Ուղեգրություն

Ուղեգրությունների վաղ օրինակներից է Պավսանիասի «Հունաստանի նկարագրություն» երկը 2-րդ դարում, Ջերալդ Ուելսցու «Ճանապարհորդություն Ուելսով» (1191) և «Ուելսի նկարագրություն» (1194) երկերը, ինչպես նաև Իբն Ջուբայրի (1145-1214) և Իբն Բատուտայի (1304-1377) ճանապարհորդական գրառումները, որոնք արդեն հայտնի երկրների մանրամասն նկարագրություններ են։ Ուղեգրության ժանրը շատ տարածված էր միջնադարյան արաբական գրականության մեջ^[2]։ Ճանապարհորդական նոթերի ժանրը մեծ տարածում գտավ միջնադարյան Չինաստանի Սուն դինաստիայի տարիներին (960–1279)^[3]: Ժանրը կոչվում էր «ճանապարհորդական գրառումների գրականություն» և հաճախ գրի էր առնվում արձակի, էսսեի կամ օրագրի ոճով^[4]։ Աշխարհագիր հեղինակներ Ֆան Չենդան և Սյու Սյակեն իրենց երկերը հարստացրել են աշխարհագրական և տեղագրական տեղեկություններով, մինչդեռ նշանավոր պոետ և պետական գործիչ Սու Շին իր «Քարե զանգ լեռան պատմությունը» ճանապարհորդական էսսեի առանցքային նպատակը կառուցել է փիլիսոփայական և բարոյախրատական բանավեճի հիմքում^[5]։ Ճանապարհորդությունից հաճույք ստանալու, ճանապարհորդելու և դրա մասին գրի առնելու մեզ հայտնի ամենավաղ օրինակներից մեկը Պետրարկայի (1304-1374) «Վերելք Վանտու լեռ» երկն է՝ գրված 1336 թվականին։ Նա նշել է, որ ինքը բարձրացավ լեռը նշանավոր բարձունքը տեսնելու հաճույքը վայելելու համար։ Լեռան ստորոտում մնացած իր ուղեկիցներին Պետրարկան անվանել է «frigida incuriositas»՝ «հետաքրքրասիրությունից զուրկ էակներ»։ Այնուհետև նա պատմում է վերելքի մասին՝ այլաբանորեն համեմատելով լեռ մագլցելն իր սեփական բարոյական առաջընթացի հետ։ 18-րդ դարում ճանապարհորդական գրականություն էին կոչվում ճամփորդական օրագրերը^[6]։ 18-րդ դարի Բրիտանիայում գրեթե բոլոր քիչ թե շատ հայտնի գրողները ստեղծագործում էին ուղեգրությունների ժանրում^[7]։ Նավապետ Ջեյմս Կուկի օրագրերը (1784) համարժեք կարող են լինել այսօրվա բեսթսելլերներին^[8]։ Ալեքսանդր Հումբոլդտի ճանապարհորդական նոթերը, որոնք նա գրի էր առել Հարավային Ամերիկայի հասարակածային շրջաններ կատարած արշավ��երի ժամանակ՝ 1799-1804 թվականներին, սկզբում հրատարակվելով ֆրանսերեն, թարգմանվել են բազմաթիվ լեզուներով և մեծ ազդեցություն են ունեցել հետագա մի շարք բնագետների՝ ներառյալ Չարլզ Դարվինի աշխատությունների վրա։ Ավելի ուշ շրջանի ուղեգրությունները ընդգրկում են Գրան տուրի մասնակիցների գործերը։ Միջոցներ և ազատ ժամանակ ունեցող ազնվականներն ու հոգևորականները ճանապարհորդում էին Եվրոպայում, ուսումնասիրում դրա արվեստն ու ճարտարապետությունը։ Ճանապարհորդական գրականության պիոներներից մեկը Ռոբերտ Լուիս Սթիվենսոնն էր՝ Սևեններ կատարած իր ճանապարհորդությունների մասին ուղեգրություններով։ Այդ գրքերը նշանավոր էին հատկապես արշավների, վրանային գիշերակացի ու առաջին քնապարկերի գործածության նկարագրություններով^{[9][10][11][12]}։

