. — 1965. — Vol. 12, No. 2 (October). — P. 121</ref>։

Սակայն այդ տոնակատարությունը շրջադարձային է լինում երկրի առաջնորդի համար, քանի որ հենց այդ ժամանակ էլ նա հրապարակայնորեն սպանվում է իր թիկնապահներից մեկի կողմից։ Սպանությունից հետո մարդասպանը փախուստի է դիմում, սակայն կարճ ժամանակ անց սպանվում է պահակազորի կողմից։ Սա հաճախ մեկնաբանվում է դավադրության իրական պատվիրատուի անունը թաքցնելու միջոց<ref name="earlylife.122" />։ Սպանության հանգամանքները մինչ օրս լիովին հստակեցված չեն, քանզի տարբեր շահագրգիռ անձինք կարող էին ներգրավված լինել դավադրության մեջ։ Ըստ ամենատարածված վարկածի՝ այդ քայլին գնալու պատճառը եղել է անձնական վիրավորանքն ու խելագարությունը<ref name="versh" />։ Սակայն, մինչ այժմ պատմաբանները տարակարծիք են իրական դավադիրների ինքնության վերաբերյալ։ Որոշները պնդում են, որ սպանության կազմակերպիչը եղել է Օլիմպիադան, քանի որ Փիլիպոսի նորածին զավակը լիիրավ հավակնորդ ու լուրջ մրցակից կարող էր հանդիսանալ Ալեքսանդրի թագաժառանգության հարցում։ Ոլորտի մասնագետները չեն բացառում նաև այս խարդավանքի մեջ Ալեքսանդրի մասնակցությունը։ Մեկ այլ վարկածի համաձայն՝ դրա հեղինակը եղել է հունական աշխարհի վաղեմի թշնամի պարսից արքունիքը։ Հոր սպանությունից հետո տասնիննամյա Ալեքսանդրը զինվորական խորհրդի կողմից հռչակվում է Մակեդոնիայի թագավոր։ Ամենայն հավանականությամբ դա եղել է Անտիպատրոսի առաջարկով<ref name="earlylife.122" />։

=== Գահակալության սկիզբ ===
[[Պատկեր:Monsiau - Alexandre et Diogène.jpg|մինի|254x254px|Ալեքսանդրի և [[Դիոգենես Սինոպացի|Դիոգենեսի]] հանդիպումը տեղի է ունենում [[Կորինթոս]]ում։ Ասում են, թե երբ Ալեքսանդրն իր շքախմբով մոտենում է Դիոգենեսին, հարցնում է, թե ինչ է ցանկանում իրենից։ Ի պատասխան մեծ արքայի հարցին՝ Դիոգենեսը խնդրում է չփակել իր արևը։ Շատերը հետագայում Ալեքսանդրի աշխարհակալությունը կապում են այս միջադեպի հետ։|alt=]]
Ալեքսանդրն իր գահակալության առաջին տարիներին զբաղվում է [[Փիլիպոս II Մակեդոնացի#Մահ|հոր դեմ դավադրության]] ենթադրյալ կազմակերպիչների և ըստ հնարավոր վարկածի՝ մակեդոնական գահին հավակնող իր հնարավոր մրցակիցների նկատմամբ հաշվեհարդար տեսնելով։ Կասկածյալները մեղադրվում էին դավադրությանը մասնակցելու և [[Աքեմենյաններ|պարսից արքունիքի]] կողմից կաշառված լինելու մեջ, ապա՝ շուտափույթ կերպով ենթարկվում մահապատժի։ Այս ժամանակաշրջանում միևնույն հիմքով մահապատժի են ենթարկվում Լինկեստիսների ազնվականական ընտանիքից սերող երկու իշխաններ՝ Արաբայոս և Հերոմեյոս անուններով<ref name="earlylife.122">''Hamilton J. R.'' Alexander’s Early Life // Greece & Rome, 2nd Series. — 1965. — Vol. 12, No. 2 (October). — P. 122</ref><ref name="versh">Вершинин Л. Р. К вопросу об обстоятельствах заговора против Филиппа II Македонского // Вестник древней истории. — 1990. № 1. — С. 139—153.</ref>։ Նա մահապատժի է ենթարկում անգամ իր խորթ եղբորը՝ Պերդիկասի որդի [[Ամինտաս]]ին<ref name="earlylife.122" />, իսկ քրոջը՝ [[Կինանա (Ալեքսանդր Մակեդոնացու քույր)|Կինանային]], թողնում այրի։ Ալեքսանդրը որոշում է կայացնում նաև վերացնել հանրահայտ հրամանատար [[Ատալոս]]ին, որը մեղադրվում էր դավաճանության և աթենացի քաղաքական գործիչների հետ բանակցություններ վարելու մեջ<ref name="earlylife.122" />։ Մակեդոնացիներին իր շուրջը միախմբելու նպատակով Ալեքսանդրը վերացնում է ժողովրդի հարկերը, այն դեպքում, երբ Փիլիպոսի իշխանավարման ավարտին արդեն պետական գանձանակը գրեթե դատարկ էր։ Արդյունքում՝ պետական պարտքերը հասնում են 500 տաղանդի։

Փիլիպոսի մահվանից հետո [[Հին Մակեդոնիա|Մակեդոնիայի]] շատ թշնամիներ փորձում են օգտվել երկրում ստեղծված քաոսային իրավիճակից։ Շուտով [[թրակիա]]ցիներն ու [[Իլլիրիացիներ|իլիրիացիներն]] ապստամբություն են բարձրացնում, իսկ [[Թեբե (Հունաստան)|Թեբեում]] և [[Հին Աթենք|Աթենքում]] ակտիվանում են հակամակեդոնական տրամադրությունները։ Հակամակեդոնական ալիքը տարածվում է [[Պոլիս|հունական մյուս քաղաք-պետություններում]] ևս և պոլիսների առաջնորդները որոշում են իրենց հողից վտարել մակեդոնական կայազորներն ու թուլացնել մակեդոնական ազդեցությունը։ Սակայն Ալեքսանդրը նախաձեռնությունը վերցնում է իր ձեռքը․ որպես Փիլիպոսի օրինական իրավահաջորդ՝ նա [[Կորինթոս]]ում կազմակերպում է համագումար, ինչի ընթացքում վերահաստատվում են Մակեդոնիայի և հունական մյուս պոլիսների միջև ավելի վաղ կնքված պայմանագրերը։ Այդ պայմանագրերը լիակատար իշխանություն էին տալիս հունական քաղաք-պետություններին, իսկ որևէ այլ անձի կողմից վերջիններիս ներքին գործերի միջամտությունը՝ համարում անընդունելի։ Չնայած այս ամենին, Պելոպոնեսի պոլիսների հետ ժողովում Ալեքսանդրը ներկաներից խնդրում է [[Աքեմենյան Պարսկաստան]]ի դեմ արշավանքը գլխավորելու իրավունքը{{sfn|Шифман|1988|loc=с. 34-35}}։ Հունական պոլիսների բոլոր ներկայացուցիչներն ընդառաջում են Ալեքսանդրի խնդրանքին, բացառությամբ [[Սպարտա]]յի։ Նրանք դա մեկնաբանեցին այսպես․{{քաղվածք|Մենք՝ լակեդեմոնացիներս, անդրդվելի ենք։ Այն, ինչ որ հիմա մենք ունենք, մեր նախնինների արիության և խիզախության արդյունքն է, իսկ մեր նախնինները մեզ ավանդ են թողել ոչ թե գնալ ուրիշների հետևից, այլ լինել առաջնորդներ։ Մենք պարտավոր ենք հավատարիմ մնալ հայրենանյաց այս ուխտին։|Արիանոս, «Ալեքսանդրի անաբասիս», գիրք 1, գլուխ 1}}
Կորնթոսում Ալեքսանդրը հանդիպում է փիլիսոփա [[Դիոգենես Սինոպացի|Դիոգենես Սինոպացու]] հետ, որը [[Պատմություն|համաշխարհային պատմությանը]] հայտնի էր իր սկզբունքայնությամբ և ցինիկությամբ։ Ըստ առասպելի՝ Ալեքսանդրն իր շքախմբով Դիոգենեսի մոտ գնում է այն ժամանակ, երբ վերջինս խոտերի մեջ կիսապառկած էր։ Արքան դիմում է զառամյալ իմաստասերին՝ հարցնելով, թե ինչ է նա ցանկանում իր համար։ Կիսապառկած Դիոգենեսը, տեսնելով, որ Ալեքսանդրը կանգնել է արևի դիմաց և ստվեր է գցում իր վրա, ասում է. «մի քիչ այն կողմ գնա արևից»։ Երբ Ալեքսանդրը վերադառնում էր, նրա խմբի մարդիկ զարմացած էին Դիոգենեսի «հիմարության» վրա, որ նա չօգտագործեց պահը մի արժեքավոր բան ստանալու համար։ Ի պատասխան սրա Ալեքսանդրն ասում է. «Եթե ես չլինեի Ալեքսանդր, կուզենայի լինել Դիոգենես»։

{| class="graytable"
|+'''Ալեքսանդր Մակեդոնացին Դելփյան պա'''<span class="subcaption"></span>'''տգամախոսի մոտ'''
| width="50%" |Դիոգենես Սինոպացու հետ հան<span class="subcaption"></span>դիպումից հետո Ալեքսանդրն այցելում է Դելփի սրբատեղի։ Մոտալուտ պատերազմների հավանական ելքը և զանազան կնճռոտ հարցերի պատասխաններն իմանալու նպատակով Ալեքսանդրը դիմում է [[Դելփիք]] քաղաքի [[Ապոլլոն]]ի [[տաճար]]ի պատգամախոսին՝ [[Պիթիա|Պյութիա]] քրմուհուն, որին [[Դելփյան պատգամախոս]] էին անվանում։ Պյութիան գուշակությունից առաջ խմում Էր Կասոտիդա աղբյուրի ջուրը, ծամում [[Դափնի|դափնու]] տերև, նստում ոսկյա եռոտանու վրա և որպես [[Ապոլլոն]] աստծո կամքի արտահայտիչ, պատրանքների մեջ զանազան ձայներ հանում։ Քրմերն այդ ձայները մեկնում էին մշուշապատ ու երկիմաստ։ Հանդիպելով մեծ արքային՝ քրմերը հրաժարվում են ընդունել նրան, պատճառաբանելով, որ ընտրված օրը գուշակության համար նպատակահարմար չէ։ Սակայն Ալեքսանդրը գտնում է Պյութիա քրմուհուն՝ պահանջելով կանխատեսել իր ճակատագիրը։ Ի պատասխան սրա տաճարականը բացականչում է․ ''«Որդի՛ս, դու անպարտելի ես»''։
| align="center" |[[Պատկեր:Alexander Consulting the Oracle of Apollo, Louis Jean Francois Lagrenée.jpg|239x239px]]
|}

=== Հյուսիսային արշավանք և Թեբեի հպատակեցում ===
[[Պատկեր:Alexander at sack of Thebes.jpg|ձախից|մինի|256x256px|Ըստ [[Արիանոս]]ի [[Արիանոս|«Ալեքսանդրի Անաբասիսի»]]՝ Ալեքսանդր Մեծը հյուսիսային արշավանքը մղում էր [[Թրակիա]]յի խռովարար ցեղերին հպատակեցնելու և [[Հին Հունաստան|Հունաստանը]] վերջնականապես գրավելու նպատակով։ Գարնան սկզբին նա սկսում է իր արշավանքը՝ պատերազմելով տրիբալների և իլիրիացիների դեմ։ Պատկերում՝ ''«Ալեքսանդրը Թեբեում»'', 1915, Շառլ Սթենթոն]]
{{Հատված|Վերնագիր=«Ալեքսանդրի Անաբասիս», Արիանոս, հատված գիրք առաջինից|Վերնագիրը ներքևից=|Բովանդակություն=Գարնան սկզբին նա մեկնեց Թրակիա` տրիբալների և իլիրիացիների դեմ կռվելու, քանի որ նրան հայտնի էր դարձել, որ իլիրիացիներն ու տրիբալներն ապստամբել են, և, բացի այդ, գտնում էր, որ տնից այդքան հեռու ճանապարհ ընկնելուց առաջ պետք չէ թիկունքում թողնել մինչև վերջ չհնազանդեցված դրացիներին։ Նա պատրաստվում էր Ամփիպոլիսից ներխուժել այսպես կոչված «անկախ թրակիացիների» երկիրը․․․ ասում են, որ Նեստոս գետն անցնելուց հետո, տասներորդ օրը նա մոտեցել է Հեմուս լեռանը։ Այնտեղ, կիրճում, որտեղ ճանապարհ էր ձգտվում դեպի լեռը, նրան դիմավորել է «անկախ թրակիացիների» և զինված լեռնացիների ամբոխը։|Նկարագրություն=|Հավասարեցում=right|Լայնություն=240px|Բարձրություն=|Տառատեսակի չափ=14px|Ֆոն=#e1e6f2|Առանց ընդհատումների=}}
[[Մ.թ.ա. 335|Մ․թ․ա․ 335 թվականի]] գարնանն Ալեքսանդր Մակեդոնացին ձեռնամուխ է լինում նոր արշավանքի կազմակերպման։ Այն ուղղված էր [[Հին Մակեդոնիա|Մակեդոնիայի թագավորությունից]] հյուսիս ընկած խռովարար ցեղերի՝ [[Իլլիրիացիներ|իլիրիացիների]] և [[թրակիա]]ցիների դեմ։ Այս արշավանքի ընթացքում Ալեքսանդրը նախատեսում էր նաև վերջնականապես հնազանդեցնել [[Պոլիս|հունական քաղաք-պետություններին]]։ Ժամանակակից հաշվարկների համաձայն՝ հյուսիսային արշավանքին մասնակցել են շուրջ 15 հազար զինվորներ (գրեթե բոլորը՝ մակեդոնացի)<ref name="bosw.29">Bosworth A. B. Conquest and Empire: The Reign of Alexander the Great. — Cambridge: Cambridge University Press, 1993. — P. 29</ref>։ Արշավանքի սկզբում Ալեքսանդրը Հեմուս լեռան մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում պարտության է մատնում թրակիական ցեղերին։ Դրանից հետո լեռնականները գրավում են Հեմուսի գագաթը՝ նպատակ ունենալով կանխել մակեդոնացիների հետագա առաջխաղացում։ Թրակիացիներն սայլեր էին հավաքել և շարել իրենց առջևում, որպեսզի դրանց միջոցով հետ մղեն թշնամուն։ Նրանք ցանկանում էին սայլերը բաց թողել [[Փաղանգ|մակեդոնական փաղանգի]] վրա այն ժամանակ, երբ վերջիններս բարձրանան լեռան ամենաթեք հատվածը։ Նրանք համոզված էին, որ որքան սերտ լինի փաղանգը, որի վրա վերևից պետք է գահավիժեին սայլերը, այնքան ավելի շուտ այդ սայլերը իրենց անկման ուժով կցրեին այն։ Իմանալով հակառակորդի այս մտայնության մասին՝ Ալեքսանդրը հոպլիտներին հրամայում է վեր բարձրանալ ճանապարհի լայն հատվածներով, իսկ վտանգի պարագայում ընկնել գետնին, կպչել միմյանց և ամուր ծածկվել վահաններով․ այդ դեպքում նրանց վրա եկող սայլերը արագ ընթացքի հետևանքով շատ ավելի հավանական է, որ վնաս չեն հասցնի։ Ամեն ինչ տեղի է ունենում Ալեքսանդրի նախատեսածի պես և մակեդոնական փաղանգն առանց կորուստների շարժվում է թույլ զինված լեռնականների ուղղությամբ։ Մակեդոնացիները հրի ու սրի են մատնում թրակիացիների ճամբարները, մի մասին սպանում, իսկ մյուսներին՝ գերեվարում<ref name="bosw.29" />։ Շատերն էլ խուճապահար փախչում են դեպի լեռնալանջերը։ Ըստ [[Արիանոս]]ի՝ այս ճակատամարտում թրակիացիները տալիս են 500 զոհ։

