Հայկական վանք (Կոկտեբել)

Կոկտեբել բնակավայրը ներառված է Թեոդոսիայի քաղաքային խորհրդում։ Հայերն այստեղ հաստատվել են զարգացած միջնադարում, և գաղութը ծաղկման շրջանի է հասել Ջենովայի հանրապետության կողմից Ղրիմի որոշ տարածքների գրավման ժամանակ։ Հայերն այս ծովափնյա քաղաքում զբաղվել են այգեգործությամբ, առևտրով և արհեստներով, կապ պահպանել ինչպես Թեոդոսիայի, այնպես էլ հայաշատ այլ քաղաքների, մասնավորապես՝ Հին Ղրիմի հետ։

Հուշարձանը չի պահպանվել։ Պ. Կոեպենը բազմիցս հիշատակում է կառույցի և իր օժանդակ շինությունների պատերին հայերեն արձանագրությունները։ Այս միջնադարյան ամենահետաքրքիր հնության մասին պատկերացում կարելի է կազմել Է. Վիլնյովի ալբոմում հրապարակված հակիրճ ծանոթագրության և փորագրության հիման վրա։ Վ. Ռուսինի հեղինակած փորագրությունը պատկերում է ամբողջական փլուզման եզրին գտնվող աղեղնավոր եկեղեցի։ Այն նայում է դիտողին իր անկյունային հարավարևելյան կողմով և, ենթադրաբար, այն ժամանակվա միակ վանական համալիրն էր, որը համեմատաբար պահպանված էր։ Այսպիսով, արդեն 19-րդ դարի կեսերին Կոկտեբելի հայկական եկեղեցին ամուր էր, թեև ավերված վիճակում։ Վերն են խոյացել միայն խարխուլ արտաքին պատերը, որոնք հյուսիսարևելյան մասում պատկերված են ճեղքված, շեղված և թեքված, ինչը վկայում է շենքի՝ երկրաշարժից կործանման մասին։ Ըստ երևույթին, եկեղեցին եղել է բավականին ընդարձակ վանքի գլխավոր շենքը, քանի որ դրանից մի քանի հարյուր քայլ դեպի արևելք Է. Վիլնյովը արձանագրել է փոքրիկ մատուռի ավերակներ։ Զբաղեցնելով փոքրիկ բլրի գագաթը՝ եկեղեցին, անկասկած, գերիշխում էր վանքի մնացած շինություններում և հարակից տարածքում։

Դատելով պատի քարի վրա Է. Վիլնյովի կարդացած հայերեն արձանագրությունից՝ մուտքի ձախ կողմում եկեղեցին կառուցել է Ավետիք վարդապետը։ Ավելի ուշ՝ 1401 թվականին, այն վերականգնվել է Ստեփանոս վարդապետի կողմից մի քանի հոգաբարձուների օգնությամբ։ Սա հիմք է տալիս ենթադրելու, որ եկեղեցին կառուցվել է մոտ 14-րդ դարի կեսերին։

Ավերակների պատկերի մանրամասները թույլ են տալիս որոշել շենքի ճարտարապետությունը որպես միանավ հոյակապ սրահի հատակագծում՝ ուղղված դեպի արևելյան կիսակոր, որի շրջանաձև խորանի աբսիդը դուրս էր ցցված ընդհանուր ծավալից։