Ճանապարհորդական գրքերն իրենց ոճով ներառում են վավերագրականից մինչև լրագրողական ժա��րը, հումորային մեմուարներից մինչև լուրջ ուսումնասիրությունները։ Նրանք հաճախ են զուգակցվում զբոսաշրջության հետ և ներառում են նաև ուղեցույց գրքերը^[13]։ Ճանապարհորդական նկարագրություններ կարելի է գտնել վեբ կայքերում, պարբերականներում, բլոգներում և գրքերում։ Ճանապարհորդական գրքեր գրել են բազմաթիվ հեղինակներ՝ ներառյալ ճանապարհորդներ, ռազմական գործիչներ, միսիոներներ, հետազոտողներ, գիտնականներ, ուխտագնացներ, հասարակական գործիչներ, մանկավարժներ և արտագաղթողներ։ Ճանապարհորդական գրականությունը հաճախ զուգակցվում է էսսեի ժանրի հետ, ինչպես Նայփոլի «Հնդկաստան. վիրավոր քաղաքակրթություն» գրքում (1976)։ Հեղինակի ուղևորությունը Հնդկաստան վերածվում է երկրի ու ժողովրդի լայնածավալ ու խորը ուսումնասիրության։ Նմանատիպ աշխատություն է նաև Ռեբեկա Ուեսթի «Սև գառն ու մոխրագույն բազեն» գիրքը (1941), որում արտացոլված են Հարավսլավիայում կատարած նրա շրջագայությունները^[14]։ Երբեմն գրողը մի որոշ ժամանակով բնակություն էր հաստատում ինչ-որ բնակավայրում, կլանում տեղանքի մասին ամեն մի տեղեկություն՝ շարունակելով ուսումնասիրել շրջապատը ճանապարհորդ-գրողի տեսանկյունից։ Այդպիսի երկերի օրինակներ են Լոուրենս Դարրելի «Դառը կիտրոններ» (1957), Դեբորա Թոլի «Սպիտակ կովի կղզին․ հուշեր իռլանդական կղզուց» (1986)^[15] և Փիթեր Մեյլի «Մի տարի Պրովանսում» (1989) ստեղծագործությունները։ Ճանապարհորդություններն ու բնությունը ձուլվում են Սալլի Քարիգարի, Ջերալդ Դարրելի և Իվան Սանդերսոնի ստեղծագործություններում։ Ջերալդ Դարրելի «Ընտանիքս և ուրիշ կենդանիներ» (1956) ստեղծագործությունը բրիտանացի բնագետի ինքնակենսագրականն է։ Այն պատմում է նրա մանկության տարիների մասին, որն անցկացրել էր քույրերի, եղբոր և այրիացած մոր հետ Կորֆու կղզում 1935-1939 թվականներին։ Դարրելների կյանքը հեղինակը նկարագրում է հումորային նրբերանգներով և ավելացնում կղզու կենդանական աշխարհի մասին ընդարձակ ուսումնասիրություն։ Այն Դարրելի «Կորֆույական եռագրության» առաջին և ամենահայտնի երկն է՝ «Թռչուններ, գազաններ և ազգականներ» և «աստվածների պարտեզը» գրքերի հետ մեկտեղ (1978)։ Իվան Սանդերսոնը հրատարակեց «Կենդանական գանձը»՝ այն ժամանակ բրիտանական Արևմտյան Աֆրիկայի ջունգլիներ կատարած արշավների մասին, «Կարիբյան գանձը»՝ Տրինիդադ, Հաիթի և Սուրինամ կատարած արշավների (1936-1938) ամփոփ նկարագրությունը և «Ապրող գանձը» Ջամայկա, բրիտանական Հոնդուրաս (այժմ՝ Բելիզ) և Յուկատան կատարած արշավների մասին գրքերը։ Այս գրողները բնագետներ էին և ստեղծագործում էին իրենց ուսումնասիրության առարկայի՝ բնագիտության տեսանկյունից։ Մեկ այլ բնագետ՝ Չարլզ Դարվինը իր ամենահայտնի «Բնագետի ճամփորդությունը «Բիգլ» նավի վրա» ճանապարհորդական հուշագրության մեջ միավորել է գիտությունը, բնագիտության պատմությունը և ճանապարհորդությունը^[16]։ Այլ բնագավառների մի շարք գրողներ ևս գրել են իրենց ճանապարհորդական փորձառության մասին։ Նրանցից են Սեմյուել Ջոնսոնը («Ուղևորություն Շոտլանդիայի արևմտյան կղզիներ» 1775), Չարլզ Դիքենսը («Ընդհանուր շրջագայությունների ամերիկյան նոթեր» 1842), Հիլարի Բելոքը («Հռոմ տանող արահետը» 1902), Մերի Ուոլսթոնքրաֆտը («Նամակներ գրված Շվեդիայում, Նորվեգիայում և Դանիայում ապրած օրերին» 1796), Դեյվիդ Հերբերթ Լոուրենսը («Մթնշաղն Իտալիայում և ուրիշ էսսեներ» 1916, «Առավոտները Մեքսիկայում և ուրիշ էսսեներ» 1927), Ռեբեկա Ուեսթը («Սև գառը և մոխրագույն բազեն» 1941), Ջոն Ստայնբեքը («Ճանապարհորդություն Չառլիի հետ, Ամերիկան փնտրելիս» 1962)^[17]։