=== Արևելյան Միջերկրականի նվաճում և Իսոսի ճակատամարտ ===
{{Բազմապատիկ պատկերներ|գոտի=right|ուղղություն=vertical|վերնագիր=|լայնություն=250|պատկեր1=BattleofIssus333BC-mosaic-detail1.jpg|նկարագրություն1=Ե՛վ [[Իսոսի ճակատամարտ|Իսոսի]], և՛ [[Գավգամելայի ճակատամարտ]]երում Մակեդոնացին նպատակ ուներ մարտն ավարտել առանց արյուն հեղելու՝ ի սկզբանե շարքից հանելով զորքերի հրամանատարին՝ «մեծ արքային»։ [[Պոմպեյ]]ում հայտնաբերված խճանկարների մեկի վրա պատկերված է այն տեսարանը, թե ինչպես է Ալեքսանդրը հետապնդում [[Դարեհ III|Դարեհի]]ն։|պատկեր2=Meister der Alexanderschlacht 003.jpg|նկարագրություն2=[[Դարեհ III]]-ը դարձել է [[Աքեմենյան Իրան]]ի տիրակալության վերջին գահակալը։ Ալեքսանդրի հետապնդումից փախչելու ժամանակ Դարեհը սպանվում է իր իսկ կողմնակիցների կողմից, սակայն Ալեքսանդրի հրամանով թաղվել է [[Աքեմենյաններ|Աքեմենյան արքաների]] պանթեոնում։}} Մ․թ․ա․ 333 թվականին [[Դարեհ III|Դարեհ Կոդոմանոսի]] կամակատար, հույն վարձկան Մեմնոն Հռոդոսացին պարսից զորքի գլուխն անցած ներխուժում է [[Հունաստան]] և մի շարք վճռական հաղթանակներից հետո դաշինք կնքելու համար բանակցություններ սկսում [[Սպարտա]]յի և [[Հին Աթենք|Աթենքի]] ավագանիների հետ։ Սակայն, պատահականության բերումով, վերջինս Միտիլինի քաղաքի պաշարման ժամանակ հանկարծամահ է լինում, իսկ նրա իրավահաջորդ համարվող Փարնաբազի արգահատելի կեցվածքն ու ռազմավարական անհաջողությունները վերստին ստիպում են հույներին մոռանալ պարսկական սպառնալիքի առկայության մասին։ Փարնաբազի հրամանատարության տակ ծառայում էին նաև բազում հույն վարձկաններ, որոնք գլխավորապես կենտրոնացված էին [[Միջագետք|հյուսիսային Միջագետքում]]։ [[Գրանիկոսի ճակատամարտ|Գրանիկոսի հաղթական ճակատամարտից]] հետո Ալեքսանդրը, պաշարելով [[Փոքր Ասիա]]յի մերձափնյա քաղաքները, շարժվում է դեպի հյուսիս-արևելք և կտրելով [[Կիլիկիայի դարպասներ]]ը համարվող [[Տավրոս]]ի ու [[Կապադովկիա|Կապադովկիայի լեռնաշղթաների]] միջև անցնող գլխավոր ճանապարհը` մուտք է գործում [[Կիլիկիա]]։
Հակառակորդներն իրար ընդառաջ են շարժվում [[Իսոս|Իսոս ծովածոցի ափին]]՝ տակավին անտեղյակ լինելով միմյանց տեղագրության մասին։ Ալեքսանդրի բանակն Իսոսին մոտեցել էր երկարատև ռազմարշավներից հետո և անպատրաստ էր մարտական գործողությունների հանկարծակի մեկնարկին։ Ալեքսանդրը զինվորներին տրամադրում է հանգստանալու հնարավորություն, այնուհետև առաջնորդում նրանց դեպի մարտադաշտ։ Դարեհն իր զորքի գլխավոր հարվածային ուժը համարվող ձիավորներին կենտրոնացնում է Պինարոսի գետաբերանում, քանի որ համեմատականորեն ավելի հարթ տեղանքն ու գետի ջրի ծանծաղությունը բարենպաստ էին հեծելազորի գործողությունների համար։ Արքան մտադրված էր մասշտաբային գրոհ արձակել թշնամու փոքրաթիվ հեծելազորի վրա, մտնել մակեդոնացիների թիկունքն ու շրջափակել հակառակորդին։ Նախատեսելով թշնամու այդպիսի քայլերը` Ալեքսանդրը ուժեղացնում է իր ձախ թևը լրացուցիչ հեծյալներով։ Շուտով բանակային կորպուսի ձախ թևի ղեկավարումն Ալեքսանդրը հանձնարարում է [[Պարմենիոն]]ին, իսկ ինքը առաջնորդելով [[Փիլիպոս II Մակեդոնացի|հեթայրներին]], հետևակին ու մնացած հեծելազորին դիրքավորվում է դաշտավայրի աջ թևում՝ բլուրների ստորոտում։ Ըստ բազմաթիվ աղբյուրների՝ նախքան մարտի բռնկվելը Դարեհի գլխավորած զորքերը շուրջ երեք անգամ գերազանցում էին հունամակեդոնական բանակին։ Իսոսի դաշտավայրը խցկված էր [[Միջերկրական ծով]]ի ու լեռների միջև և ռազմավարական տեսանկյունից ուղղակի պատուհաս էր տափաստաններում կռվող պարսկական բանակի համար։ Այսպիսով, Ալեքսանդրի հմուտ մարտավարության և մակեդոնական բանակի հուժկու թևային գրոհների շնորհիվ հունական բանակը դժվարին կացության մեջ է գցում հակառակորդին։

Սակայն հարկ է նաև նշել, որ պարսից մեծաթիվ զորքերը որոշ դեպքերում կարողանում էին հակազդել մակեդոնական փաղանգի «կայծակնային» գրոհներին։ Շուտով պարզ է դառնում, որ Ալեքսանդրի գրոհայինները չափից ավելի էին խորացել թշնամու շարքերի մեջ, ինչի հետևանքով մակեդոնացիների գիծը պատռվել էր, որն էլ փորձառաբար ի շահ իրենց ծառայեցրել էին հույն վարձկանները։ Ալեքսանդրը, սակայն, հանկարծակիորեն փոխում է իր մարտավարությունը և սրընթաց կերպով շարժվում Դարեհին ընդառաջ։ Պարսից արքան, անտեսելով իր զորքի հաջողությունները, փախչում է մարտի դաշտից։ Զինվորները տեսնելով թագավորի փախուստը հետևում են վերջինիս և մի կերպ մազապուրծ լինում մակեդոնացիներից։ Իսոսի ճակատամարտն ավարտվում է Ալեքսանդրի լիարժեք հաղթանակով։ Վճռական այս մարտից հետո Ալեքսանդրը տիրանում է պարսից գանձերի մի մասին, ինչպես նաև ձեռք բերում բազում նոր գերիներ՝ ի դեմս Դարեհի մոր, որդու, դստրերի և կանանց։ Աղբյուրները հավաստում են, որ Ալեքսանդրը վերջիններիս ընդունում է ազնվականին վայել և շահում նրանց վստահությունը<ref>[[Փլաբիոս Արիանոս]], «Ալեքսանդրի Անաբասիս»</ref>։

[[Իսոսի ճակատամարտ]]ը կողմերի համար չի դառնում բեկումնային, սակայն ուղղակիորեն ազդարարում է Աքեմենյան Պարսկաստանի կոլապսի սկիզբը։ Մ.թ.ա. 332-ին Ալեքսանդրը [[Դամասկոս]]ում ստանում է առաջին նամակը Դարեհից, որում «արքայից արքան» Ալեքսանդրին խնդրում էր վերադարձնել գերված կանանոցը և սկսել բարեկամության դաշինքի կնքման վերաբերյալ բանակցություններ։ Սակայն Ալեքսանդրը մերժում է նրա բոլոր առաջարկությունները՝ Դամասկոսում տիրանալով վերջինիս տոհմական գանձարանին ևս։ Այդ քաղաքում Ալեքսանդրին են ներկայացնում հափշտակված Բարսինային, որը պարտված Մեմնոնի այրին էր։ Վերջինս էլ դառնում է Ալեքսանդրի կյանքի միակ ուղեկիցը՝ մինչ Ռոքսանայի հետ նրա պսակադրությունը։ Ալեքսանդրի հաջորդ թիրախը [[Փյունիկիա]]ն էր (ներկայումս՝ [[Լիբանան]]) և նրա հիմնական քաղաք [[Տյուրոս]] նավահանգիստը։
{| class="graytable"
|+
Ալեքսանդր Մակեդոնացու արևելյան արշավանքի սկիզբը
| width="75%" align="center" |<big> Ալեքսանդր Մակեդոնացու արևելյան արշավանքը սկսվում է բավականին խորհրդանշական կերպով։ Գարնանը պարսկական նավատորմը դեռ գտնվում էր Փոքր Ասիայում և քաջատեղյակ լինելով այս ամենին, հենց այդ շրջանում էլ Ալեքսանդրը սկսում է իր արշավանքը։ Մայիսին մակեդոնական նավատորմն անցնում է Հելլենսպոնտոսը և մոտենում առասպելական Տրոյա քաղաքի մատույցներին, ուր և կռվել էին լեգենդար հերոսներ Աքիլեսը, Հեկտորը, Պատրոկլեսը և Հերակլեսը։ Ավանդության համաձայն՝ Ալեքսանդրը նախքան ափ իջնելը նավից նիզակ է նետել դեպի ցամաք։ Այդ քայլով նա փորձել է ընդգծել պատմականորեն այդ տարածքների հունական լինելու հանգամանքը։ Պատերազմի այս փուլում Ալեքսանդրի նպատակներից ոչինչ հայտնի չէր։</big> 
<big>Գիտնականների համար նաև բավականին դժվար էր դատողություններ անել նրա արած քայլերից, քանզի դրանք որևէ օրինաչափությամբ պայմանավորված չէին։ Այդ ժամանակամիջոցում Մակեդոնիան համեմատաբար աղքատ պետություն էր։ Ռազմական ներուժով այն որևէ կերպ չէր կարող համեմատվել Աքեմենյան Պարսկաստանի հետ, քանի որ վերջիններս և՛ ռազմածովային, և՛ ցամաքային կորպուսներում ունեին զգալի քանակական առավելություն։</big>
|}

=== Ալեքսանդրի հաղթարշավը Եգիպտոսում ===
[[Պատկեր:Luxor-Tempel 45.jpg|alt=|մինի|247x247px|[[Հին Եգիպտոս|Եգիպտոսի]] նվաճումից հետո [[Նեղոսի դելտա]]յում Ալեքսանդր Մակեդոնացին հռչակվում է [[փարավոն]]։]]
[[Իսոսի ճակատամարտ]]ը կարևոր նշանակություն ունեցավ տարածաշրջանում ուժերի հետագա դասավորության համար։ Անուղղակիորեն այն կարելի է համարել [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի#Արևելյան արշավանք|Ալեքսանդր Մակեդոնացու արևելյան արշավանքի]] հաջող սկիզբը, որի հետևանքներն են դառնում պարսից ռոյալիզմի բարոյալքումը, ինչպես նաև տարիների ընթացքում իրանական առաջնորդների կողմից նվաճված արևմտյան տիրույթների կորուստը։ Դիցուք, ճակատամարտի նման ելքը մակեդոնացիներին հնարավորություն էր ընձեռում վերստին դաշնակցել մնացյալ հունական աշխարհի հետ։ Այսպիսով, հայտնվելով [[Միջագետք]]ում՝ Ալեքսանդրը կամ կարող էր արշավել արևելք՝ Դարեհի փախուստի ուղղությամբ, կամ էլ հարավ։ Այնուամենայնիվ, մակեդոնական բանակը ճանապարհ է բռնում դեպի հարավ՝ [[Արադ (Իսրայել)|Արադի]], [[Բիբլոս]]ի և [[Սիդե]]նի Աքեմենյան ռազմածովային հենակետերը վերացնելու նպատակով։ Առանց մեծ ջանքեր գործադրելու [[Արևելյան Միջերկրական]]ի այս նշանավոր կենտրոններն անձնատուր են լինում, իսկ [[Տյուրոս]]ը, մինչև վերջ չեզոքություն պահելով, [[Տյուրոսի պաշարում|յոթամսյա պաշարումից հետո շրջափակվում և նվաճվում]] է։ Տեսնելով ռազմավարական նման կարևորության օբյեկտների նվաճումը՝ Դարեհը ստիպված է լինում բանագնացների խումբ ուղարկել Ալեքսանդրի մոտ՝ խաղաղության պայմանագրի կնքման ակնկալիքով։

Որպես բարեկամության նշան՝ պարսից արքայից արքան խոստանում էր իր դստերը՝ Ստատիրային կնության տալ հույն արքային, ինչպես նաև վերջինիս զիջել Հելլեսպոնտոսից [[Քըզըլըրմաք|Հալիս]] ընկած բոլոր գրավյալ տարածքները, այսինքն՝ Փոքր Ասիայի ամբողջ արևմտյան հատվածը։ Նրա զինակիցներից [[Պարմենիոն]]ը վերջինիս խորհուրդ է տալիս ընդունել Դարեհի պայմանները, սակայն Ալեքսանդրը, մի պահ լռելով, պատասխանում է․ ''«․․․Ես կընդունեի այդ պայմանները, եթե Պարմենիոնը լինեի, բայց ես Ալեքսանդրն եմ․․․»''։ Այսպիսով, Ալեքսանդրի նման պատասխանը աներկբա արտահայտում էր Պարսկական տիրակալությունն ամբողջությամբ գրավելու նրա հավակնությունները։ Գրավելով ամբողջ իրանաահպատակ [[Միջագետք]]ն ու [[Փյունիկիա]]ն՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացու բանակը նախապատրաստվում է հերթական արշավանքին։ Այս անգամ մակեդոնական բանակի թիրախում էր [[Եգիպտոս]]ը։ Այս ժամանակահատվածում Եգիպտոսը տառապում էր պարսից լծի տակ և վերջիններիս տիրապետությանը վերջ դնելու համար պատրաստ էր ցանկացած քայլի։ Երկիրը փաստացիորեն կառավարում էր [[փարավոն]]ը, որի պաշտոնը ժառանգական կարգով ընդունում էին պարսից արքաները։ Տրամաբանական է, որ նման իրավիճակում Ալեքսանդրին Եգիպտոսի բնակիչները դիմավորում էին որպես ազատարարի և նույն օրը վերջինիս հռչակում փարավոն։ Ալեքսանդրը տեղական քահանաներին է վերադարձնում իրենց նախկին արտոնությունները և այդ քայլով մեծ վստահություն ձեռք բերում երկրում։ Շուտով հույն արքան ուխտագնացություն է կատարում դեպի [[Լիբիական անապատ]]ի Սիվա օազիսում գտնվող [[Ամոն|Ամոնի գերեզման]]։ Պատմիչները վկայում են, որ եգիպտական հասարակության մի լայն շրջանակ այս քայլից հետո Ալեքսանդրին սկսում է ընդունել որպես «աստծու որդի»։ Ալեքսանդրը հպարտանում էր իր աստվածային ծագման մասին վարկածով՝ իրեն համարելով Ամոն-Զևսի որդի։ Եգիպտոսում գտնվելու տարիներին մ․թ․ա․ 332 թվականին [[Միջերկրական ծով]]ի ափին նա հիմնադրում է [[Ալեքսանդրիա|Ալեքսանդրիա քաղաքը]] և դրա կառավարումը հանձնում [[Պտղոմեոս Լագոս]]ին։  
{| class="graytable"
|+
Ալեքսանդր Մակեդոնացու պաշտամունքը Հին Եգիպտոսում
| width="20%" |[[Պատկեր:Statuette of Alexander wearing the aegis 1st century BC, discovered in Alexandria (Egypt), Louvre Museum (7463008906).jpg|alt=|աջից|254x254px]]
|
| width="75%" align="center" |<big>[[Պատկեր:Aquote1.png|ձախից|20x20փքս]] Ալեքսանդր Մակեդոնացին առանձնահատուկ հարգանք էր վայելում Եգիպտոսում և առհասարակ՝ արևելյան հասարակայնության շրջանում։ Դա պայմանավորված էր նրանով, որ տարիներ շարունակ Եգիպտոսը թալանվում էր պարսից նվաճողների կողմից, իսկ Մակեդոնացին այս երկրում ընկալվեց որպես «ազատարար»։ Ալեքսանդրը հեշտությամբ կարողանում է նվաճել Եգիպտոսը՝ ունենալով տեղացիների անմիջական օժանդակությունը։ Եգիպտոսում նա իրեն հռչակում է «աստծո որդի» և եգիպտական փարավոնների իրավահաջորդ։ Այսպիսով՝ մ․թ․ա․ 290-ականներին Եգիպտոսում տարածվում է Ալեքսանդրի պաշտամունքը։ Այս արձանիկը, որը եղել է երկրպագության առարկա, ամենայն հավանականությամբ ստեղծվել է նրա գերեզմանին կանգնեցնելու համար։ [[Պատկեր:Aquote2.png|աջից|20x20փքս]]</big>
|
|}

=== Արևելյան արշավանք և Աքեմենյան տերության ջախջախում ===
{{Հիմնական|Գավգամելայի ճակատամարտ}}
[[Մ.թ.ա. 331|Մ․թ․ա․ 331 թվականի]] ամռանը Ալեքսանդրի բանակն անցնում է [[Եփրատ]] և [[Տիգրիս|Տիգրիս գետերը]] և ճանապարհ բռնում դեպի [[Մարաստան]]։ Պարսկական բանակը [[Դարեհ III|Դարեհ III Աքեմենյան]] արքայի գլխավորությամբ, արյաց երկրի մեծ հարթավայրում (այժմյան [[Իրաքյան Քուրդիստան]]ի տարածքում) սպասում էր մակեդոնական բանակի հարձակմանը։ [[Մ.թ.ա. 331|Մ․թ․ա․ 331 թվականի]] [[Հոկտեմբերի 1|հոկտեմբերի 1-ին]] [[Էրբիլ|Գավգամելա բնակավայրի]]<ref group="Ն">Որոշ աղբյուրներում հայտնի է որպես Արբելայի ճակատամարտ</ref> շրջակայքում տեղի է ունենում Ալեքսանդրի և Դարեհի բանակների [[Գավգամելայի ճակատամարտ|վճռական ճակատամարտը]]։ Գավգամելայի ընդարձակ հարթավայրը (ի տարբերություն [[Իսոսի ճակատամարտ|Իսոսի]]) հարմար էր պարսկական զորքի ծավալման համար։ [[Քվինտուս Կուրցիուս Ռուֆուս|Կուրցիուս Ռուֆուսը]] հաղորդում է, որ Ալեքսանդրը ուներ 40 հազար հետևակ և 7 հազար հեծյալ։ Դարեհի բանակում ընդգրկված էին իր հսկայական տերության հպատակ ժողովուրդները՝ [[հայեր]]ը, [[եգիպտացիներ]]ը, [[բաբելոն]]ացիները, [[Մարաստան|մարերը]], [[պարթևներ]]ը, [[ասորիներ]]ը, [[բակտրիա]]ցիները, [[սկյութներ]]ը, [[հնդիկներ]]ը, [[Հույներ|հույն]] վարձկանները, [[կապադովկիա]]ցիները և այլն։ Պարսկական աջ թևում էին նաև [[Մեծ Հայք|Մեծ]] ու [[Փոքր Հայք]]ի զորաջոկատները՝ կուսակալներ [[Երվանդ Բ|Երվանդի]] ու [[Միհրվահիշտ]]ի գլխավորությամբ։ Ճակատամարտի սկզբնահատվածում աքեմենյան բանակը փորձում է հելլեններին գցել շրջափակման մեջ, սակայն Ալեքսանդրը փչացնում է պարսիկների գծած ծրագիրը։ 
[[Պատկեր:Charles le Brun - Bataille d'Arbélès (Louvre, INV 2895) Alexander and eagle.jpg|alt=|մինի|258x258px|Մակեդոնացին [[Գավգամելայի ճակատամարտ|Գավգամելայի դաշտում]] [[Արծիվներ|արծվի]] ուղակցությամբ մարտնչելիս։ Կտավը պահվում է [[Լուվր|Փարիզի Լուվրի թանգարանում]]։]]
Շատ չանցած նախաձեռնությունն անցնում է մակեդոնացիների ձեռքը, որի պատճառով էլ Դարեհը փախուստի է դիմում մարտի դաշտից<ref name="cah.814">''Bosworth A. B.'' Alexander the Great Part I: The events of the reign // Cambridge Ancient History. Vol. VI: The Fourth century B.C. — Cambridge: Cambridge University Press, 1994. — P. 814</ref>։ Ինչպես [[Իսոսի ճակատամարտ|Իսոսում]], այնպես էլ Գավգամելայում, Ալեքսանդրը սկսում է հետապնդել աշխարհակալ տիրակալության արքայից արքային, սակայն տեղեկանալով [[հայեր]]ի և [[պարթևներ]]ի դեմ մարտնչող [[Պարմենիոն]]ի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին՝ ստիպված է լինում դադարեցնել հետապնդումն ու վերադառնալ ճակատամարտի վայր։ Շուտով պարսից զորաբանակն իմանում է արքայի նահանջի մասին և խուճապահար սկսում է փախչել։ [[Փաղանգ|Մակեդոնական փաղանգը]] շարունակում է հաղթարշավը և Գավգամելայի դաշտը վերածվում է աքեմենյան բանակի զինվորների սպանդանոցի։ Գավգամելան այն վճռորոշ հարվածն էր, որից հետո [[Աքեմենյան պետություն|աքեմենյանների տիրապետությունը]] այլևս երբեք ոտքի չկարողացավ կանգնել։ Գրեթե միևնույն ժամանակահատվածում [[Հին Հունաստան|Հունաստանում]] տեղի է ունենում ներքին երկպառակություն։ Մակեդոնացիների և սպարտացիների միջև հակասությունը հերթական անգամ վերաճում է բաց պատերազմի։ [[Մ.թ.ա. 331|Մ․թ․ա․ 331 թվականին]] [[Արկադիա]]յի [[Մեգալոպոլիս]] քաղաքում տեղի է ունենում ճակատամարտ, որտեղ մակեդոնացիները վճռական հաղթանակ են տանում, իսկ [[Սպարտա]]յի արքա [[Ագիս II (Սպարտայի արքա)|Ագիսը]] զոհվում է։ Այսպիսով՝ սպարտացիներն ունենում են շուրջ հինգ, իսկ մակեդոնացիները՝ երեք ու կես հազար զինվորի կորուստ։ Այս թիվը մի քանի անգամ գերազանցում էր Գավգամելայում զոհված հելլենների թվին<ref>''Basore, Erna K.'' [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=uc1.$b791895;view=1up;seq=520 A Tangled Ball of Yarn!] // ''Military Review''. — May 1963. — Vol. 43 — No. 5 — P. 48.</ref>։ Իմանալով այս մասին՝ Ալեքսանդրն ասում է․ ''«Մինչ մենք այստեղ պայքարում ենք պարսիկների արքայի դեմ՝ Արկադիայում մկնային պատերազմ է ընթանում»''։

