Սինթետիկ կաուչուկի գործարանի բնակելի շենք

1933 թվականին ԽՍՀՄ Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը թիվ 4-931 բանաձևով հանձնարարել է Ծանր արդյունաբերության ժողովրդական կոմիսարիատին սկսել Երևանում կալցիումի կարբիդ��ց պատրաստված քլորոպրենային կաուչուկի լայնածավալ գործարանի կառուցումը^[3]։ Միևնույն ժամանակ Երևանի կենտրոնում սկսվել է ապագա գործարանի աշխատակիցների համար նախատեսված բնակելի շենքի շինարարությունը։ Շենքի ճարտարապետը Տիրան Երկանյանն է եղել, որ 1930 թվականին Մոսկվայից Երևան է տեղափոխվել այն բանից հետո, երբ Հայկական ԽՍՀ Կոմկուսի առաջին քարտուղար Աղասի Խանջյանը հայազգի ստեղծագործ մտավորականությանը կոչ է արել օգնել վերականգնելու հանրապետությունը։ Երկանյանը կառուցել է ողջ Հայաստանում՝ Դիլիջանում, Գյումրիում, Ալավերդիում, Ջերմուկում; Սինթետիկ կաուչուկի գործարանի աշխատակիցների համար տունը դարձել է նրա ամենակարևոր նախագիծը Երևանում՝ «Մոսկվա» կինոթատրոնի հետ մեկտեղ^[4]։

Շենքի կառուցումը ավարտվել է 1934 թվականին՝ գործարանի գործարկումից երկու տարի առաջ։ Կալցիումի կարբիդի արտադրությունը գործարանում սկսվել է միայն 1936 թվականին։ Տունը զբաղեցնում էր Հանրապետության (1930-ական թվականներին՝ Լենինի), Վարդանանց (1930-ական թվականներին՝ Կնունյանց) փողոցներով և Վարդանանց փողոցի 2-րդ նրբանցքով սահմանափակված թաղամասը։ Շենքի տարբեր հատվածներ այսօր տարբեր հասցեներ են կրում։

Հակառակ կողմում (Տպագրիչների փողոցի երկայնքով) շենքը կառուցված է ավելի դասական կոնստրուկտիվիստական ոճով և հարում է «Նարկոմտյաժպրոմի» աշխատակիցների տանը։

Շենքը հետկոնստրուկտիվիզմի վառ օրինակ է։ Դասական կոնստրուկտիվիզմը շատ ավելի երկրաչափական էր՝ հիմնված հստակ ձևերի վրա, մինչդեռ Երկանյանը հրաժարվել է խիստ ռացիոնալիզմից և նպատակահարմարությունից՝ խաղալով տարբեր ծավալների և մանր դետալների ու ծավալների հետ, մասնավորապես՝ Վարդանանց փողոցի և Վարդանանց 2-րդ նրբանցքի անկյունում կիսաշրջանաձև ծավալով տարբեր բարձրության հարկերի հետ։ Բացի այդ, տների ճարտարապետության մեջ համադրված են սանդուղքներ, ապակեպատ սուր անկյուններ, և այլ վառ տարրեր^[5]։

Հետագայում Երկանյանի այս և մի քանի այլ ստեղծագործություններ քննադատվել են հենց այն բանի համար, որ փորձ է արվել «կոնստրուկտիվիզմին դեկորացիա դնել»՝ փոխանակ կոնստրուկտիվիզմից վերջնականապես հեռանալու ստալինյան ճարտարապետության նոր՝ պաշտոնապես հաստատված ոճին։ Երևանյան «Խորհրդային արվեստ» շաբաթաթերթը գրել է, որ շենքը «կոնստրուկտիվիզմի վերջին կանգառն» է^[6]։

Ինչպես մյուս կոնստրուկտիվիստական կոմունաներում, այնպես էլ Սինթետիկ կաուչուկի գործարանի տներում լուծվեցին առօրյա կյանքի բարդ կազմակերպման խնդիրները։ Շրջանի ներսում կառուցվել են խաղահրապարակներ, մանկապարտեզ, մանկամսուր, խանութ։

•  
  Շենքի ճակատը դեպի Վարդանանց փողոց; հստակ երևում է ստվերների ու ծավալների հետ խաղը
•  
  Շենքի ճակատը նայում է Վարդանանց և Հանրապետության փողոցների խաչմերուկին
•  
  Շենքի հետևի, կոնստրուկտիվիստական ճակատը՝ դեպի Տպագրիչների փողոց։ Հստակ երևում է սանդուղքի կիսաշրջանաձև ծավալը։