Հացը հայ ժողովրդական հավատալիքներում

Հացը ոչ նյութական մշակութային ժառանգության բաղադրիչներից է։ Հայերն ունեն հացի բազմազան տեսակներ՝ ցորենհաց, գարեհաց, մատնաքաշ, պան, նկանակ, լավաշ, լոշ, անեկ (խմորը չհասունացած), բաղարջ (անթթխմոր), խուկլի (քիչ չափով չթթված), կողի, կսկուծ, պասպաճիկ, սոմին, բոքոն, ձողիհաց, ճաթ (կորեկի, եգիպտացորենի), կիլիկհաց, տաշտիքեր, պահուց քալիճա, տաք հացի քուլիճա, դոմպիկ, թերուն, փռան ու թնրի բաղարջ և այլ տեսակներ^[1]։

Շիրակում ցորենի առատության մասին վկայված է հնօրյա ավանդազրույցով։

Պատմական Հայաստանի բնակավայրերը, որոնք աչքի են ընկել բերքի ու հացի առատությամբ, ունեն այսպիսի անվանումներ՝ Հացաշենը(Թալինի շրջան), Հացառատը(Կամո քաղաքի մոտ), Հացավանը( Աբովյանի շրջան, Սիսիան), Հացի(Արցախ, Մարտռւնու շրջան), Հացիկ (Ախուրյանի շրջան), Հացեկաց(Մեծ Հայք, Տուրուբերան, Տարոն գավառ)։

«Սասնա ծռեր» էպոսում կա «Հացն ու գինին, Տեր կենդանին» աղոթք-բանաձևը, որում Հացն ու Գինին քրիստոնեկան պատարագի Հաղորդությունն է, իսկ Տեր կենդանին՝ Աստված^[3]։

Ըստ ավանդության' հայոց մեջ կար հացահատիկի աստվածուհու պաշտամունք, նրա անունը Աշորա էր, ուներ 4 վարսահյուս՝ ցորնաթույր, հաճարաթույր, գարեթույր ու կորեկաթույր։ Տերունական աղոթքի «Զհաց մեր հանապազորդ տո՛ւր մեզ այսօր» նախադասությունը նույնպես փաստում է հացի կարևորությունը։

Հացի պաշտամունքը հայոց մեջ արտահայտվել է զանազան ծեսերում ու հավատալիքներում։

Հնում վստահ են եղել, նոր տունը կառուցելիս հիմքի մեջ մի բուռ ցորեն պետք է լցնել, որպեսզի հացի պակաս չլիներ։ Եթե մեկը հիվանդանում էր, հիվանդատերը լավաշ էր թխում ու բաժանում 7 տների, որպեզի ապաքինվեր։ Վանում հայերն հավատում էին, որ ուշ լեզու ելնող կամ կակազող երեխային կարող է բժշկել Թուխ գետի ջրով թխած հացը։ Երեխայի ոտքին բոքոն են կապել, որ նա հեշտ ու շուտ սկսի քայլել։

• Հացով երդվել են, աղ ու հացով դիմավորել են հյուրերին։

Հայոց լեզվում կան բազմաթիվ կայուն կապակցություններ՝ հաց արմատով՝

• հացով մարդ,
• հացը կոկորդով ներս չգնալ,
• հացը շեն անել,
• հացի մեջ աղ չլինել
• հացը ցամաք ուտել,
• հացի պռունկը կտրել,
• հացով տեղ,
• հացին յուղ քսել,
• հացի տեր լինել և այլն^[4]։

Հայոց մեջ տարածված են նաև հացի հետ կապված առած-ասացվածքներ՝

• Էրկու ջուրը մե հացիմ տեղ կբռնե։
• Հացիկ- ջրիկ կյանք երջանիկ։
• Հացը սուլթան, ջուրը՝ վեզիր, մնացածը գզիր-մզիր^[5]։

Ժողովրդական հավատալիք էր՝ ցորենի վերջին խուրձը կապելը, ասում էին՝ ով կապում էր վերջին խուրձը,նույն տարում կամուսնանար։ Հասկերի վերջին խրձից պսակ էին հյուսում, եկեղեցում օրհնում ու պահպանում մինչև գարնան բացվելը։ Վերջին խուրձը անվանել են հացի մայր կամ հնձի մայր։ Այդ խուրձը կնոջ տեսքով էին կապում, ծաղկազարդ էր ու գոգնոցով։ Նորափեսայի համար ցորենի հասկերով նարոտ էին հյուսում և բարեմաղթում բարեբերություն ընտանիքին^[6]։ Հայ կանայք խմոր հունցելու տաշտը այլ գործերի համար չէին գործածում՝ համարելով դա մեղք։ Խմորի վրա խաչ են անում, որ լավ հասունանա։ Այրին իրավունք չուներ հարսանիքի հացի համար ալյուր մաղել։ Խմորի համար ջուրը տաքացնում ու խաչակնքում էին։ Խմորի գնդերը չեն հաշվել, որ հացը չպակասի։ Նաև եղել է այսպիսի սովորույթ՝ մինչև չեն թխել յոթ հաց, չեն կերել, որ հաջողությունը տնից չպակասի։ Հացի տաշտի մեջ վերջին հացը կիսում թողնում էին, կեսն էլ նետում էին թոնիրը։ Եթե ուզում էին, որ մուրազը կատարվի, լուսաբացին հացը պահում էին արևին ու աղոթում։ Հաց ուտելուց հետո սեղանը այդպես չէին թողնում, արագ հավաքում էին, որ հացի հրեշտակը բարեհաճ մնա։ եթե երեխային պիտի գիշերը տնից դուրս տա��եին, բարուրի մեջ հաց էին դնում։ Հացը նաև հաշտության խորհրդանիշ էր, դեռ Ալեքսանդր Մակեդոնացու ժամանակներից հայկական լավաշը եղել է խաղաղասիրության խորհրդանիշ, հայերն այն կախել են բերդի պարիսպներից^[7]։ Մեծ պասի առաջին օրը 7 հատ բաղարջ են թխել։ Տյառնընդառաջին աղանձ են պատրաստել՝ ցորենը բովելով, որպեսզի գարունը շուտ բացվեր։ Սուրբ Սարգսի տոնին բոված ալյուրից պատրաստված փոխինձ էին դնում երդիկը։ Հալվա էին պատրաստում ու բաժանում։ Կար ավանդույթ՝ կաթնով եփել ու այն շաղ տալ արտում, որ ցորենի բերքն առատ լիներ^[8]։ Ամանորի Տարի հացն ու ցորեն, գարի այլ հատիկեղեններն առատ օգտագործելն ունեցել է հմայական նշանակություն, հավատացել են, որ տարին առատ է լինելու։

Հաց

• Կ․ Սահակյան, Ռ․ Հովհաննիսյան, Հացին առնչվող ժողովրդական պատկերացումներ և հավատալիքներ, ՀՀ ԳԱԱ ՇՀՀԿ, Գիտական աշխատանքներ, 2011։
• Հ․ Խառատյան-Առաքելյան, Հայ ժողովրդական տոները, Երևան, 2005։
• Ա․ Տ․ Ղանալանյան, Առածանի, Երևան, 1960։

• Լավաշ թխելու ծեսը
• Լավաշ թխելու խաղերգեր
• Հայկական հաց