[[Գավգամելայի ճակատամարտ]]ից հետո Ալեքսանդրն իր զորաբանակով ճանապարհ է ընկնում դեպի հարավ, ուր և գտնվում էին պարսից մայրաքաղաքներ [[Բաբելոն]]ն ու [[Շոշ (քաղաք, Իրան)|Շոշը]]։ Դարեհի փախուստից հիասթափված տեղի սատրապները բացում են քաղաքների դարպասները<ref name="cah.815">''Bosworth A. B.'' Alexander the Great Part I: The events of the reign // Cambridge Ancient History. Vol. VI: The Fourth century B.C. — Cambridge: Cambridge University Press, 1994. — P. 815</ref><ref name="green.314">''Green P.'' Alexander of Macedon, 356—323 B.C.: A Historical Biography. — Berkeley: University of California Press, 1991. — P. 314</ref> և Ալեքսանդրին ընդունում որպես իրենց արքա։ Շոշի կողմից շրջանցելով [[Իրանական բարձրավանդակ]]ի լեռները՝ Ալեքսանդրը ճանապարհ է բռնում դեպի [[Պերսեպոլիս]] և հայտնվում Պարսկաստանի կենտրոնական հատվածում։ Շուտով հունամակեդոնական բանակի առաջխաղացումը կասեցնելու անհաջող փորձ է կատարում տեղի սատրապ Արիոբարզանեսը, սակայն անձնատուր լինելով ստիպված է լինում լքել Պերսեպոլիսը։ Մակեդոնացու բանակը քաղաքում հանգստանում է մինչև գարնան վերջ՝ նախքան պարսից թագավորական պալատի հրկիզումը։ [[Պլուտարքոս]]ի և [[Քվինտոս Կուրտիոս Ռուփոս]]ի հավաստմամբ՝ [[Քսերքսես I|Քսերքսես I-ի]] պալատն այրել է Ալեքսանդրի սիրուհի [[Թայիս]]ը, որը հետագայում դառնում է զորավար [[Պտղոմեոս Լագոս|Պտղոմեոսի]] կինը<ref name="cah.817">''Bosworth A. B.'' Alexander the Great Part I: The events of the reign // Cambridge Ancient History. Vol. VI: The Fourth century B.C. — Cambridge: Cambridge University Press, 1994. — P. 817</ref>։ Ամենայն հավանականությամբ Թայիսի նպատակը եղել է Քսերքսեսից վրեժ լուծելը` [[մ.թ.ա. 480|մ.թ.ա. 480 թվականին]] վերջինիս կողմից [[Հին Աթենք|Աթենքն]] այրելու համար։ Ռուփոսը նշում էր, որ Թայիսը և Ալեքսանդրը այրեցին պալատը` այն վերածելով «մոխրի կույտի»։ Մ․թ․ա․ 330 թվականին Ալեքսանդրը վերստին սկսում է Դարեհի հետապնդումը նախ [[Մարաստան]]ում, ապա՝ Պարթևաց երկրում։ Հակառակորդի հետապնդումից փախչելու ժամանակ Դարեհը դառնում է իր մերձավորների դավադրության զոհ՝ սպանվելով [[Բակտրիա]]յի սատրապ Բեսոսի հրամանով։ Շուտով Բեսոսն Արտաքսերքսես անվան տակ իրեն հռչակում է Աքեմենյանների թագավոր<ref name="green.329">''Green P.'' Alexander of Macedon, 356—323 B.C.: A Historical Biography. — Berkeley: University of California Press, 1991. — P. 329</ref>, սակայն կարճ ժամանակ անց սպանվում է Մակեդոնացու կողմից։ Ալեքսանդր Մակեդոնացին Դարեհ III-ին պատվով և արքայավայել թաղում է [[Պերսեպոլիս]]ի գերեզմանատանը՝ իրեն հռչակելով Աքեմենյանների ժառանգորդ ու [[Ասիայի տիրակալ]]։

{{պանորամա|Pietro da Cortona - Battle of Alexander versus Darius (panorama).png|1100px|<center>Ալեքսանդր Մակեդոնացին [[Գավգամելայի ճակատամարտ|Գավգամելայի դաշտ]]ում [[Դարեհ III|Դարեհին]] հետապնդելիս</center>}}

=== Ասիայի տիրակալություն ===
{{Հատված|Վերնագիր=«Ալեքսանդրի Անաբասիս», Արիանոս, Ալեքսանդրի մուտքը Բաբելոն|Վերնագիրը ներքևից=|Բովանդակություն=Երբ Ալեքսանդրը մոտենում էր Բաբելոնին, Մազեյը, որը ռազմաշարքից փախել էր այստեղ, հնազանդորեն դուրս եկավ նրան ընդառաջ իր չափահաս որդիների հետ և նրա ողորմածությանը հանձնեց քաղաքը և հենց իրեն։ Նրա գալը հաճելի էր արքային, այլապես անհրաժեշտ կլիներ ձեռնարկել այդքան լավ ամրացած քաղաքի դժվարին պաշարումը։ Թվում էր նաև, որ այդքան երևելի, վերջերս տեղի ունեցած ճակատամարտում այդքան փորձառու և փառաբանված այրը կարող է իր օրինակով նպաստել, որ որոշ քաղաքներ նույնպես հանձնվեն։ Շատ բաբելոնացիներ կանգնած էին պարիսպների վրա՝ աշխատելով որքան կարելի է շուտ տեսնել նոր արքային․ իսկ ավելի շատ դուրս էին եկել նրան դիմավորելու։|Նկարագրություն=|Հավասարեցում=right|Լայնություն=230px|Բարձրություն=|Տառատեսակի չափ=14px|Ֆոն=#e1e6f2|Առանց ընդհատումների=}}
[[Ասիայի տիրակալ]] հռչակվելուց հետո Ալեքսանդրը դադարում է [[պարսիկներ]]ին վերաբերվել որպես հպատակի, պարտված ժողովրդի և փորձում է հավասարեցնել հաղթողների ու պարտվողների իրավունքները՝ մերձեցնելով վերջիններիս սովորույթները։ Ալեքսանդրի օրինակով տեղի մակեդոնացի սատրապները սկսում են ընդունել մի շարք ավանդական պարսկական սովորույթներ, այդ թվում՝ կրել արևելյան հագուստներ, ունենալ բազմաթիվ կանանցից բաղկացած հարեմ և անցկացնել պարսից արքունական արարողություններ։ Այսպիսով՝ Ալեքսանդրը փորձում է պարսիկներին կառավարել ավանդական կարգով՝ իրենց նախկին թագավորների պես։ Այնուամենայնիվ, նա չէր ցանկանում և չէր կարողանում պահանջել միևնույն պահվածքը [[Մակեդոնիա (Հունաստան)|մակեդոնացիներից]] և [[Պելոպոնես]]ի [[հույներ]]ից։ Այս ամենից հետո Ալեքսանդրը սկսում է կոչվել «Ասիայի տիրակալ» տիտղոսով․ սա նորամուծություն էր տեղացիների շրջանում և հույն արքան պատմությանը հայտնի առաջին ղեկավարն էր, որը ստացել էր նման պատվանուն։ Մինչ այդ, արևելյան թագավորները ստանում էին «մեծ արքա», «հզոր արքա», եզակի դեպքերում՝ «արքայից արքա» տիտղոսները<ref>Корнилов Ю. В. «Царь Азии»: к вопросу о царской титулатуре Александра Великого // Antiquitas Iuventae: Сб. науч. тр. студентов и аспирантов. — Саратов, 2011. — С. 77-78</ref>։ Ալեքսանդր Մեծին ուղղված առաջին բողոքներն ի հայտ են գալիս մ․թ․ա․ 330 թվականի աշնանը։ Դժգոհության պատճառը Ալեքսանդրի և իր հպատակ ժողովուրդների միջև առկա պարզ և բարեկամական հարաբերություններն էին։ Այս ամենից դժգոհ էին վերջինիս ռազմական ուղեկիցները, որոնք հրաժարվում էին ընդունել արևելյան ավանդույթները, մասնավորապես՝ [[Պրոսկինիսիս (երկրպագություն)|խոնարհվելով արքայի ոտքերը համբուրելու ծեսը]]<ref name="korolyov">[http://militera.lib.ru/h/korolev_k/04.html ''Королев К.'' Войны античного мира: Македонский гамбит.]</ref>։

Այսուհանդերձ, աշխարհակալ առաջնորդի ամենամոտ ընկերներն ու պալատակիցներն առանց վարանելու սկսում են հետևել Ալեքսանդրի ամեն մի քայլին և որոշմանը։ Երկարատև պատերազմներից հյուծված [[Հին Մակեդոնիայի բանակ|մակեդոնական բանակի]] զինվորները մտածում էին միայն տուն վերադառնալու մասին, մինչդեռ Ալեքսանդրը դեռ համակված էր [[Համաշխարհային օվկիանոս]]ին տիրանալու անթաքույց իղձով։ Մ.թ.ա. 330 թվականի աշնանը Ալեքսանդրն առաջին բախումն է ունենում իր մակեդոնացի զինակիցների հետ։ Նրանց դժգոհության պատճառները մի քանիսն էին։ Հիմնականը դա պատերազմի շարունակման փաստն էր։ Հոգնատանջ զորքը համարում էր իր առաքելությունը ավարտված, իսկ Ալեքսանդրի զավթողական նկրտումներն իրենց համար անհասկանալի էր և աննպատակ։ Դժգոհության երկրորդ պատճառն էր Ալեքսանդրի ու նրա շրջապատի ցուցադրական ու լրբաբարո ապրելակերպը։ Երրորդ պատճառն այն էր, որ Ալեքսանդրը հետզհետե հեռանում էր իր հայրենակիցներից՝ նախընտրելով երբեմնի ախոյանների շրջապատը։ Բանն այն է, որ Ալեքսանդրը քաջ գիտակցում էր, որ վիթխարի աշխարհակալությունն անհնար է հնազանդության մեջ պահել միայն սակավաթիվ հունամակեդոնական ուժերով։ Նրան անհրաժեշտ էր երկրի բնակչության, մասնավորապես՝ տեղական ազնվականության աջակցությունը, որը, չնայած [[Դարեհ III|Դարեհի]] կրած պարտության, երկրում դեռ ամուր դիրքեր ուներ։ Ելնելով դրանից՝ Ալեքսանդրը ստիպված էր ներկայացնել իրեն որպես [[Աքեմենյան պետություն|Աքեմենյանների իրավահաջորդ]]։ Իսկ լինելով այդպիսին՝ նա պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքին բնորոշ ապրելակերպը։ Ազատամիտ հույների ու մակեդոնացիների համար, ովքեր ընկալում էին արքային որպես «առաջինը հավասարների մեջ», Ալեքսանդրի շրջապատում արմատավորված արևելյան ստրկամտությունը անհանդուրժելի էին<ref name="green.341343">Green P. Alexander of Macedon, 356—323 B.C.: A Historical Biography. — Berkeley: University of California Press, 1991. — P. 341—343</ref>։ Ալեքսանդրը իրազեկ էր այդ տրամադրությունների մասին, բայց երբ ամենամտերիմների շրջապատում դավադրության բացահայտումից հետո նա առանց վարանելու մահ��պատժի է ենթարկում իր յուրայինների մի ամբողջ խմբի, որոնց թվում էր նաև իր հռչակավոր տարեց հրամանատար, [[Գավգամելայի ճակատամարտ]]ի հերոս [[Պարմենիոն]]ը<ref name="green.365">''Green P.'' Alexander of Macedon, 356—323 B.C.: A Historical Biography. — Berkeley: University of California Press, 1991. — P. 365</ref>։

=== Հնդկական արշավանք (մ․թ․ա․ 326-325 թվականներ) ===
{{Հիմնական|Ալեքսանդր Մակեդոնացու հնդկական արշավանք}}

[[Մ.թ.ա. 326|Մ․թ․ա․ 326 թվականի]] գարնանը Ալեքսանդրը ներխուժում է [[Ամուդարյա]] գետի միջին և վերին հոսանքներում գտնվող [[Բակտրիա]]յից մինչև [[Խայբերի լեռնանցք]]ն ընկած [[Հնդկաստան|հնդկական հողեր]]։ Հաղթելով մի շարք ցեղերի՝ մակեդոնական բանակն անցնում է [[Ինդոս|Ինդոս գետը]] և մուտք գործում Ամբհա ռաջայի թագավորություն (հույները հնդիկ այս արքային անվանում էին «մարդ Տաքսիլից»)։ Տաքսիլ (կամ Ամբհա) ռաջայի թագավորությունը գտնվել է ներկայիս [[Պակիստան]]ի տարածքում։ [[Փաղանգ|Մակեդոնական բանակի]] գլխավոր ռազմական գործողությունները տեղի են ունենում [[Ինդոս]]-[[Գանգես]]յան հարթավայրի հյուսիսային մասում՝ [[Փանջաբ]]ում։ Տաքսիլն Ալեքսանդրին հավատարմության երդում է տալիս, որով վերջինս նպատակ ուներ օտարների բանակի ներուժն օգտագործելով տապալել իր վաղեմի թշնամուն՝ արևելյան Փանջաբի արքա Պորոսին։ [[Պորոս]]ը հանդգնում է մերժել դաշինք հաստատելու վերաբերյալ Ալեքսանդրի առաջարկը, ինչն էլ իր հերթին ավելի է բորբոքում ռազմատենչ հույն արքայի պատերազմ սկսելու գրգիռը։ Պորոսի ղեկավարած [[Պաուրավների թագավորություն]]ն ուներ մարտունակ բանակ և շուրջ 200 վարժեցված մարտական փղեր։ Հուլիս ամսվա կեսերին Մակեդոնացու բանակն անցնում է Ինդոսը և [[Հյուդասպի ճակատամարտ|Հյուդասպի դաշտում]] [[Հյուդասպի ճակատամարտ|մարտի բռնվում]] արդեն իսկ կազմ ու պատրաստ հնդկական ուժերի դեմ։ Պորոսը [[մարտական փղեր]]ին շարել էր ճակատային գծում՝ պաշտպանելով նրանց կողքերից հեծելազորով ու ռազմակառքերով շարժվող զորայիններին։ Ալեքսանդրը, խուսափելով կենդանիների հետ անմիջական առճակատումից, որոշում է գրոհը սկսել ձախ կողմից, թևային հեծելազորի ուժերով։