Նավարկությունների մասին պատմություններում դասական օրինակ է Ջոշուա Սլոքամի «Միայնակ պտտվելով աշխարհի շուրջը» (1900) արկածային գիրքը^[18]։ 1895 թվականին նա սկսում է նավարկությունը Բոստոնից^[19] և գրքում նկարագրում է այդ շուրջերկրյա ճանապարհորդությունը։ Ավելի քան երեք տարի անց, 1898 թվականի հունիսի 27-ին նա վերադառնում է Նյուպորտ, Ռոդ Այլենդ, կատարելով շուրջերկրյա նավարկություն։

Ուղեցույց գիրքը կամ ճանապարհորդական ուղեցույցը զբոսաշրջիկներին ու այցելուներին հասցեաուղղված գիրք է, որը պարունակում է տվյալ վայրերի մասին տեղեկություններ^[20]։ Ուղեցույց գրքի վաղ օրինակներից է Թոմաս Ուեսթի 1778 թվականին հրատարակված Անգլիայի լճերի շրջանը նկարագրող ուղեցույց գիրքը^[21]։ Ուղեցույց գրքերը պարունակում են կեցության, ռեստորանների, տրանսպորտի և զբաղմունքների մասին բազմաթիվ մանրամասներ։ Հաճախ դրանց կցվում են պատմական և մշակութային տեղեկություն պարունակող քարտեզներ։ Գոյություն ունեն տարբեր տեսակի ուղեցույց գրքեր, կախված ուղևորության տարբեր նպատակներից՝ սկսած արկածայինից մինչև պասիվ հանգիստ կամ գործնականից մինչև մշակութային։ Ուղեցույց գրքերը նաև վերածվում են ճանապարհորդական կայքէջերի։

Գոյություն ունեն ճանապարհորդական գրքերի համար նախատեսված գրական մրցանակներ, ինչպես՝«Թոմաս Կուկի մրցանակը», որը շնորհվել է 1980-2004 թվականներին, «Դոլմանի լավագույն ուղեգրության մրցանակը», որը սկսել է շնորհվել 2006 թվականից ի վեր։ Հյուսիս-ամերիկյան ճանապարհորդական լրագրողների ասոցիացիան կազմակերպում է ամենամյա մրցույթ ճանապարհորդ-լրագրողների համար մի շարք անվանակարգերով, ներառյալ տպագիր և առցանց մեդիան^[22]։

