Քյութահյա

Փոքր Ասիայում, պատմական Փռյուգիայի տարածքում, Կ.Պոլսից 125 մղոն տարածության վրա, դեռ անտիկ շրջանում գոյություն է ունեցել Kotyaion քաղաքը, որն այժմ կոչվում է Քյութահյա, և այստեղ հայեր այլևս չեն ապրում։ Բայց միջնադարում Քյութահյայում աշխույժ և հարուստ հայկական համայնք է եղել, որտեղ էլ 14-15-րդ դդ. աստիճանաբար թափ է հավաքել և զարգացել հախճապակյա սալիկներ պատրաստելու արհեստը, և ձևավորվել է Քյութահյայի հայկական սալիկների դպրոցը։ Ամենավաղ պահպանված նմուշները թվագրվում են 16-րդ դարին։

Վաղ քյութահյական հայկական սալիկները երկգույն են՝ սպիտակ և կապույտ, և միայն 17-րդ դարում հայ վարպետները սկսում են օգտագործել դեղին, կանաչ և հայտնի հայկական կարմիր (tomato-red color armenian) գույները։ Քյութահյան դարձավ հայկական հախճապակու արտադրության կենտրոն, և Օսմանյան կայսրության մեջ նրա հիմնական մրցակիցը Իզնիկն էր, որի արտադրանքն, ի տարբերություն հայ վարպետների "քրիստոնեական" սալիկների, "իսլամական" թեմատիկայով էր։

Կուտինայի խեցեգործության մեջ առաջնահերթ էր դեկորատիվ սալիկների պատրաստումը, որոնք կիրառվել են հայկական և հունական եկեղեցիները, օսմանյան մզկիթները հարդարելու համար։ Նշանավոր են Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի Հարության տաճարի (1719 թ.), Կեսարիայի Ս. Կարապետ վանքի Ս. Հրե��տակապետ եկեղեցու (1797 թ.), Ս. Կարապետի գերեզմանի մատուռի (1757 թ.), Կ. Պոլսի մի շարք եկեղեցիների ներքնամասը գարդարող՝ կուտինահայերի պատրաստած հախճապակիները։ Իշխողը կապույտ և սպիտակ երկրաչափական զարդանախշն է։ Կուտինայի խեցեգործական կարևոր արտադրանքը կենցաղային իրերն էին, որոնք դուրս էին գալիս համաշխարհային շուկա, սափորներ, ամաններ, պնակներ, որոնք աչքի էին ընկնում նրբագեղ ուրվագծով, բուսական և երկրաչափական զարդանախշով, կանաչի, կապույտի, դեղինի և սպիտակի մաքուր համադրություններով։ Կուտինայում արտադրված բազմաթիվ իրեր պահվում են աշխարհի խոշորագույն թանգարաններում (Լոնդոն, Լենինգրադ, Փարիզ, Բրյուսել, Ստամբուլ, Վենետիկ, Երուսաղեմ), որոնցից մի քանիսի վրա պահպանվել են «Այվազ», «Աբրահամ» և այլ վարպետների անունները։

1869 թվականին Քյութահյայում է ծնվել Կոմիտասը։