Նա պատրաստվում էր փղերի դեմ իր ծանրազեն հետևակն ուղղել միայն այն պահին, երբ կռվի դաշտը քաոսի վերածվեր։ Սակայն հնդիկ զինվորները մարտի դաշտում իրական տոկունություն են ցուցաբերում՝ Ալեքսանդրի բանակին գցելով ճգնաժամային իրադրության մեջ։ Նախաձեռնությունը վերստին անցնում է հույների ձեռքը միայն այն ժամանակ, երբ Ալեքսանդրի բանակի նետաձիգները սկսում են հեռվից վիրավորել աշխարհակալ բանակի զինվորներին ոտնատակ տվող ծանրաքաշ փղերին։ Ճակատամարտը վերջնականապես ավարտվում է Կրատերոսի փաղանգի ժամանելուց հետո, երբ հնդկական բանակը չդիմադրելով ստիպված է լինում նահանջել։ [[Հյուդասպի ճակատամարտ]]ն ամենաարյունալին էր Ալեքսանդր Մեծի մղած մարտերի շարքում։ Այս ճակատամարտում ջախջախվում է հնդկական բանակի մեծ մասը, Պորոսի բոլոր զորավարները զոհվում են, իսկ ինքը՝ վիրավոր վիճակում գերի է ընկնում։ Ամռան վերջերին Ալեքսանդրը ներթափանցում է արևելք, սակայն մակեդոնական բանակը հրաժարվում է շրջանցել Բիաս գետն ու շարունակել հետևել թագավորին, քանզի վերջիններս հոգնել էին շարունակական, հյուծիչ մարտերից, ինչպես նաև տեղի [[Արևադարձային կլիմա|արևադարձային անձրևներից]], [[Օձեր|թունավոր սողունների]] խայթոցներից և անսովոր սննդից։ Բացի այդ, մակեդոնացիների մոտ շրջանառվում էին մարտական փղերով զինված տեղաբնիկների հսկայական բանակների մասին խոսակցությունները։ Այլընտրանք չունենալով՝ Ալեքսանդրը ստիպված է լինում վերադարձի ուղի բռնել և շարժվել դեպի հարավ<ref name="cah.834">Bosworth A. B. Alexander the Great Part I: The events of the reign // Cambridge Ancient History. Vol. VI: The Fourth century B.C. — Cambridge: Cambridge University Press, 1994. — P. 834</ref>։ Այնուամենայնիվ, նա դեռ նոր տարածքներ նվաճելու և իր կայսրությանը միացնելու բազում ծրագրեր ուներ։ Տուն վերադարձի ճանապարհին՝ մ․թ․ա․ 326 թվականի նոյեմբերին, մակեդոնական բանակը շրջափակվում է տեղի հնդկական ցեղերի կողմից։ Մալլերի դեմ կռիվներից մեկի ժամանակ Ալեքսանդրը [[կրծքավանդակ]]ի շրջանում լուրջ վնասվածք է ստանում, իսկ նրա ձին՝ [[Բուկեփալոս]]ը, մարտի դաշտում զոհվում է։ Վնասվածքի պատճառով Մակեդոնացին ստիպված է լինում իր զորքի մի մասի հետ միասին վերադառնալ [[Աքեմենյան պետություն|Պարսկաստան]]։ Գեդրոսիայի կիզիչ անապատի միջով անցնելիս մակեդոնական զորքի մի մասը զոհվում է՝ չդիմանալով անապատի աննախադեպ տապին ու ծարավին։ Այդ անապատն անցնելիս Մակեդոնացու զինվորները տալիս են քանակապես ավելի շատ կորուստ, քան մարտի դաշտում<ref name="cah.835">''Bosworth A. B.'' Alexander the Great Part I: The events of the reign // Cambridge Ancient History. Vol. VI: The Fourth century B.C. — Cambridge: Cambridge University Press, 1994. — P. 835</ref>։

=== Ալեքսանդրի վերջին տարիներ ===
[[Պատկեր:Alexander the Great in the Temple of Jerusalem.jpg|մինի|259x259px|Ալեքսանդր Մակեդոնացին [[Երուսաղեմի տաճար]]ում՝ [[Հուդայականություն|հուդայական]] քահանայապետերի ուղեկցությամբ։ Պատկերի հեղինակ՝ Սեբաստիանո Կոնկա, պահվում է [[Պրադո թանգարան (Մադրիդ)|Մադրիդի Պրադո թանգարանում]], [[Իսպանիա]]։]]
[[Մ.թ.ա. 324|Մ․թ․ա․ 324 թվականի]] մարտին Ալեքսանդրը հանգրվանում է [[Իրանական բարձրավանդակ|Պարսից երկրի]] հնագույն թագավորանիստ [[Շոշ (քաղաք, Իրան)|Շոշում]] (հայկական աղբյուրներում նաև Շուշան), որտեղ Ալեքսանդրն ու իր բանակը վերջապես հանգստանում են տասնամյա շարունակական և հյուծիչ պատերազմներից։ Ամրացնելով երկրի սահմանները՝ նա սկսում է իր «փխրուն» կայսրության միավորման գործընթացը։ Նախ և առաջ, Ալեքսանդրը երկիրը բաժանում է առանձին վարչական միավորների՝ [[սատրապություն]]ների, և ապա նշանակում տեղական կառավարիչներ (սատրապներ)։ Ալեքսանդրը փորձում էր մշակութային նման բազմազանությունների մեջ ստեղծել միասնական պետություն։ Այս ամենի վառ ապացույցն է Ալեքսանդրի ամուսնությունները տարբեր ազգություններ ունեցող կանանց հետ։ Այսպիսով՝ նրա կանայք էին [[Բակտրիա]]յի արքայադուստր Ռոքսանան, [[Դարեհ III|Դարեհի]] դուստր Ստատիրան ու [[Արտաքսերքսես III|Արտաքսերքսեսի]] դուստր Փարիսատը։ Իր ընկերներից և բարեկամներից շատերին ևս Ալեքսանդրն ամուսնացնում էր պարսից [[Ազնվականություն|ազնվականական ընտանիքներից]] սերող աղջիկների հետ։ Այսպիսով՝ [[Արիանոս]]ի հավաստմամբ շուրջ 10 հազար մակեդոնացի տղամարդիկ Ալեքսանդրի հորդորով ամուսնանում են պարսիկ կանանց հետ։ Որպես երախտագիտության նշան՝ արքան բոլոր այդ ընտանիքներին ուղարկում էր զանազան ընծաներ և պարգևներ։ Ալեքսանդր Մակեդոնացին լուրջ բարեփոխումներ է կատարում ռազմական ոլորտում։ Նա վերազինում է երկրի բանակը և [[Փաղանգ|մակեդոնական փաղանգը]] համալրում շուրջ 30 հազար ասիացի ռազմիկներով (այդ զինվորները հավաքագրված էին [[Ասիա|Ասիա աշխարհամասի]] գրավյալ տարածքներից)։ Տեղական ազնվականները դառնում էին հեծելազորի ուղեկցորդներ։ Այս ամենով Ալեքսանդրը փորձում էր ստեղծել միատարր և համերաշխարհային տիրակալություն, որը հիմնված կլիներ բոլոր ազգերի հավասարության վրա։ Սակայն այս բարեփոխումներին զուգընթաց բոլոր հելլենները փորձում էին պահպանել իրենց առաջնային դիրքերը [[Հին Մակեդոնիա|աշխարհակալ կայսրությունում]]։ Մակեդոնական արքունիքը Ալեքսանդրին մեղադրում է դավաճանության մեջ՝ նրան անվանելով օտարամոլ։ Իրադրությունն այնքան է սրվում, որ մակեդոնական պահակազորի զինվորները համարձակվում են արքային մեղադրել դավաճանության մեջ։ Մ․թ․ա․ 324 թվականի օգոստոսին տեղի է ունենում հելլենների առաջին ապստամբությունն Ալեքսանդր Մեծի դեմ, որը սակայն հեշտությամբ ճնշվում է։ Մ․թ․ա․ 323 թվականի փետրվարին Ալեքսանդրը հաստատվում է մայրաքաղաք [[Բաբելոն]]ում, որտեղից էլ նա պատրաստվում է նոր նվաճողական պատերազմների։ Նախ և առաջ Ալեքսանդրը նպատակ ուներ գրավել քոչվոր [[արաբներ]]ով բնակեցված [[Արաբական թերակղզի]]ն, իսկ մոտ ապագայում ծովային արշավանք կազմակերպել դեպի [[Կարթագեն]] (ժամանակակից [[Թունիս]] պետության տարածք)։ Նախքան այդ՝ նա կառուցում է նավահանգիստներ և ջրանցքներ, բանակը համալրում նոր ռազմիկներով և ընդունում դեսպանների։

=== Ալեքսանդրի մահ ===
{{Հիմնական|Ալեքսանդր Մակեդոնացու մահ}}
[[Պատկեր:Alexander of macedon trust's the doctor Philip, Henryk Siemiradzki.jpg|մինի|263x263px|Ալեքսանդր Մակեդոնացու բուժումը վստահված էր հույն բժիշկ Փիլիպոսին<ref>Сюжет картины основан на случае, когда греческий врач Филипп в Сирии спас жизнь Александру Македонскому, заставив того выпить опасное лекарство, хотя Александр имел письмо о том, что Филипп подкуплен персами.</ref> (նկարիչ՝ Հ․Սեմիրադսկի, 1870)]]

[[Մերձավոր Արևելք]]ի [[Անապատներ|անապատային շրջաններում]] բնակվող [[արաբներ]]ի դեմ նախատեսվող արշավանքի սկսվելուց հինգ օր առաջ Ալեքսանդր Մակեդոնացին ծանր հիվանդանում է։ Հիվանդությունն արագորեն տարածվում է և արդեն [[Հունիսի 7|հունիսի 7-ին]] աշխարհակալ արքան չէր կարողանում ոչ մի բառ արտաբերել<ref name="obrien.214">''O’Brien J. M.'' Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — P. 214</ref>։ Տասն օրվա ընթացքում համաճարակը Մակեդոնիայի արքային զրկում է կյանքից։ Անժառանգ Ալեքսանդրը մահանում է [[Մ.թ.ա. 323|մ․թ․ա․ 323 թվականի]] հունիսի 10-ին կամ 11-ին<ref name="Depuydt">{{Cite journal |last=Depuydt |first=L |title=The Time of Death of Alexander the Great: 11 June 323 BC, ca. 4:00–5:00 pm |journal=Die Welt des Orients |volume=28 |pages=117–35}}</ref> իր [[Հին Մակեդոնիա|ընդարձակ երկրի]] նոր քաղաքամայր [[Բաբելոն]]ում՝ ընդամենը 32 տարեկան հասակում<ref name="WDL">{{Cite web |date=1800-1884 |title=Պատերազմներն Ալեքսանդրի իրավահաջորդների (դիադոքսների) միջև և Մակեդոնական կայսրության քայքայումը, մ․թ․ա․ 301 թվական |url=http://www.wdl.org/ru/item/11739/ |archiveurl=https://www.webcitation.org/6IqT61Wx6?url=http://www.wdl.org/ru/item/11739/ |archivedate=2013 թ․ օգոստոսի 13 |accessdate=2013 թ․ հուլիսի 27 |website=Համաշխարհային թվային գրադարան}}</ref>։ Հայտնի է, որ իր մահվանից մեկ ամիս հետո Ալեքսանդրը կդառնար 33 տարեկան։ [[Պատմագիտություն|Ժամանակակից պատմագիտության]] մեջ առավել տարածված է արքայի բնական մահվան տարբերակը<ref name="sur.85et86">''Суровенков Д. И.'' К вопросу об обстоятельствах смерти Александра Македонского // Antiquitas Iuventae: Сб. науч. тр. студентов и аспирантов. — Саратов, 2007. — С. 85-86</ref>։ Այնուամենայնիվ, մինչ օրս նրա մահվան իրական պատճառը հայտնի չէ<ref name="obrien.218">''O’Brien J. M.'' Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — P. 218</ref>։

Սակայն ընդունելի է այն տարբերակը, որ վերջինս մահացել է [[ճահճային տենդախտ]]ից (մեր օրերում հայտնի է «մալարիա» անվանումով)։ Ըստ ամենատարածված վարկածի՝ Ալեքսանդրի օրգանիզմը թուլացել էր ամենօրյա ռազմարշավներից, որի պատճառով էլ նա չի կարողանում դիմակայել միաժամանակ վրա հասած երկու կործանարար հիվանդություններին։ Մալարիայից բացի Ալեքսանդրի մոտ ենթադրաբար նկատվել է նաև [[Թոքաբորբ|թոքերի բորբոքում]]։ Մալարիայի ներգործմամբ կյանքի վերջին օրերին նկատելիորեն նվազում է Ալեքսանդրի [[Հեմոգլոբին|արյան հեմոգլոբինի]] քանակը, ինչն էլ առաջ է բերում [[սակավարյունություն]]<ref name="obrien.218" /><ref name="Лаврин">{{Ռուսերեն գիրք |автор=Лаврин А.П. |заглавие=«Хроники Харона. Энциклопедия смерти» |год=2009 |часть=«Словарь избранных смертей» |место=Новосибирск |издательство=Сибирское университетское издательство |страницы=366—367 |страниц=544 |isbn=978-5-379-00562-7}}</ref>։ Ըստ մեկ այլ վարկածի՝ Ալեքսանդրը հիվանդացել է ոչ թե [[մալարիա]]յով, այլ [[Համաճարակ|արևմտանեղոսյան համաճարակով]]<ref>{{Cite web |title=Alexander the Great and West Nile Virus Encephalitis |url=https://www.cdc.gov/ncidod/eid/vol9no12/03-0288.htm |archiveurl=https://www.webcitation.org/619WLNkmd?url=http://www.cdc.gov/ncidod/eid/vol9no12/03-0288.htm |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 23 |accessdate=2008 թ․ մայիսի 20 |publisher=Центры по контролю и профилактике заболеваний США}}</ref><ref>{{Cite journal |author=Sbarounis CN |year=2007 |title=Did Alexander the Great die of acute pancreatitis? |journal=J Clin Gastroenterol |volume=24 |issue=4 |pages=294–296 |doi=10.1097/00004836-199706000-00031 |pmid=9252868 |issn = 0192-0790}}</ref>։ Ենթադրվում է նաև, որ արքայի մահվան հնարավոր պատճառ կարող էր հանդիսանալ նաև [[քաղցկեղ]]ը կամ [[սակավարյունություն]]ը։ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ իր ուղեկիցներից և ոչ ոք այդ շրջանում լրջորեն չի հիվանդացել, կարելի է բացառել որևէ [[Վարակիչ հիվանդություններ|վարակիչ հիվանդության]] տարբերակը<ref name="sur.85et86" />։ Պատմաբանները ուշադրություն են դարձրել այն փաստին, որ Ալեքսանդրի առողջությանը լրջորեն կարող է վնասած լինել արշավանքներից հետո իր գեներալների հետ հաճախակի խմելու հակումը։ Հետազոտողները չեն բացառում նաև այն վարկածը, որ Ալեքսանդրի մահվան պատճառ է դարձել արքայի կողմից որպես լուծողական օգտագործվող [[ղանձլամեր]] [[Թունավոր բույսեր|թունավոր բույսի]] մեծ չափաբաժինը։

Ըստ մեզ հայտնի տվյալների՝ Ալեքսանդրի հիվանդությունն արտահայտվել է [[փսխում]]ների, [[ցնցում]]ների և [[Մկանային կծկում|մկանային թուլության]] տեսքով, որոնք ինքնին թունավորման նախանշաններ են։ Ղանձլամեր թունավոր մեղրատու բույսը հին հույները բացառապես օգտագործում էին բժշկական նկատառումներով<ref>[http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.3109/15563650.2013.870341 Արդյո՞ք Ալեքսանդր Մակեդոնացին մահացել է թունավորման հետևանքով,]  // Կլինիկական տոքսիկոլոգիա, հատոր 52, 2014, թողարկում 1, էջ 72-77.</ref>։ Կա վարկած առ այն, որ Ալեքսանդրին թունավորել է [[Անտիպատրոս]]ը, ով արքայի կողմից նոր էր նշանակվել Մակեդոնիայի սատրապի պաշտոնում։ Վերջին տարբերակը գիտական որևէ հիմք կամ սկզբնաղբյուր չունի<ref name="obrien.215">''O’Brien J. M.'' Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — P. 215</ref>։ Հին հույն նշանավոր պատմիչ և աշխարհագրագետ [[Արիանոս|Լուցիոս Փլաբիոս Արիանոսն]] իր «Ալեքսանդրի Անաբասիս» աշխատությունում արքայի մահը մեկնաբանել է հետևյալ կերպ․ {{քաղվածք|Ալեքսանդրի կյանքի վերջին շրջանը լի էր բարոյապես կործանարար իրադարձություններով, անձնական կորուստներով, հիասթափություններով։ Նրա բնածին տաքարյունությունը, բացառիկ ինքնավստահությունն ու ավտորիտար հակումները, զուգակցված ռազմական նվաճումների խելահեղ կրքով և իր աստվածային ծագման ու անմահության վերաբերյալ անսասան հավատով, այն աստիճան քայքայեցին նրա առողջությունը, որ տեղաճարակ տենդի վարակը դարձավ նրա հանկարծահաս վախճանի պատճառը։|Արիանոս, «Ալեքսանդրի Անաբասիս»}}

== Ալեքսանդրից հետո ==
=== Կայսրության բաժանում և դիադոքսների պայքար ===
{{Հիմնական|Դիադոքոսներ}}
Համաձայն լեգենդի<ref group="Ն">Համաձայն անտիկ հեղինակների վկայությունների՝ Ալեքսանդրը մահացել է՝ ժառանգորդների մասին հրահանգներ չանելով։</ref>՝ Ալեքսանդրը մահից առաջ արքայական մատանին կնիքով փոխանցել է զորահրամանատար [[Պերդիկա]]յին, որը պետք է դառնար հղի թագուհի Ռոքսանայի խնամակալը։ Ենթադրվում էր, որ թագուհին շուտով կծնի օրինական ժառանգին, որի շահերը մինչ չափահասությունը կպաշտպաներ [[Պերդիկա]]ն։ Ալեքսանդրի մահից մեկ ամիս անց Ռոքսանան ծնում է որդի, որը հոր պատվին կոչվում է [[Ալեքսանդր IV Մակեդոնացի|Ալեքսանդր]]։ Բայց Պերդիկայի գահակալ լինելու բարձրագույն իշխանությունը բողոքարկում են մյուս զորահրամանատարները (Ալեքսանդրի մահից հետո նրանք հայտնի էին դարձել [[դիադոքոսներ]] անվանմամբ), որոնք ցանկանում էին իրենց սատրապություններում լինել ինքնակալ կառավարիչներ։ Ալեքսանդրի կայսրությունը փաստացի դադարում է գոյություն ունենալ մ.թ.ա. 321 թվականին՝ Պերդիկայի՝ իր նախկին զինակիցների հետ բախումների ժամանակ մահից հետո։ Հունական աշխարհը հայտնվում է [[Դիադոքոսների պատերազմ]]ի ոլորտում, որն ավարտվում է վերջին «ժառանգորդների» մահվամբ մ.թ.ա. 281 թվականին։  [[Պատկեր:Mithridates VI Louvre.jpg|մինի|257x257px|[[Միհրդատ VI Եվպատոր|Միհրդատ Եվրապոր]]՝ [[Պոնտոս|Պոնտոսի թագավորության]] արքա։ Համակված էր [[Հելլենիզմ|հելլենիստական աշխարհակալության]] ստեղծման իղձով։ Պայմանականորեն համարվում է Ալեքսանդր Մեծի հետնորդը։|alt=]]