• Արկածային տուրիզմ

• Adams, Percy G., ed. (1988). Travel Literature Through the Ages: An Anthology. New York and London: Garland. ISBN 0-8240-8503-5.
• Adams, Percy G. (1983). Travel Literature and the Evolution of the Novel. Lexington: University press of Kentucky. ISBN 0-8131-1492-6.
• Barclay, Jennifer and Logan, Amy (2010). AWOL: Tales for Travel-Inspired Minds: Random House of Canada. 9780307368416.
• Batten, Charles Lynn (1978). Pleasurable Instruction: Form and Convention in Eighteenth-Century Travel Literature. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-03260-6. OCLC 4419780.
• Chaney, Edward (1998). The Evolution of the Grand Tour: Anglo-Italian Cultural Relations Since the Renaissance. London: Frank Cass. ISBN 978-0-7146-4577-3. OCLC 38304358.
• Chatzipanagioti-Sangmeister, Julia (2006). Griechenland, Zypern, Balkan und Levante: eine kommentierte Bibliographie der Reiseliteratur des 18. Jahrhunderts (German). Eutin: Lumpeter and Lasel. ISBN 978-3-9810674-2-2. OCLC 470750661.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
• Cox, Edward Godfrey (1935). A Reference Guide To The Literature Of Travel. Including Voyages, Geographical Descriptions, Adventures, Shipwrecks and Expeditions. Seattle: University of Washington. Vol. 1
• Cox, John D. (2005). Traveling South: Travel Narratives and the Construction of American Identity (English). University of Georgia Press. էջ 65. ISBN 9780820330860.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
• Diekmann, Anya and Hannam, Kevin (2010). Beyond Backpacker Tourism: Mobilities and Experiences: Channel View Publications. 1845412060.
• Fussell, Paul (1963). «Patrick Brydone: The Eighteenth-Century Traveler As Representative Man». Literature As a Mode of Travel. New York: New York Public Library. էջեր 53–67. OCLC 83683507.
• Hargett, James M. (1985). «Some Preliminary Remarks on the Travel Records of the Song Dynasty (960-1279)». Chinese Literature: Essays, Articles, Reviews. 7 (1/2): 67–93. doi:10.2307/495194. JSTOR 495194.
• Speake, Jennifer (2003). Literature of Travel and Exploration: An Encyclopedia. New York: Fitzroy Dearborn. ISBN 1-57958-247-8. OCLC 55631133.
• Stolley, Karen (1992). El lazarillo de ciegos caminantes: un itinerario crítico (Spanish). Hanover, New Hampshire: Ediciones del Norte. ISBN 978-0-910061-49-0. OCLC 29205545.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
• Batten, Charles Lynn (1978). Pleasurable Instruction: Form and Convention in Eighteenth-Century Travel Literature. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-03260-6. OCLC 4419780.
• Chaney, Edward (1998). The Evolution of the Grand Tour: Anglo-Italian Cultural Relations Since the Renaissance. London: Frank Cass. ISBN 978-0-7146-4577-3. OCLC 38304358.
• Chatzipanagioti-Sangmeister, Julia (2006). Griechenland, Zypern, Balkan und Levante: eine kommentierte Bibliographie der Reiseliteratur des 18. Jahrhunderts (German). Eutin: Lumpeter and Lasel. ISBN 978-3-9810674-2-2. OCLC 470750661.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
• Cox, Edward Godfrey (1935–1949). A Reference Guide To The Literature Of Travel. Including Voyages, Geographical Descriptions, Adventures, Shipwrecks and Expeditions. Vol. 1–3. Seattle: University of Washington – via Hathi Trust.; also Vol. 1 via Internet Archive
• Fussell, Paul (1963). «Patrick Brydone: The Eighteenth-Century Traveler As Representative Man». Literature As a Mode of Travel. New York: New York Public Library. էջեր 53–67. OCLC 83683507.
• Hargett, James M. (1985). «Some Preliminary Remarks on the Travel Records of the Song Dynasty (960-1279)». Chinese Literature: Essays, Articles, Reviews. 7 (1/2): 67–93. doi:10.2307/495194. JSTOR 495194.
• William Thomas Lowndes (1869). «Voyages and Travels». In Henry G. Bohn (ed.). Bibliographer's Manual of English Literature. Vol. 5. London: Bell and Daldy.
• Speake, Jennifer (2003). Literature of Travel and Exploration: An Encyclopedia. New York: Fitzroy Dearborn. ISBN 1-57958-247-8. OCLC 55631133.
• Stolley, Karen (1992). El lazarillo de ciegos caminantes: un itinerario crítico (Spanish). Hanover, New Hampshire: Ediciones del Norte. ISBN 978-0-910061-49-0. OCLC 29205545.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)

• American Journeys, collection of primary exploration accounts of the Americas.
• Historical British travel writers: an extensive open access library on the Vision of Britain site.
• «The Literature of Travel, 1700–1900». Bartleby.com.