Ալեքսանդրի ընտանիքի բոլոր անդամներն ու նրա մերձավորները դառնում են իշխանական պատերազմի զոհ։ Սպանվում է Ալեքսանդրի եղբայրը՝ Արիդեոսը, որը որոշ ժամանակ խամաճիկ-արքա էր Փիլիպոս III անվան տակ, Ալեքսանդրի մայրը՝ Օլիմպիադան, Ալեքսանդրի քույրը՝ [[Կլեոպատրա (Ալեքսանդրի քույր)|Կլեոպատրան]]։ Մ.թ.ա. 309 թվականին Ռոքսանայի որդին 14 տարեկան հասակում մոր հետ սպանվում է Կասսանդրոս դիադոքոսի կողմից. միևնույն ժամանակ Պոլիպերքոնոսը սպանում է [[Հերակլես (Ալեքսանդրի որդի)|Հերակլեսին]]՝ Ալեքսանդրի և [[Բարսինա]] ստրկուհու որդուն{{sfn|И. Ш. Шифман|1988|с=201}}։ Դիադոքսների պայքարը շարունակվում է ոչ ավելի քան երկու տասնամյակ։ Հակամարտությունների պատճառով տուժում է ամբողջ հելլենիստական աշխարհը․ Ալեքսանդրի կողմից նվաճված շատ պետություններ հռչակում են իրենց անկախությունը, իսկ որոշներն էլ ձեռք են բերում մասնավոր սուվերենիտետ։ Դիադոքոսներից առանձնապես նշանավոր են եղել Ալեքսանդր Մակեդոնացու զորավարներ [[Պերդիկա]]ն, [[Անտիպատրոս]]ը, [[Կասանդրոս|Կասսանդրոսը]], [[Եվմենոս I|Եվմենոսը]], [[Անտիգոնոս Միակնանի]]ն, [[Լիսիմաքոս]]ը, [[Սելևկոս I Նիկատոր]]ոսը, [[Կրատերոս]]ը, [[Պոլիսպերքոնտոս|Պոլիսպերքոնտոսը,]] [[Պտղոմեոս Լագոս]]ը։ Նրանցից յուրաքանչյուրն իրեն համարում էր Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատվարժան իրավահաջորդը և չէր զիջում առաջնությունը։ Դիադոքսների արյունարբու պայքարն ավարտվում է մ․թ․ա․ 301 թվականին՝ Իպսոսի ճակատամարտից հետո։ Այդ մարտից հետո դիադոքոսների ներհակություններն աստիճանաբար դուրս են մղվում պատմության ասպարեզից՝ թողնելով իրենց երիտասարդ սերնդին՝ էպիգոններին։ Մ․թ․ա․ 280-ական թվականներին [[Հին Մակեդոնիա|Մակեդոնական աշխարհակալությունը]] տրոհվում է մի շարք հելլենիստական պետությունների։ Դրանից ամենանշանավորներն էին [[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս]]ը, [[Սելևկյանների կայսրություն|Սելևկյան տերությունը]] (շուտով դառնում է ամենանշանավոր հելլենիստական պետությունը՝ կայսրության կարգավիճակով), Պարգամոնյան թագավորությունը և բուն Մակեդոնիան։

Վերջիններս իրենց գոյության ժամանակահատվածում տարածում են հելլենիստական արժեքները՝ [[Հունարեն|հունական լեզուն]], [[Հունական դիցաբանություն|կրոնը]] և [[Հունաստանի մշակույթ|մշակույթը]]։ Հետագայում գրեթե բոլոր հելլենիստական պետությունները նվաճվում են [[Հռոմեական հանրապետություն|հանրապետական Հռոմի]] կողմից՝ դառնալով [[Պրովինցիա|հռոմեական պրովինցիա]]։ Մ․թ․ա․ 1-ին դարում միասնական հելլենիստական պետության ստեղծման փորձ է կատարում [[Պոնտոսի թագավորություն|Պոնտոսի արքա]] [[Միհրդատ VI Եվպատոր|Միհրդատ Եվպատորը]], ով սակայն չդիմանալով հռոմեական լեգեոնների շարունկական հարվածներին մ․թ․ա․ 63 թվականին ինքնասպան է լինում։ Նրա օրոք [[Պոնտոսի թագավորություն]]ն իր մեջ ներառում էր բուն [[Պոնտոս]]ը, [[Փոքր Հայք]]ը, [[Կողքիս]]ը, [[Կապադովկիա]]ն, [[Բյութանիա]]ն և [[Խերսոնես Տավրիկյան]] հունական գաղութները։ Պատմագիտության մեջ պայմանականորեն ընդունված է որպես վերջին հելլենիստական կայսրություն համարել հայ [[Արտաշեսյաններ]]ի ստեղծած [[Մեծ Հայքի թագավորություն|Մեծ Հայքի աշխարհակալությունը]]։ [[Տիգրան Մեծ]]ը (մ․թ․ա․ 95-55) ստեղծել էր հելլենիստական մի պետություն, որը տարածվում էր [[Կասպից ծով]]ից մինչև [[Միջերկրական ծով]], [[Կովկասյան լեռներ]]ից մինչև [[Միջագետք]]ի անապատները։ Սակայն հայկական տիրակալությունը [[Մ.թ.ա. 66|մ․թ․ա․ 66 թվականին]] անկում է ապրում, իսկ [[հելլենիստական մշակույթ]]ը, միախառնվելով հռոմեականի հետ, ձևավորում է նոր [[Քաղաքակրթություն|համաշխարհային քաղաքակրթությու]]ն, որը իշխում է հետագա դարերի ընթացքում։

{| class="graytable"
|+'''Ալեքսանդր Մեծի կայսրության բաժան'''<span class="subcaption"></span>'''ումը'''
| width="50%" |Ալեքսանդր Մակեդոնացու կայս<span class="subcaption"></span>րության բաժանումը տեղի է ունենում մ․թ․ա․ 280-ական թվականներին։ Արդյունքում՝ Մակեդոնիայի աշխարհակալության տրոհման և առհասարակ՝ Ալեքսանդրի արշավանքների հետևանքով պատմության թատերաբեմ են դուրս գալիս տասնյակ նոր պետություններ։ Դրանց թվում էին երեք խոշոր հելլենիստական պետությունները, որոնք էլ համարվում էին Մակեդոնիայի աշխարհակալության իրավահաջորդները։ Դրանք էին Պտղոմեոսյան Եգիպտոսը, Պարգամոնյան Հունաստանը և Սելևկյան կայսրությունը։ Սելևկյանների կայրությունն իր ժամանակաշրջանի հիմնական հելլենական մշակույթի կենտրոնն էր, որտեղ կենտրոնացել էին հունական քաղաքական էլիտան։ Հույն ժողովուրդը սկսեց արտագաղթել բուն Հունաստանից դեպի Սելևկյանների կայսրություն։ Սելևկյանների առաջխաղացումն [[Անատոլիա]]յից մինչև Հունաստան կանգնում են միայն հռոմեացիները։ Նրանց փորձերը պարտության մ��տնելու իրենց վաղեմի թշնամի [[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս]]ին ձախողվում են, քանի որ վերջիններիս օժանդակում են հռոմեացիները։ Կայսրության արևելյան տարածքների մեծ մասը գրավում են պարթևները՝ [[Միհրդատ Ա Պարթև]]ի գլխավորությամբ մ.թ.ա. 2-րդ դարի կեսերին, սակայն Սելևկյան արքաները շարունակում են կառավարել [[Սիրիա]]յում մինչև [[Մեծ Հայք]]ի թագավոր [[Տիգրան Մեծ]]ը վերջնականապես նվաճում է Սելևկյանների վերջին հենակետերը։
| align="center" |[[Պատկեր:Ալեքսանդր Մակեդոնացու տիրակալության սահմանները (hy).png|482x482փքս]]
|}

=== Ալեքսանդրի դամբարան ===
{{Հիմնական հոդված|Ալեքսանդր Մակեդոնացու դամբարան}}
Դիադոքոս [[Պտղոմեոս Լագոս|Պտղոմեոսը]] տեր դարձավ Ալեքսանդր Մեծի զմռսված մարմնին և մ.թ.ա. 322 թվականին տեղափոխեց [[Մեմֆիս (Եգիպտոս)|Մեմֆիս]]<ref name="chugg.14">Chugg A. The Sarcophagus of Alexander the Great? // Greece & Rome, Second Series, Vol. 49, No. 1 (Apr., 2002). — P. 14</ref>։ Մեմֆիսում Ալեքսանդրի մարմինն ամենայն հավանականությամբ պահպանվել է [[Սերափեոն]] տաճարում։ Արդյունքում (հավանաբար [[Պտղոմեոս II Եղբայրասեր]]ի նախաձեռնությամբ) նրա մարմինը տեղափոխում են Ալեքսանդրիա<ref name="chugg.19">Chugg A. The Sarcophagus of Alexander the Great? // Greece & Rome, Second Series, Vol. 49, No. 1 (Apr., 2002). — P. 19</ref>։ 300 տարի անց Ալեքսանդրի մարմնին դիպավ իրեն «Օգոստոս» հռչակած Հռոմի առաջին կայսր [[Օկտավիանոս Օգոստոս|Օկտավիանոսը]]՝ անհաջող շարժումով կոտրելով մումիայի քիթը<ref>[[Дион Кассий]]. 51.16</ref>։

Ալեքսանդր Մեծի մումիայի մասին վերջին հիշատակումը պարունակում է 210-ական թվականներին հռոմեական կայսր [[Կարակալլա]]յի [[Ալեքսանդրիա]] արշավանքի նկարագրության մեջ։ [[Կարակալլա]]ն իր տունիկան ու մատանին դրեց մեծ նվաճողի դամբարանի առջև<ref>[[Суда (византийский словарь)|Суда]] (alpha, 2762)</ref>։ Դրանից հետո արքայի մումիայի մասին ոչինչ հայտնի չէ։ Վարկած կա, որ Եգիպտոսում [[Նապոլեոն Բոնապարտ|Նապոլեոնի]] ֆրանսիական արշավախմբային կորպուսի գտած և անգլիացիներին փոխանցված Նեկտանեբ II-ի սարկոֆագը<ref name="chugg.9">''Chugg A.'' The Sarcophagus of Alexander the Great? // Greece & Rome, Second Series, Vol. 49, No. 1 (Apr., 2002). — P. 9</ref><ref group="Ն">Գոյություն ունի Պտղոմեոս I կողմից տարածված լեգենդ, ըստ որի Նեկտանեբ II է եղել Ալեքսանդրի իրական հայրը։</ref> կարող էր որոշ ժամանակ օգտագործվել հենց նվաճողի հուղարկավորման համար<ref name="chugg.25">Chugg A. The Sarcophagus of Alexander the Great? // Greece & Rome, Second Series, Vol. 49, No. 1 (Apr., 2002). — P. 25</ref>։ Այս ենթադրության օգտին է խոսում Պտղոմեոսների կողմից փարավոնների առարկաների (ընդհուպ մինչ [[կոթող]]ները) օգտագործումն իրենց նպատակների համար, նախկին փարավոնների հետ նոր արքայատոհմի ժառանգական կապի լուսաբանումը, նաև այն հանգամանքը, որ Պտղոմեոս I-ն այդպես արագ կարողացավ տիրանալ արքայի դիակին, որ կարող էր չհասցնել մեծ նվաճողին հարիր սարկոֆագ պատրաստել<ref name="chugg.19" />։ Ներկայումս այդ սարկոֆագը պահվում է [[Լոնդոն]]ի [[Բրիտանական թանգարան]]ում<ref>[http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/aes/s/sarcophagus_of_nectanebo.aspx Sarcophagus of Nectanebo II] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120826185222/http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/aes/s/sarcophagus_of_nectanebo.aspx |date=2012-08-26 }}, The British Museum</ref>։

== Քաղաքաշինական գործունեություն ==
[[Պատկեր:Pharos Alexandria (Fischer von Erlach).jpg|մինի|264x264px|Ալեքսանդր Մեծի կողմից Եգիպտոսում հիմնադրված [[Ալեքսանդրիայի փարոս|մեծ փարոսը]] համարվում է [[Աշխարհի յոթ հրաշալիքներ|հին աշխարհի յոթ հրաշալիքներից]] մեկը։]]
[[Ալեքսանդր Մակեդոնացի#Արևելյան արշավանք|Ալեքսանդր Մակեդոնացին իր արևելյան արշավանքի]] ընթացքում նվաճած տարածքներում հիմնել է բազմաթիվ քաղաքներ և գաղութներ, որոնք մեծապես անվանվել են իր պատվին։ Ըստ ավստրիացի նշանավոր պատմագետ Ֆրից Շախերմայրի՝ Ալեքսանդրի կողմից հիմնադված առաջին քաղաքը եղել է [[Իսոս]]ի շրջակայքում։ Ըստ այդ վարկածի՝ քաղաքի հիմքերը դրվել են մ․թ․ա․ 333 թվականին։ Մի շարք այլ հետազոտողներ, սակայն, հակված չեն այս պնդմանը և այն որակում են գիտական որևէ հիմնավորում չունեցող ենթադրություն։ Հայտնվելով [[Եգիպտոս]]ում՝ Ալեքսանդրը տեղի քրմերի կողմից օծվում է փարավոն և ապա՝ «Ամոն-Ռայի որդի»։ Հաջորդիվ նա կատարում է բազմաթիվ բարեփոխումներ, որի շրջանակներում էլ մ․թ․ա․ 331 թվականին [[Նեղոսի դելտա]]յում նա հիմնում է [[Ալեքսանդրիա|եգիպտական Ալեքսանդրիան]]<ref>{{Cite web |title=Alexandria, Egypt |url=https://www.britannica.com/place/Alexandria-Egypt |accessdate=2018 թ․ դեկտեմբերի 23 |website=Encyclopedia Britannica |language=en}}</ref>։ Վերջինս դառնում է մեծ արքայի կողմից հիմնադրված քաղաքներից խոշորագույնը, որը կարճ ժամանակահատվածում վերածվում է [[Միջերկրական ծով]]ի առևտրային և մշակութային կյանքի գլխավոր կենտրոնի։ Անուղղակիորեն Ալեքսանդրիան համարվում էր հելլենիստական աշխարհի սիրտը։ Հաջորդիվ Ալեքսանդրը քաղաքներ է հիմնադրում Տիգրիսից արևելք ընկած տարածքներում՝ նախկին Պարսկական տիրակալության խորքերում։ Ըստ Պլուտարքոսի՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացին ընդհանուր հաշվով ձեռնամուխ է եղել շուրջ 70 քաղաքի հիմնադրման<ref>{{Cite web |title=Alexander's City Foundations - Livius |url=http://www.livius.org/articles/misc/alexander-s-city-foundations/ |accessdate=2018 թ․ դեկտեմբերի 23 |website=www.livius.org}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, հետազոտողների մեծ մասը պնդում են, որ [[Պլուտարքոս]]ի գրությունը զուտ չափազանցություն է և որևէ կերպ չի համընկնում օբյեկտիվ իրականության հետ։ Միևնույն ժամանակ հաշվի է առնվում նաև չիրականացված պլանների հավանական կանխավարկածը։ Տարբեր գիտնականներ պնդում են, որ Ալեքսանդրը հիմնադրել է 34, 16 կամ 13 քաղաքներ (Ալեքսանդրիաներ)։ Մեզ հասած աղբյուրները հավաստում են, որ Ալեքսանդր Մակեդոնացին մեկ այլ քաղաք հիմնադրել է [[Հին հունական դիցաբանություն|հին հունական դիցաբանական հերոս]] [[Պրոմեթևս]]ի շղթայման վայրում, այսինքն՝ [[Կովկասյան լեռներ]]ում։ Հնդկաստանում Ալեքսանդրը Հյուդասպի տարբեր եզրերին հիմնադրում է Նիկեա և Բուկեփալոս քաղաքները<ref>[[Փլաբիոս Արիանոս]], «Ալեքսանդրի Անաբասիս», գիրք «Հնդկաստան»</ref>։

Այդ քաղաքներից մեկը նա կառուցում է իր սիրելու ձիու՝ [[Բուկեփալոս]]ի հիշատակին, հենց այն վայրում, որտեղ էլ վերջինս մարտի դաշտում հերոսաբան զոհել էր իր կյանքը։ Ալեքսանդրը քաղաքներ է հիմնում նաև [[Հնդկաստան]]ի մայր գետի՝ [[Ինդոս]]ի ավազանում։ Բազմաթիվ քաղաքներ հիմնադրելու Ալեքսանդրի շարժառիթները տարբեր հետազոտողներ մեկնաբանում են յուրովի։ Շատերը պնդում են, որ քաղաքները միմյանց միացված են եղել առևտրային ճանապարհներով և կայսրության բերել են մեծ շահույթ։ Սակայն Մակեդոնիայի արքայի քաղաքաշինական գործունեությունը կարող է պայմանավորված լինել նաև այլ հանգամանքներով, օրինակ՝ նվաճված տարածքներում իր իշխանության ամրապնդումը, կայսրությունը մշակութային առումով ավելի համասեռ դարձնելը կամ արևելքում հունական քաղաքակրթության կենտրոնների ստեղծումը։

== Ալեքսանդր Մակեդոնացի և Հայաստան ==
[[Պատկեր:Alexander romance. Armenian illuminated manuscript of XIV century (Venice, San Lazzaro, 424) (1).jpg|մինի|255x255px|«Ալեքսանդրի վեպի» հայերեն թարգմանության ձեռագրից (13-րդ դար) մեկ էջ, պահպանվում է Սուրբ Ղազարի մատենադարանում:]][[Պատկեր:Alexander romance. Armenian illuminated manuscript of XIV century (Venice, San Lazzaro, 424) (2).jpg|մինի|280x280px|Ալեքսանդրը հրամայում է խաչ հանել Դարեհի դեսպանին. «Ալեքսանդրի վեպի» հայերեն թարգմանության ձեռագրից։]]
[[Ալեքսանդր Մակեդոնացի#Արևելյան արշավանք|Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքների]] ժամանակահատվածում [[Հայաստան]]ը ([[Մեծ Հայքի թագավորություն]]) գտնվում էր [[Աքեմենյան պետություն|Աքեմենյան տիրապետության]] ոլորտում՝ ունենալով ներքին ինքնավարություն։ Այս հանգամանքով է պայմանավորված այն փաստը, որ [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի#Արևելյան արշավանք|Ալեքսանդր Մակեդոնացու արևելյան արշավանքները]] կարևոր ազդեցություն են ունենում [[Հայոց պատմություն|հայոց պետականության]] և [[Հայ ժողովուրդ|հայ ժողովրդի]] համար։ Հայերն անմիջական մասնակցություն էին ունենում Մակեդոնացու մղած պատերազմներին՝ կռվելով պարսկական բանակի կազմում։ Հայերը գործուն մասնակցություն են ունենում հատկապես [[Գավգամելայի ճակատամարտ]]ին․ հատկանշական է, որ հայոց սատրապ [[Երվանդ Գ|Երվանդ III-ին]] էր վստահված աքեմենյան զորքի ամբողջ աջ թևը։ Չնայած հայերի համառ և անկոտրում պայքարին՝ Դարեհի «արագ երթով նահանջի» հրամանը Երվանդին ստիպում է իր զորաբանակով դուրս գալ մարտի դաշտից և վերադառնալ Մեծ Հայք։ Օգտվելով [[Գավգամելայի ճակատամարտ]]ում պարսիկների կրած խայտառակ պարտությունից՝ [[Մ.թ.ա. 331|մ․թ․ա․ 331 թվականին]] Երվանդ III-ը՝ [[Մեծ Հայք]]ում, իսկ [[Միթրաուստես]]ը՝ [[Փոքր Հայք]]ում, հռչակում են իրենց երկրների անկախությունը։ Հետագայում հայերի օրինակին են հետևում նաև բազում այլ երկրներ<ref>{{Cite web |title=Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքները, Աքեմենյան Պարսկաստանի անկումը, Մեծ Հայքի և Փոքր Հայքի թագավորությունների ձևավորումը |url=http://www.findarmenia.com/arm/history/18/70/71 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304230257/http://www.findarmenia.com/arm/history/18/70/71 |archive-date=2016 թ․ մարտի 4 |accessdate=2018 թ․ դեկտեմբերի 23 |website=www.findarmenia.com}}</ref>։

Հետաքրքրական է այն հանգամանքը, որ արևելյան արշավանքի ընթացքում Ալեքսանդրը շրջանցել է Մեծ Հայքը՝ խուսափելով ռազմական բախումներից։ Հունական ներխուժման միակ դեպքը եղել է մ․թ․ա․ 298-297 թվականներին, երբ Ալեքսանդրի զորաբանակներից մեկը՝ Մենոն զորավարի գլխավորությամբ, ուղարկվում է [[Բարձր Հայք]]ի ոսկու հանքերով հարուստ շրջաններ, որը թանկարժեք մետաղների արդյունահանմամբ և մշակմամբ հայտնի էր նույնիսկ [[Մ.թ.ա. 3–րդ դար|մ․թ․ա․ 3-րդ հազարամյակում]]<ref>{{Cite web |title=Հայկական Հանրագիտարան |url=https://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=1&hId=899 |accessdate=2018 թ․ դեկտեմբերի 23 |website=www.encyclopedia.am}}</ref>։ Ներխուժման արդյունքների մասին իր աշխատությունում վկայում է հույն մատենագիր [[Ստրաբոն]]ը<ref>{{Cite web |title=Alexander and Armenia on JSTOR |url=https://www.jstor.org/stable/1192698?seq=1#page_scan_tab_contents |accessdate=2018 թ․ դեկտեմբերի 23 |website=www.jstor.org |language=en}}</ref>․{{քաղվածք|․․․Ասում են, թե այնտեղ լեռնանցքներում հաճախ ամբողջ քարավաններ բուքի ժամանակ մնում են ձյան տակ։ Եվ ուղարկեց Մենոն զորավարին դեպի այդ երկիր՝ Հայաստան, դեպի Սիսպիրիտիսի մեջ, Կաբալա, որը հարուստ էր թանկարժեք մետաղների բազում հանքերով։․․․սակայն այդտեղ ապրող հայերն անդրդվելի էին։ Նրանք քաջարի մարտիկներ էին և կռվում էին անձնվիրորեն։ Նրանք ոչնչացնում են Ալեքսան��րի ամբողջ զորաբանակը՝ դաժանորեն խեղդամահ անելով զորավարին․․․ Դրանից հետո «մեծ արքան» այդ ուղղությամբ նոր զորք չուղարկեց։|Ստրաբոն, «Աշխարհագրություն», XI, 14-8}}[[Մովսես Խորենացի|Պատմահայր Մովսես Խորենացին]] գրել է առ այն, որ Մակեդոնացու դեմ մարտնչել է Վահե Հայկազունին, որը զոհվել է «նրա ձեռքով»։ Գավգամելայից բացի հայերը մասնակցել են նաև Իսոսի ճակատամարտին, որտեղ 47000-անոց հայկական բանակն առաջնորդել է հենց ինքը՝ [[Վահե Հայկազունի]]ն։

Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատմության առնչությամբ հայերն ու Հայաստանը հիշատակվել են տարբեր նշանավոր պատմագիրների աշխատություններում։ Դրանից ամենահայտնիներն են [[Ստրաբոն]]ի [[Աշխարհագրություն|«Աշխարհագրություն»-ը]], [[Քվինտոս Կուրտիոս Ռուփոս]]ի [[Քվինտոս Կուրտիոս Ռուփոս|«Մեծն Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատմություն»-ը]], [[Դիոդորոս Սիցիլիացի|Դիոդորոս Սիցիլիացու «Պատմական գրադարան»-ը]], [[Արիանոս|Արիանոսի «Ալեքսանդրի արշավանքները»]] և այլն։ Արիանոսն իր «Ալեքսանդրիի արշավավանքները» աշխատության մեջ հայերին հիշատակել է հետևյալ փաստի առնչությամբ․{{Քաղվածք|Հայերին ղեկավարում էին Օրոնտեսն ու Միթրաուստեսը, կապադովկիացիներին` Արիակոսը։ Կելեսիրիայի և Միջագետքի ասորիներին առաջնորդում էր Մազեյոսը։ Աջ թևի առջևում շարված էին հայկական և կապադովկիական հեծելազորները և հիսուն մանգաղավոր մարտակառք։|Արիանոս, «Ալեքսանդրի արշավանքները»}}Այդ մասին հավաստել է նաև մեկ այլ նշանավոր պատմիչ՝ [[Քվինտոս Կուրտիոս Ռուփոս]]ը՝ գրելով հետևյալը․ ''«Աջ թևում կանգնած էին Մեծ Հայքի հայերը, կադուսիներն ու կապադովկիացիները, ասորիներն ու մարաստանցիները. նրանք նույնպես ունեին մանգաղակիր մարտակառքեր»''։ Մեկ այլ առնչությամբ Հայաստանը (Արմենիա Մայոր) մատնանշել է Դիոդորոս Սիցիլիացին՝ իր «Պատմական գրադարան» աշխարհահռչակ աշխատությունում։{{քաղվածք|Այդ տարիներին Ալեքսանդր Մակեդոնացին պարտության մատնեց պարսիկներին, որից հետո վախճանվեց․․․Արիարաթեսը, պարտվելով ճակատամարտում, ընկավ, որից հետո թե՛ Կապադովկիան և թե՛ նրան սահմանակից երկրներն ընկան մակեդոնացիների տիրապետության տակ։ Իսկ Արիարաթեսը՝ նախորդ թագավորի որդին, հուսահատվելով այդ ժամանակ ստեղծված դրությունից, քչերի հետ ապաստանում է Հայաստանում։|Դիոդորոս Սիցիլիացի, «Պատմական գրադարան»}}
Ալեքսանդրի մահվանից ընդամենը ութսուներեք տարի անց հունարենով գրի է առնվում [[Ալեքսանդրի վեպը]], որտեղ [[Հայաստան]]ը նշվում է որպես «անմահության երկիր»։ [[13-րդ դար]]ում երկը [[Միջնադարյան հայկական կերպարվեստ|միջնադարյան նկարազադումներով]] թարգմանվել է նաև [[հայերեն]]։ Գրքի մեզ հասած էջերը ներկայումս պահվում են [[Սուրբ Ղազար կղզի|Սուրբ Ղազար կղզու]] մատենադարանում՝ որպես պատմագրականագիտական եզակի հուշարձան։

== Ալեքսանդրի անձ ==
[[Պատկեր:Αλεξανδρος ο Μεγας - Alexander The Great - Alejandro Magno 1256.jpg|alt=|մինի|312x312px|Ալեքսանդրի արտաքինի ամենաարժանահավատ աշխատանքներից մեկը: Ներկայումս [[Ալեքսանդր Մակեդոնացու դամբարան|Սիդոնյան սարկոֆագի]] հետ միասին պահվում է [[Ստամբուլի հնագիտական թանգարան]]ում, որպես անտիկ շրջանի [[դասական արվեստ]]ի կարևորագույն ցուցանմուշ։]]
[[Պլուտարքոս]]ն այսպես է նկարագրում նրա արտաքինը՝

{{քաղվածք|«Ալեքսանդրի արտաքինն ամենից լավ ներկայացնում են [[Լիսիպոս]]ի քանդակները, և հենց ինքն էր այդպես կարծում, որ միայն այս քանդակագործն է արժանի քանդակել իր պատկերը։ Այս վարպետը կարողացավ ճշգրտորեն վերարտադրել այն, ինչին հետագայում նմանակում էին արքայի ժառագներից և ընկերներից շատերը. թեթևակի դեպի ձախ թեքված պարանոց և հայացքի գորովաթախծություն։ [[Ապելլես]]ը, նկարելով Ալեքսանդրին շանթարձակի կերպարում, չի հաղորդել արքային բնորոշ մաշկի գույնը, այլ պատկերել է ավելի մուգ, քան նա էր իրականում։ Ինչպես հայտնում են, Ալեքսանդրը շատ սպիտակամորթ էր, և նրա մաշկի սպիտակությունը որոշ տեղերում, մասնավորապես կրծքին և երեսին, փոխվում էր կարմրի<ref name="plut">Плутарх. Сравнительные жизнеописания: Александр Македонский</ref>'':''»|[[Պլուտարքոս]]}}

Ալեքսանդրը չուներ դյուզացնային կազմվածք և ատլետիկ մրցումների հանդեպ անտարբեր էր՝ նախընտրելով գինարբուքներն ու մարտերը։ Ալեքսանդրի անձն ու բնավորությունը, ինչպես յուրաքանչյուր մեծագույն մարդու, հնարավոր չէ բնութագրել առանձին գծերով կամ առանձնակի պատմություններով ու պատմական անեկդոտներով. դրանք միայն բնորոշում են նրա գործերի ամբողջականությունը և դրանց հանդեպ վերաբերմունք նախորդ կամ հաջորդ դարաշրջաններին։

Շատ հաճախ Ալեքսանդրը նետվում է մարտի ամենաթեժ վայրը. նրա վերքերի ցանկը ներկայացնում է [[Պլուտարքոս]]ը.

{{քաղվածք|«Գրանիկոսի մոտ նրա սաղավարտը սրով ճեղքվեց՝ հասնելով մինչև մազերը... Իսսոսի մոտ՝ թրով կոնքին... Գազայի մոտ նա ուսից վիրավորվեց տեգով, [[Սամարղանդ]]ի մոտ՝ սրունքից նետից այնպես վիրավորվեց, որ կոտրված ոսկորը դուրս եկավ վերքից, Հիրկանիայում՝ քարով ծոծրակին, որից հետո վատացավ տեսողությունը և մի քանի օրերի ընթացքում նա կուրանալու վտանգի առջև էր,  ասսականների շրջանում՝ հնդկական նիզակով կոճին... Մալլերի շրջանում 2 կանգուն երկարությամբ նետը, ճեղքելով զրահը, վիրավորեց նրան կրծքից, նույն տեղում... գուրզով հարվածեցին պարանոցին»<ref>Плутарх. «О судьбе и доблести…». 2. 9.</ref>։|Պլուտարքոս}}

=== Սեռական կյանք ===
Անտիկ ժամանակից է գալիս Ալեքսանդրի [[Երկսեռականություն|երկսեռականության]] մասին կարծիքը, և որպես զուգընկերներ նշում են նրա մտերիմ ընկեր Հեֆեստիոնին և ֆավորիտ [[Բագոս (Ալեքսանդր Մակեդոնացու սիրելին)|Բագոսին]]։ Արքան շատ հաճախ էր իրեն համեմատում [[Աքիլլես|Աքիլեսի]], իսկ Հեֆեստիոնին` [[Պատրոկլես]]ի հետ։ Ընդ որում, Հին Հունաստանում [[Իլիական|«Իլիականի»]] երկու հերոսներին համարում էին [[Համասեռականություն|նույնասեռական]] զույգ<ref name="obrien.56">''O’Brien J. M.'' Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — P. 56</ref>։ Մակեդոնացի արիստոկրատների մոտ շատ հաճախ էր հանդիպում տղամարդկանց հետ հարաբերություններ պատանեկան տարիներին<ref name="stoneman.1997.52">''Stoneman R.'' Alexander the Great. — London—New York: Routledge, 1997. — P. 52</ref>։

Հարազատները մատների արանքով էին նայում այդ հարաբերություններին և սովորաբար անհանգստություն էին ցուցաբերում միայն այն ժամանակ, երբ տղամարդն անտարբերություն էր ցուցաբերում կանանց հանդեպ հասուն տարիքում, որն էլ խնդիրներ էր ստեղծում ցեղի շարունակության հարցում<ref name="obrien.56" />։

Բայց Պլուտարքոսը «Զուգահեռ կենսագրություններում» բերում է այլ փաստեր։

{{քաղվածք|Մի անգամ ծովափին կանգնած զորահրամանատար Ֆիլոքսենեսը գրեց Ալեքսանդրին, որ նրա մոտ է գտնվում ոմն Թեոդորոս, որը ցանկանում է վաճառել արտակարգ գեղեցկությամբ երկու տղաների, և հետաքրքրվեց արքայից՝ չի ցանկանում նա գնել։ Ալեքսանդրը խիստ վրդոված էր նամակից և մեկ անգամ չէ, որ դժգոհել էր մտերիմներին՝ հարցնելով՝ միթե Ֆիլոքսենեսը այդքան վատ է մտածում իր մասին, որ իրեն առաջարկում է նման պղծություն։ Անձամբ Ֆիլոքսենեսին նա նամակով խիստ հայհոյեց և հրամայեց հեռու քշել Թեոդորոսին իր ապրանքի հետ։ Ոչ պակաս կոպիտ կշտամբեց նաև Հագնոնին, որը գրում էր, որ ցանկանում է գնել և նրան բերել Կարինթոսում հայտնի Կրոբիլոս անունով տղային<ref name="plut" />։|«Զուգահեռ կենսագրություններ», [[Պլուտարքոս]]}}

Միևնույն ժամանակ Ալեքսանդրն ուներ սիրուհիներ, երեք օրինական կին (բակտրիական իշխանուհի Ռոքսանան, պարսից արքաների դուստրեր Ստատիրան ու Փարիսատը) և երկու որդի՝ Հերակլեսը՝ ստրկուհի Բարսինայից, և Ալեքսանդրը՝ Ռոքսանայից։ Ընդհանուր առմամբ արքան մեծ հարգանքով էր վերաբերվում կանանց, չնայած նույնիսկ Ալեքսանդրի ուսուցիչ Արիստոտելն էր կնոջը հասարակության մեջ ենթակա դիրք վերագրում<ref name="obrien.55">O’Brien J. M. Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — P. 55</ref>։

=== Կրոնական հայացք��եր ===
Մինչ պարսիկների դեմ տարած առաջին հաղթանակները Ալեքսանդրն ակտիվորեն զոհեր էր մատուցում աստվածներին, բայց հետագայում դադարեց ակնածանքով վերաբերվել աստվածներին։ Այսպես՝ ավելի վաղ նա ոտնահարեց [[Դելփյան պատգամախոս]]ին այցելելու արգելանքը, իսկ իր ընկեր Հեֆեստիոնի մահը սգալիս Ալեքսանդրը նրան հավասարեցրեց հերոսներին՝ կազմակերպելով նրա պաշտամունքը և նրա պատվին երկու տաճար կառուցեց{{sfn|И. Ш. Шифман|1988|с=198}}։ Եգիպտոսում Ալեքսանդրն իրեն հռչակեց [[Ռա|Ամոն-Ռայի]] որդին և այդպիսով հայտարարեց իր աստվածային էության մասին. եգիպտական քրմերը սկսեցին պաշտել նրան և՛ իբրև աստվածորդու, և՛ իբրև աստծո{{sfn|И. Ш. Шифман|1988|с=96}}։ Նա նաև այցելեց Սիվա օազիսում գտնվող Ամոնի պատգամախոսին։

Այս գործողությունները սովորաբար որակվում են որպես գործնական քաղաքական քայլ՝ ուղղված Եգիպտոսի հանդեպ վերահսկողության օրինականացմանը։ Հույների շրջանում արքայի ինքնաստվածացման մղումը միշտ չէր, որ աջակցության էր արժանանում. հունական պոլիսների մեծամասնությունը ընդունեցին նրա աստվածային էությունը (որպես Զևսի՝ Ամոն Ռայի հունական համանմանի որդու) մահվանից ոչ շատ առաջ, ընդ որում ոչ մեծ խանդավառությամբ, ինչպես սպարտացիները (նրանք հռչակեցին. «Քանի որ Ալեքսանդրն ուզում է աստված լինել, թող լինի»){{sfn|И. Ш. Шифман|1988|с=97}}։ Շուտով արքայի պատվին սկսեցին անցկացվել Ալեքսանդրիաները՝ Օլիմպիական խաղերի նմանողությամբ համահոնիական խաղերը, իսկ մահից ոչ վաղ հունական պոլիսները դեսպանները նրան պսակեցին ոսկե պսակներով, որով խորհրդանշորեն ընդունեցին նրա աստվածային էությունը{{sfn|И. Ш. Шифман|1988|с=194}}։ Ալեքսանդրի աստվածային էության մասին հայտարարությունը նրա հանդեպ լրջորեն խախտեց շատ զինվորների և զորավարների վստահությունը{{sfn|И. Ш. Шифман|1988|с=129}}։ Հունաստանում զորավար-հաղթողներին երբեմն համանման պատվի էին արժանացնում, ուստի դժգոհությունները հանգեցրին Ալեքսանդրի ուրացմանը հորից և իրեն հենց անպարտելի աստված ընդունման պահանջին{{sfn|П. Фор|2011|с=255}}։

Ավելի ուշ շրջանի հեղինակ [[Հովսեփոս Փլավիոս]]ը լեգենդ է գրի առել այն մասին, որ Ալեքսանդրին երազում այցելել է [[Յահվե]]ն, դրա համար էլ Ալեքսանդրը մեծագույն հարգանքով էր վերաբերում Երուսաղեմում հուդայական քահանայապետին, ինչպես նաև իբր կարդում էր [[Դա��իել մարգարեի գիրք]]ը և այնտեղ ճանաչեց իրեն<ref group="Ն" name="sn1x">Իրականում Դանիել մարգարեի գիրքը գրվել է Ալեքսանդրի մահից հետո։</ref>{{sfn|И. Ш. Шифман|1988|с=91-92}}։

== Գործունեության գնահատականներ ==
«Մեծ» պատվանունը դեռևս անտիկ ժամանակներից էր հարադրվում Ալեքսանդրի անվան հետ։ Հռոմեացի գրող [[Քվինտոս Կուրտիոս Ռուփոս|Կուրտիոսը]] իր քերթվածքն անվանել է «Ալեքսանդր Մեծ Մակեդոնացու պատմությունը» (Historiae Alexandri Magni Macedonis)։ [[Դիոդորոս Սիցիլիացի|Դիոդորոսը]] նշում էր զորահրամանատարի ''«փառքի մեծությունը»'' (17.1), [[Պլուտարքոս]]ը նույնպես Ալեքսանդրին անվանում էր «մեծ ռազմիկ»<ref>Плутарх. «Александр», 32</ref>։ Հռոմեացի պատմագիր [[Տիտոս Լիվիոս]]ը հայտնում էր այն բարձր գնահատականի մասին, որն Ալեքսանդրին տվել էր պատմությանը հայտնի մյուս զորահրամանատարը՝ [[Հաննիբալ Բարկա|Հաննիբալը]]։
{{քաղվածք|[[Պուբլիոս Կորնելիոս Սկիպիոն Աֆրիկացի Ավագ|Սկիպիոնը]] … հարցրեց, թե ում է [[Հաննիբալ]]ը համարում մեծագույն զորահրամանատար, իսկ նա պատասխանեց, որ Ալեքսանդրին՝ մակեդոնացիների արքային, քանզի նա փոքր ուժերով ջախջախեց անհամար զորքեր և հասավ հեռավոր երկրներ, որոնք մարդը երբեք  չէր ակնկալել տեսնել<ref>[[Тит Ливий]]. История Рима от основания города, XXXV.14.6-7, пер. С. А. Иванова; Ливий ссылается на «Историю» Ацилия через Клавдия Квадригария; ср. Плутарх. Тит 21; Аппиан. Римская история. XI.10</ref>։}}

[[Մարկոս Յուստինոս|Յուստինոսի]] խոսքերով՝ ''«չկար մի թշնամին, որին նա չհաղթեր, չկար մի քաղաք, որ նա չգրավեր, չկար մի ազգ, որին նա չնվաճեր''<ref>[[Юстин (историк)|Юстин]]. Эпитома „Истории Филиппа“ Помпея Трога XII 16, 11</ref>»:

[[Ֆրանսիայի միապետների ցանկ|Ֆրանսիայի կայսր]] [[Նապոլեոն Բոնապարտ]]ը հիանում էր ոչ այնքան Ալեքսանդրի ռազմական հանճարով, որքան նրա պետական տաղանդներով՝
{{քաղվածք|Ինչը ինձ հիացնում է Ալեքսանդր Մեծի մեջ, նրա արշավանքները չեն, որոնց համար մենք գնահատականի ձևեր չունենք, այլ նրա քաղաքական բնազդը։ Նրա դարձը դեպի Ամոնը դարձավ խոր քաղաքական քայլ. այպիսիով նա նվաճեց Եգիպտոսը<ref>Дневник высказываний Наполеона: Корсиканец, 7 января 1818 г. на о. Св. Елены (The Corsican: A Diary of Napoleon’s Life in His Own Words, Book by R. M. Johnston; Houghton Mifflin, 1910, p. 498 [https://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=4032373]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }})</ref>։}}

Բայց զորավարի նվաճումները կասկածի տակ էին դրվում անտիկ փիլիսոփաների կողմից, որոնք նոր հողերի գրավման մեջ փառքի մեծություն չէին տեսնում։ [[Լուցիուս Աննեուս Սենեկա]]ն Ալեքսանդրին անվանել է դժբախտ մարդ, ում անհայտ երկրներ էր տանում փառասիրության և դաժանության մոլուցքը, և որը ձգտում էր ամեն ինչ ենթարկել իրեն, բացի կրքերից<ref>Сенека. Нравственные письма к Луцилию XCIV 62-63; CXIII 29</ref>, քանզի գիտություններից նա պետք է իմանար՝ «ինչքան փոքր է երկիրը, որ մի չնչին մաս նա նվաճեց»<ref>Сенека. Нравственные письма к Луцилию XCI 17</ref>։

Ալեքսանդրին տարբեր կերպ էին գնահատում արևելքում։ Այսպես՝ զրադաշտական «Արդա Վիրազ» գրքում Ալեքսանդրը ներկայացված է որպես չարի տիրակալ [[Ահրիման|Ահրի Մանյուի]] դեսպանորդ (տե՛ս աջակողմյան քաղվածքը)։ Հետագայում պաշտոնական պարսկական պատմագիրները փորձում էին Ալեքսանդրին պատկերել Աքեմենյանների ժառանգորդ, որպեսզի հիմնավորվեր պարսկական գահի ժառանգական փոխանցումը{{sfn|Е. Э. Бертельс|1948|с=13}}։ Հաճախ ենթադրվում էր, որ Ալեքսանդրը [[Ղուրան]]ում թաքնվում է Զուլ Կարնայնի անվան տակ, որտեղ նա բնութագրվում է որպես դեսպանորդ։ Պսևդոպատմական [[Ալեքսանդրի վեպը|«Ալեքսանդր Մեծի պատմություն»]] վեպը թարգմանվել է [[պահլավերեն]], իսկ դրանից, ըստ էության, [[արաբերեն]] մինչ Ղուրանի հայտնվելը, և հայտնի էր [[Մեքքա]]յում<ref name="zuwiyya.2011.73">''Zuwiyya D.'' The Alexander Romance in the Arabic Tradition // A Companion to Alexander Literature In The Middle Ages. Ed.: D. Zuwiyya. — Leiden: Brill, 2011. — P. 73</ref>։ Արդյունքում՝ Ալեքսանդրի կերպարը մուսուլմանական աշխարհում հանրահռչակ էր, և նրան շատ հաճախ էին ցանկանում սևամորթի կերպարանք վերագրել։ Օրինակ՝ հյուսիսաֆրիկյան արաբական հեղինակները նրա արմատները հասցնում էին Մահրիբա, իսկ իսպանացիները՝ [[Պիրենեյներ]]<ref name="zuwiyya.2011.74">''Zuwiyya D.'' The Alexander Romance in the Arabic Tradition // A Companion to Alexander Literature In The Middle Ages. Ed.: D. Zuwiyya. — Leiden: Brill, 2011. — P. 74</ref>։ Միջնադարյան պարսիկ բանաստեղծ [[Ֆիրդուսի]]ն [[Շահնամե|«Շահնամե»]] պոեմում Ալեքսանդրին միացնում է Իրանը կառավարողներին, չեզոք պատմում է իմաստունների հետ նրա փիլիսոփայական զրույցի մասին, բայց [[Արտաշիր Պապական]] արքայի շուրթերով բարձրաձայնում է նվաճողի բացասական գնահատականը (տե՛ս աջակողմյան քաղվածքը)։ [[Խամսե|«Խամսե»]] շարքում առանձին «Իսկանդերնամե» պոեմ է նվիրել Ալեքսանդրին [[Նիզամի Գյանջևի|Նիզամի Գյաջևին]]։

Ալեքսանդրը հռչակավոր կերպար էր նաև եվրոպական ավանդազրույցներում, մասնավորապես՝ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչում]], ռաբունական գրականությունում և Հովսեփոս Փլավիոսի մոտ։ Դանիել մարգարեի գրքում, որն իբր Ալեքսանդրը կարդացել է<ref group="Ն" name="sn1x" />, նա ուղիղ չի հիշատակվում, բայց դիտարկվում է որպես հրեական ազգի փրկության աստվածային պլանի մաս<ref name="zuwiyya.2011.21">''Dönitz S.'' Alexander the Great in Medieval Hebrew Traditions // A Companion to Alexander Literature In The Middle Ages. Ed.: D. Zuwiyya. — Leiden: Brill, 2011. — P. 21</ref>։ Այդ գրքում [[Դանիել (մարգարե)|Դանիելը]] պատմում է [[Նաբուգոդոնոսոր II|Նաբուգոդոնոսորին]] իրար հաջորդող չորս թագավորությունների մասին (Դանիել, 39-40). քրիստոնեական հեղինակները, սկսած Հիպպոլիտոսից (2-րդ դար), դրանցից երրորդում՝ ''«պղնձեայ թագաւորութիւնը պիտի տիրի ամբողջ երկրին»,'' տեսնում էին Ալեքսանդրի կայսրությունը{{sfn|Орозий|2004|loc=II, прим. 2}}։ Չորրորդը՝ «երկաթի», նրանք համարում էին [[Հռոմեական կայսրություն]]ը, որի անկումից հետո պետք է հաստատվի Աստծո Թագավորությունը։ Այսպիսով՝ Ալեքսանդրի գործունեությունը ներկառուցվել է քրիստոնեական մոդելի համաշխարհային պատմության մեջ{{sfn|Hattendorff|2013|loc=s. 29—30}}։

== Ալեքսանդրի կերպարը մշակույթում ==
=== «Պատմություն Աղեքսանդր Մակեդոնացվո» ===
[[Պատկեր:Alexander romance. Armenian illuminated manuscript of XIV century (Venice, San Lazzaro, 424).jpg|alt=|մինի|296x296px|[[Ալեքսանդրի վեպը|«Ալեքսանդրի վեպի»]] հայերեն թարգմանության ձեռագրից ([[13-րդ դար]]) մեկ էջ, պահպանվում է [[Սուրբ Ղազարի մատենադարան]]ում:]]
Ալեքսանդր Մակեդոնացուն են նվիրված հելլենիստական շրջանի գրական-ժողովրդական բազմաթիվ հուշարձաններ՝ վեպեր,առասպելապատում ստեղծագործություններ, պատմվածքներ և կենսագրականներ։ Այնուամենայնիվ, Ալեքսանդրի կերպարային վերլուծությունը լավագույնս ներկայացված է նրան նվիրված գլխավոր աշխատությունում, որը կոչվում է [[Ալեքսանդրի վեպը|«Ալեքսանդրի վեպ» կամ «Պատմություն Աղեքսանդր Մակեդոնացվո»]]։ Այն ձևավորվել է [[Մ.թ.ա. 2–րդ դար|մ․թ․ա․ 2]]-[[1-ին դար]]երում և համեմատաբար ավարտուն տեսքի բերվել միայն [[3-րդ դար]]ում։ Հեղինակի մասին ոչ մի տեղեկություն չի պահպանվել, սակայն այդ ստեղծագործությունը, որոշ հանգամանքներից ելնելով, վերագրվում է Ալեքսանդր Մակեդոնացու ժամանակակից [[Կալիսթենես|Կալիսթենես Ողյունթացուն]], նաև [[Արիստոտել]]ին, [[Եզոպոս]]ին, [[Կլավդիոս Պտղոմեոս|Պտղոմեոսին]] և այլոց։ «Ալեքսանդրի վեպը» տարաբնույթ դրվագների բարձրարվեստ հյուսվածք է, հարուստ հրաշապատում՝ արկածային, պատմական, գրական, վարքագրական, հեքիաթային տարրերով։ Բաղկացած է Ալեքսանդր Մակեդոնացու ծնունդը, գործունեությունը և մահը ներկայացնող երեք գրքից։ Երկի կորիզն իր նախնական տեսքով մեզ չի հասել։ «Ալեքսանդրի վեպը» կարճ ժամանակում թափանցել է արևմուտքի և արևելքի երկրների գրականությունների մեջ։ Ուշագրավ են ստեղծագործության [[Հայերեն|հայկական]], [[Ասորերեն|ասորական]], [[Ղպտիական գրականություն|ղպտիական]] և [[Եթովպական գրականություն|եթովպական]] հնագույն թարգմանությունները, ինչպես նաև Հուլիոս Վալերիոսի լատիներեն խմբագրությունը։ Հետագայում համանման վեպեր ի հայտ են եկել նաև նոր շրջանի եվրոպական առաջադեմ հասարակությունների շրջանում՝ [[Անգլիա]]յում, [[Գերմանիա]]յում, [[Իսպանիա]]յում, [[Իտալիա]]յում, [[Ֆրանսիա]]յում, [[Իռլանդիա]]յում, [[Նիդերլանդներ]]ում և այլուր։ [[Արևելյան Եվրոպա]]յում մեծ տարածում են գտել ասպետական վեպի տեսք առած սերբական, բելառուսական, լեհական, ռուսական, չեխական «Ալեքսանդրիաները»՝ որոշակիորեն փոփոխված տեքստով։ Քիչ չեն նաև կերպարի գեղարվեստական մշակումները այլ լեզուներով<ref>Հայկական սովետական հանրագիտարան</ref>։

Ալեքսանդրի վեպը (գրաբարյան թարգմանությամբ՝ «Պատմություն Աղեքսանդր Մակեդոնացվո») [[Թարգմանչաց շարժում|հայերեն աշխարհիկ բնույթի առաջին թարգմանությունն]] է։ Թարգմանության հավանական հեղինակն է համարվում [[Մովսես Խորենացի]]ն։ Հայերեն թարգմանությունում վեպի շատ կարևոր հատվածներ ավելի լավ են պահպանվել, քան հռոմեական խմբագրության մեջ, ուստի հայերենը, լատինականի ու ասորականի հետ բաղդատվելով, հնարավորություն է ընձեռում համեմատելով վերահսկել բնագիրը և հնարավորին չափ վերականգնել հունարեն բոլոր բնագրերում պակասող կամ աղճատված մասերը։ Հայերեն թարգմանությունը՝ «Պատմութիւն Ալեքսանդրի Մակեդոնացւոյ» խորագրով, 10 ձեռագրերի հիման վրա, հրապարակվել է [[1942|1842 թվականին]] [[Վենետիկ]]ում։ Այժմ հայտնի է շուրջ 80 ձեռագիր [[Երևանի Մատենադարան|Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում]] և այլուր։ Ալեքսանդրի պատմության հայկականացման և ժողովրդականացման գործում մեծ դեր են կատարել [[Ֆրիկ]]ը, [[Խաչատուր Կեչառեցի]]ն, [[Գրիգորիս Աղթամարցի]]ն, [[Հովասափ Սեբաստացի]]ն, [[Զաքարիա|Զաքարիա Գնունեցին]] և ուրիշներ։ Առանձնապես արժեքավոր են Գրիգորիս Աղթամարցու և Զաքարիա Գնունեցու թողած «Պատմութիւն Ալեքսանդրի Մակեդոնացւոյ»-ի ինքնագիր օրինակները՝ հեղինակային յուրօրինակ նկարազարդումներով։ Ալեքսանդրի վեպը, անցնելով զարգացման դարավոր ուղի, հնամենի զրույցից վերածվել է նոր՝ վիպաքնարական բնույթի յուրօրինակ ստեղծագործության։

=== Համաշխարհային մշակույթում ===
[[Պատկեր:The coronation of Alexander.jpg|մինի|228x228px|Ալեքսանդրի կերպարային արտապատկերման [[միջնադար]]յան օրինակ՝ հեղինակված [[Եվրոպայի պատմություն|11-րդ դարի Եվրոպայում]]՝ [[Իռլանդիա]]յում։]]
Ալեքսանդրի կերպարը կարևոր նշանակություն ունի [[Մշակույթ|համաշխարհային մշակույթում]]<ref>Roisman, Joseph; Worthington, Ian (2010). A Companion to Ancient Macedonia. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-4051-7936-2</ref>։ Թերևս Մակեդոնացին համարվում է [[Հունական գրականություն|հունական բանահյուսության]] վրա ամենամեծ ազդեցություն ունեցած հնագույն գործիչը։ Նրա անվան շուրջ հույները հյուսել են տարբեր տեսակի պատմություններ և առասպելներ, որոնց մի մասն իրապատում են<ref>Fermor, Patrick Leigh (2006). Mani: Travels in the Southern Peloponnese. New York Book Review. p. 358. ISBN 978-1-59017-188-2.</ref>։ Հաճախ Ալեքսանդրը պատմություններում առնչվում էր [[Բնություն|բնության]] ուժեր, երևույթներ խորհրդանշող դիցուհիների ու [[ոգի]]ների հետ։ Համաձայն այդ պատումներից մեկի՝ մի նավաստի դուրս է գալիս [[Եգեյան ծով]] և երբ նա ջրի խորքերում էր՝ փոթորիկ է պատուհասում։ Փոթորիկի ժամանակ նավի առաջ մի չնաշխարհիկ հավերժահարս է հայտնվում, որը աղեկտուր բացականչում է․ ''«Նավաստի՜, Ալեքսանդր արքան կենդանի՞ է»''։ Նավաստին առանց վարանելու պատասխանում է․ ''«այո՛, նա կենդանի է և կառավարում է աշխարհը»''։ Այս պատասխանից հետո ջրահարսն անհետանում, իսկ ծովը հանդարտվում է։ Բացասական պատասխանի դեպքում հնարավոր է հավերժահարսը վերածվեր [[Գորգոններ|գորգոն օձավարս հրեշի]] և նավը խորտակեր։

Տարբեր է եղել Ալեքսանդրի կերպարի ընկալումները [[Պարսկաստան|պարսկական իրականությունում]]։ [[Իրանի մշակույթ|Միջին պարսկական (պահլավական) մշակույթում]] Ալեքսանդրը հիշատակվում էր որպես «անիծյալ»։ Նա մեղադրվում էր [[Ատրուշան|կրակապաշտական ատրուշանների]] ոչնչացման և [[Զրադաշտականություն|զրադաշտական սուրբ գրությունների]] վերացման մեջ։ Փոքրիշատե Ալեքսանդրի նկատմամբ ատելությունը վերանում է [[Պարսկաստան]]ի [[իսլամ]]ականացումից հետո՝ միաժամանակ [[Ալեքսանդրի վեպը|Ալեքսանդրի վեպի]] ({{lang-fa|اسکندرنامه‎}}) անմիջական ազդեցությամբ։ Մակեդոնացու նկատմամբ բացառապես դրական վերաբերմունք է ցուցաբերում [[11-րդ դար]]ի պարսիկ բանաստեղծ [[Ֆիրդուսի]]ն, ով այլաբանորեն մեծ արքայի մասին խոսել է իր հեղինակավոր [[Շահնամե|«Շահնամե» պոեմում]]։ Շահնամեում Ալեքսանդրը ներկայացված է որպես մի պատանի, որ աշխարհից աշխարհ նժդեհելով ցանկանում է գտնել կենաց աղբյուրը՝ անմահության գաղտնիքը։ Հայտնի է, որ նշանավոր զորավարը հիշատակված է նաև [[Ղուրան|մուսուլմանների սուրբ գրքում՝ Ղուրանում]]։ Այնտեղ նա հիշատակված է Զուլ ալ-Կարնայն անվանումով։ Ինչպես Շահնամեում, այնպես էլ Ղուրանում Ալեքսանդրը գնում է «անմահության երկիր»՝ որտեղից էլ սկիզբ են առնում [[Տիգրիս]] և [[Եփրատ|Եփրատ գետերը]] («անմահության երկիր»-ը զուգակցվում էր [[Հայաստան]]ի հետ) և հենց այդ ճանապարհին էլ դառնում է մարգարե։ Ալեքսանդրի վեպի [[Միջագետք|միջագետքյան (սիրիական)]] տարբերակում վերջինս պատկերված է որպես ճշմարիտ քրիստոնեական աշխարհի նվաճող, ով աղոթում էր «մեկ Աստծո»։ [[Հին Եգիպտոս]]ի բնակիչները կարծում էին, որ Ալեքսանդրը եգիպտացիների վերջին փարավոնի՝ Նեքտանեբ II-ի կենսաբանական որդին է՝ [[Ամոն|Ամոն-Ռա գերագույն աստծո]] միածին զավակը։ [[Եգիպտական գրականություն|Հին եգիպտական գրականությունում]] Դարեհի պարտությունը մեկնաբանվում է որպես Եգիպտոսի փրկություն, իսկ սպանությունը՝ պատվախնդրություն։ Անտիկ շրջանի հրեա պատմիչ և մատենագիր [[Հովսեփոս Փլավիոս]]ի խոսքերով՝ [[Երուսաղեմ]]ում Ալեքսանդրը կարդում էր [[Դանիել|Դանիել մարգարեի գրքերը]]<ref>Josephus, Jewish Antiquities, XI, 337 [http://lexundria.com/j_aj/11.304-12.0/wst viii, 5]</ref>։ Տեղացիները Մակեդոնացուն ընդունում էին որպես հույն մի արքայի, որին հաջողվել էր նվաճել [[Աքեմենյան պետություն|Աքեմենյան կայսրությունը]]<ref>{{Cite book |last1=Noll |first1=Thomas |url=https://books.google.am/books?id=2nqMCwAAQBAJ&pg=PA258&dq=Nine+Worthies+Alexander#v=onepage&q=Nine%20Worthies%20Alexander |title=Alexander the Great in the Middle Ages: Transcultural Perspectives |date=2016 |publisher=University of Toronto Press |isbn=978-1-4426-4466-3 |editor-last=Stock |editor-first=Markus |location=Toronto, Canada |page=258 |translator-last=Boettcher |translator-first=Susan |article=The Visual Image of Alexander the Great}}</ref>։

== Տես նաև ==
*[[Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքներ]]

== Ծանոթագրություններ ==
=== Նշումներ ===
<references group="Ն"/>

=== Աղբյուրներ ===
{{ծանցանկ|2}}

== Աղբյուրներ և գրականություն ==
=== Աղբյուրներ ===
{{refbegin|colwidth=40em}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Лукан |автор=Марк Анней Лукан |заглавие=Фарсалия |год=1993 |место=М. |издательство=Ладомир |страниц=352 |isbn=5-86218-056-7}}
# {{Cite web |author=Луций Анней Сенека |title=Письма к Луцилию о нравственности |url=http://ancientrome.ru/antlitr/t.htm?a=1346570000 |accessdate=2018 թ․ մայիսի 7}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Аппиан |ссылка=http://ancientrome.ru/antlitr/appian/ |автор=[[Ապիանոս Ալեքսանդրացի|Аппиан Александрийский]] |заглавие=Римская история |год=2002 |место=М. |издательство=Ладомир |страниц=880 |isbn=5-86218-174-1}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Арриан |автор=[[Ապպիանոս|Арриан]] |заглавие=Поход Александра / Пер. с древнегреч. М. Е. Сергеенко |год=1993 |место=М. |издательство=Миф |страниц=272}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Геродиан |автор=[[Հերոդիանոս|Геродиан]] |заглавие=История императорской власти после Марка |год=1996 |место=М. |издательство=РОССПЭН |страниц=272 |серия=Классики античности и средневековья |isbn=5-8600-4073-3}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Геродот |автор=[[Հերոդոտոս|Геродот]] |заглавие=История |год=2001 |место=М. |издательство=Ладомир |страниц=752 |isbn=5-86218-353-1}}
# {{Cite web |author=[[Դիոդորոս Սիցիլիացի|Диодор Сицилийский]] |title=Историческая библиотека |url=http://simposium.ru/ru/node/863 |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 23 |publisher=Сайт «Симпосий»}}
# {{Cite web |title=[[Դիոն Կասսիոս|Дион Кассий]]. Римская история |url=http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/home.html |accessdate=2018 թ․ ապրիլի 16}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Квинт Курций Руф |автор=Квинт Курций Руф |заглавие=История Александра Македонского. С приложением сочинений Диодора, Юстина, Плутарха об Александре |год=1993 |место=М. |издательство=МГУ |страниц=464 |isbn=978-5-211-02061-8}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Тит Ливий |автор=Тит Ливий |заглавие=История Рима от основания города |год=1989 |место=М. |издательство=Наука |том=1 |страниц=576 |isbn=5-02-008995-8}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Орозий |автор=Павел Орозий |заглавие=История против язычников |год=2004 |место=СПб. |издательство=Издательство Олега Абышко |страниц=544 |isbn=5-7435-0214-5}}
# {{Cite web |author=Плиний Старший |title=Естественная история |url=https://books.google.de/books?id=Sp9AAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false |accessdate=2018 թ․ մայիսի 7}}
# {{Cite web |author=Плутарх |title=О судьбе и доблести Александра |url=http://ancientrome.ru/antlitr/t.htm?a=1438024200 |accessdate=2018 թ․ մայիսի 7}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Плутарх |автор=Плутарх |заглавие=Сравнительные жизнеописания |год=1994 |место=СПб. |издательство=Наука |том=2 |страниц=672 |isbn=5-02011570-3}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Светоний |автор=Гай Светоний Транквилл |заглавие=Светоний. Властелины Рима |год=1999 |часть=Жизнь двенадцати цезарей |место=М. |издательство=Ладомир |страницы=12—281 |isbn=5-86218-365-5}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Страбон |автор=Страбон |заглавие=География |год=1994 |место=М. |издательство=Ладомир |страниц=944 |серия=Памятники исторической мысли |isbn=5-86218-054-0}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Юстин |автор=Юстин |заглавие=Эпитома сочинения Помпея Трога |год=2005 |место=СПб. |издательство=Издательство СПбГУ |страниц=494 |isbn=5-288-03708-6}}

=== Գրականություն ===
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Аверинцев |автор=Аверинцев С. С. |заглавие=Плутарх и античная биография |год=1973 |место=М. |издательство=Наука |страниц=280}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Бертельс |автор=Бертельс Е. Э. |заглавие=Роман об Александре и его главные версии на Востоке |год=1948 |место=М.; Л. |издательство=Издательство Академии наук СССР |страниц=188}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Бойназаров |автор=Бойназаров Ф. |заглавие=Проблемы традиции и современности: (Образ и личность Александра Македонского) |год=1990 |место=М. |издательство=Наука |страниц=272}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Бразгуноў |автор=Бразгуноў А. |заглавие=Беларускія Александрыя, Троя, Трышчан: Перакладная белетрыстыка Беларусі XV—XVII стст |год=2009 |место=Минск |издательство=Беларуская навука |страниц=730 |isbn=978-985-08-1057-1}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Бугай |автор=Бугай Д. |заглавие=История эллинизма : История Александра Великого |ответственный=И. Дройзен |год=2011 |часть=Иоганн Густав Дройзен: Открытие эллинизма в немецкой науке об античности |место=М. |издательство=Академический проект |страницы=3—16}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Гафуров, Цибукидис |автор=Гафуров Б., Цибукидис Д. |заглавие=Александр Македонский и Восток |год=1980 |место=М. |издательство=Наука ({{comment|ГРВЛ|Главная редакция восточной литературы}}) |страниц=456}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Грин |автор=Грин П. |заглавие=Александр Македонский : Царь четырёх сторон света / Пер. с англ. Л. А. Игоревского |год=2003 |место=М. |издательство=ЗАО «Центрполиграф» |страниц=304 |серия=Nomen est Omen |isbn=5-227-01416-7}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Дандамаев |автор=Дандамаев М. А. |заглавие=Политическая история Ахеменидской державы |год=1985 |место=М. |издательство=Наука |страниц=319}}
# {{публикация|книга
 |автор         = 
 |заглавие      = История немецкой литературы
 |ответственный = Общ. ред. А. Дмитриева
 |место         = М.
 |издательство  = Радуга
 |год           = 1985
 |страниц       = 350
 |том           = 1
 |том заглавие  = От истоков до 1789 г.
 |том ответственный = В. Шпивок, Х. Лангер, П. Вебер
 |ref           = История немецкой литературы
}}
# {{публикация|книга
 |автор         = 
 |заглавие      = История французской литературы
 |ответственный = Гл. ред. В. М. Жирмунский (председатель), А. Н. Толстой, М. А. Шолохов и др.|ответственный2=Академия наук СССР|ответственный3=Институт мировой литературы (Пушкинский дом)
 |место         = М.
 |место2        = Л.
 |издательство2 = Издательство Академии наук СССР
 |год           = 1946
 |страниц       = 810
 |том           = 1
 |том заглавие  = С древнейших времён до революции 1789 г.
 |том ответственный = Ред. И. И. Анисимов, С. С. Мокульский, А. А. Смирнов
 |ref           = История французской литературы
}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Ковалёв |автор=Ковалёв С. |заглавие=Александр Македонский |год=1937 |место=Л. |издательство=Соцэкгиз |страниц=115}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Корнилов |автор=Корнилов Ю. |заглавие=Antiquitas Iuventae |год=2011 |часть=«Царь Азии»: К вопросу о царской титулатуре Александра Великого |место=Саратов |страницы=77—78}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Костюхин |автор=Костюхин Е. А. |заглавие=Александр Македонский в литературной и фольклорной традиции |год=1972 |место=М. |издательство=Наука |страниц=189 |серия=Исследования по фольклору и мифологии Востока}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Кузищин |автор=Кузищин В., Немировский А., Фролов Э. и др. |заглавие=Историография античной истории |год=1980 |место=М. |издательство=Высшая школа |страниц=415}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Литература Востока в Средние века |заглавие=Литература Востока в Средние века |ответственный=Под ред. Н. И. Конрада и др. |год=1970 |место=М. |издательство=Издательство МГУ |том=2 |страниц=464 |подзаголовок=Учебник для студентов университетов |томов=2}}
# {{публикация|книга
 |автор         = Лурье Я. С.
 |часть         = Средневековый роман об Александре Македонском в русской литературе XV в.
 |заглавие      = Александрия
 |подзаголовок  = Роман об Александре Македонском по русской рукописи XV века
 |ответственный = Изд. подг. М. И. Ботвинник, Я. С. Лурье, О. В. Творогов
 |ответственный2= отв. ред. Д. С. Лихачёв
 |место         = М.
 |место2        = Л.
 |издательство2 = Наука
 |издательство3 = ленинградское отделение
 |год           = 1965
 |страницы      = 145—168
 |серия         = Литературные памятники|серия ответственный=Академия наук СССР ; председ. редкол. Н. И. Конрад
 |ref           = Лурье
}}
# {{Ռուսերեն հոդված |ref=Маринович |автор=Маринович Л. П. |заглавие=Время Александра Македонского |год=1982 |место=М. |издание=Источниковедение Древней Греции: Эпоха эллинизма |издательство=Издательство МГУ |страницы=22—65}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Маринович |автор=Маринович Л. П. |заглавие=Греки и Александр Македонский: К проблеме кризиса полиса |год=1993 |место=М. |издательство=Издат. фирма «Восточная литература» |страниц=288 |isbn=5-02-017392}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Проскурина |автор=Проскурина В. |заглавие=Мифы империи: Литература и власть в эпоху Екатерины II |год=2006 |место=М. |издательство=Новое литературное обозрение |страниц=328 |isbn=5-86793-424-1}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Суровенков |автор=Суровенков Д. |заглавие=Antiquitas Iuventae |год=2007 |часть=К вопросу об обстоятельствах смерти Александра Македонского |место=Саратов |страницы=85—86}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Уортингтон |автор=Уортингтон Й. |заглавие=Филипп II Македонский |год=2014 |место=СПб. |издательство=Евразия |страниц=400 |isbn=978-5-91852-053-6}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Фишер-Фабиан |автор=Фишер-Фабиан С. |заглавие=Александр Великий : Мечта о братстве народов / Пер. с нем. Н. Фатовой, А. Вайса и др. |год=1998 |место=Смоленск |издательство=Русич |страниц=432 |серия=Тирания |isbn=5-88590-659-9}}
# {{публикация|книга
|автор          = Фор П.
|заглавие       = Александр Македонский / Пер. с франц. И. И. Маханькова
|место          = М.
|издательство   = Молодая гвардия
|год            = 2011
|страниц        = 445
|серия          = Жизнь замечательных людей
|серия выпуск   = 1501 (1301)
|isbn           = 978-5-235-03423-5
|ref            = Фор
}}
# {{Ռուսերեն հոդված |ref=Чиглинцев |автор=Чиглинцев Е. |заглавие=Рецепция мифа об Александре Македонском |год=2009 |место=Казань |издание=Рецепция античности в культуре конца XIX — начала XXI вв |издательство=Издательство {{comment|КГУ|Казанского государственного университета}}}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Шахермайр |автор=Шахермайр Ф. |заглавие=Александр Македонский |год=1997 |место=Ростов-на-Дону |издательство=Феникс |страниц=576 |isbn=5-85880-313-X}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Шифман |автор=Шифман И. Ш. |заглавие=Александр Македонский |год=1988 |место=Л. |издательство=Наука |страниц=208 |isbn=5-02-027233-7}}
# {{h|Шофман|1976|3=''Шофман А. С.'' Восточная политика Александра Македонского. — Казань: Издательство {{comment|КГУ|Казанского государственного университета}}, 1976. — 528 с.}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Шеппард |автор=Шеппард Р. |заглавие=Александр Македонский : Армия, походы, враги / Пер. с англ. А. Колина |год=2010 |место=М. |издательство=Эксмо |страниц=256 |серия=Военная история человечества |isbn=978-5-699-39019-9}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Янгулов |автор=Янгулов С. |заглавие=Шахермайр Ф. Александр Македонский |год=1997 |часть=Личность и дела Александра Македонского в интерпретации Фрица Шахермайра |место=Ростов |издательство=Феникс |страницы=3—9}}
# {{h|Bosworth|1994|3=''Bosworth A.'' Alexander the Great. // Cambridge Ancient History. — Vol. VI: The Fourth century B.C. — Cambr.: Cambridge University Press, 1994. — P. 791—875.}}
# {{h|Bosworth|1993|3=''Bosworth A.'' Conquest and Empire: The Reign of Alexander the Great. — Cambr.: Cambridge University Press, 1993. — 348 p.}}
# {{h|Chugg|2002|3=''Chugg A.'' The Sarcophagus of Alexander the Great? // Greece & Rome, Second Series, Vol. 49, No. 1 (Apr., 2002). — P. 8—26.}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Green |автор=Green P. |заглавие=Alexander of Macedon, 356—323 B.C.: A Historical Biography |год=1991 |место=Los Angeles |издательство=University of California Press |страниц=625 |isbn=0-520-07166-2}}
# {{h|Hamilton|1965|3=''Hamilton J.'' Alexander’s Early Life // Greece & Rome, 2nd Series. — 1965. — Vol. 12, No. 2 (October). — P. 117—124.}}
# {{Ռուսերեն հոդված |ref=Hattendorff |автор=Hattendorff C. |заглавие=Alexander |год=2013 |место=Stuttgart/Weimar |издание=Historische Gestalten der Antike. Rezeption in Literatur, Kunst und Musik |страницы=17—58}}
# {{h|Heckel|2008|3=''Heckel W.'' The Conquests of Alexamder the Great. — Cambr., 2008. — 240 p.}}
# ''Nawotka K.'' Alexander the Great. — Cambridge, 2010. — 440 p.
# {{h|O’Brien|1992|3=''O’Brien J. M.'' Alexander the Great: The Invisible Enemy. — L.—{{N. Y.}}: Routledge, 1992. — 336 p.}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Raman |автор=Raman B. |заглавие=Notable Horoscopes |год=1991 |место=Delhi |издательство=Motilal Banarsidass |страниц=458 |isbn=9788120809000}}
# {{h|Stoneman|1997|3=''Stoneman R.'' Alexander the Great. — Routledge, 1997. — 122 p.}}
# {{Ռուսերեն գիրք |ref=Stoneman |автор=Stoneman R. |заглавие=A Companion to Alexander Literature In The Middle Ages |год=2011 |часть=Primary sources from the classical and early medieval periods |место=Leiden |страницы=1—20}}
# {{h|Thomas|2007|3=''Thomas C. G.'' Alexander the Great in his World. — Blackwell, 2007. — 265 p.}}
# {{h|Zuwiyya|2011|3=A Companion to Alexander Literature In The Middle Ages. Ed.: D. Zuwiyya. — Leiden: Brill, 2011. — 410 p.}}
{{refend}} 
{{Արտաքին հղումներ}}
{{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=153}}
{{Wikidata/Ancestors}}
{{Wikidata/FamilyTree}}

{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}}
{{Լավ հոդված/Կատեգորիա}}
{{Տարվա հոդված/Կատեգորիա|2019}}

{{DEFAULTSORT:Մակեդոնացի, Ալեքսանդր}}
[[Կատեգորիա:Ալեքսանդր Մակեդոնացի]]
[[Կատեգորիա:Զորավարներ]]
[[Կատեգորիա:Հին Հունաստանի պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Մ.թ.ա. 323 մահեր]]
[[Կատեգորիա:Մ.թ.ա. 356 ծնունդներ]]
[[Կատեգորիա:Մակեդոնացի թագավորներ]]
[[Կատեգորիա:Փարավոններ]]
[[Կատեգորիա:Քաղաք հիմնադրած անձինք]]
Այս էջում օգտագործված կաղապարները.
Վերադարձ դեպի Ալեքսանդր Մակեդոնացի։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Ալեքսանդր_Մակեդոնացի» էջից