Հակոբ Մեղապարտ

Հակոբ Մեղապարտը հայ առաջին տպագրիչն է, հայկական տպագրության սկզբնավորողը։

Հակոբ Մեղապարտն իր տպարանը հիմնել է Վենետիկում, քանի որ Հայաստանում այդ ժամանակ գիրք տպագրելու համար նպաստավոր պայմաններ չեն եղել։ Իտալական իշխանություններից հայերեն գրքեր հրատարակելու թույլտվություն ստանալով՝ տեղի գրաձուլող վարպետներին իր տված նմուշներով պատվիրել է հայերեն բոլորգիր և գլխագիր տպատառեր, զարդագրերի, պատկերների, զարդաձև շրջանակների տպատախտակներ, ձեռք է բերել տպագրական մեքենա և այլ սարքեր։^[փա՞ստ]

Մեղապարտի սարքավորած առաջին հայկական տպարանը գործել է 1512–13 թթ. և լույս է ընծայել հավանաբար 6 գիրք (պահպանվել են 5-ը)։ Տպագիր գրքերից առաջինը՝ «Ուրբաթագիրքը»^[3], աղոթքների ու մաղթանքների ժողովածու է, ընդգրկված են ընդարձակ հատվածներ Ավետարանից, մի հատված Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» պոեմից։ Այնուհետև տպագրել է «Պատարագատետր»^[4], «Աղթարք»^[5], «Պարզատումար»^[6], «Տաղարան»^[7] գրքերը, որոնցից միայն «Պատարագատետրն» ունի հրատարակության թվականը, վայրն ու տպագրիչի անունը նշող հիշատակարան՝ «Այս սուրբ տառերը գրվեցին 1513-ին ��ենեժ աստվածապահ քաղաքում, որ է Վենետիկ՝ Ֆրանկստան, Մեղապարտ Հակոբի ձեռքով»։ Այն ներկայացնում է պատարագի կարգը Հայ եկեղեցում։

«Աղթարք»-ում ընդգրկված են հետաքրքրաշարժ զրույցներ, երազների և աստղագուշակության մեկնություններ։ «Պարզատումարը», 1512 թվականից սկսած, հաջորդ 36 տարվա անշարժ տոմարացույցն է։ «Տաղարանը» հայ միջնադարյան տաղերգության ժողովածու է, որտեղ ընդգրկված են Ներսես Շնորհալու, Ֆրիկի, Հովհաննես Թլկուրանցու, Մկրտիչ Նաղաշի ստեղծագործություններից։

Հակոբ Մեղապարտի տպագրած գրքերի էջերը գեղեցիկ զարդանախշված են. դրոշմված են 4 մեծ և 24 փոքր զարդեր, մի շարք պատկերներ, զարդագրեր։ Տպագրությունը երկգույն է՝ սև ու կարմիր։ Գրքերը փոքր են՝ կաշվե զարդանկար կազմերով։ Վերջին էջերին Հակոբ Մեղապարտի տպանշանն է՝ լատիներեն D. Z. I. A. տառերով (Dei` Աստծու, Zanni` ծառա, Iakobus՝ Հակոբ, Armenius՝ Հայ)։ Մեղապարտյան հրատարակությունների տպաքանակի մասին ոչինչ հայտնի չէ։ Այս գրքերը Վենետիկից հայրենիք և հայաբնակ այլ վայրեր են հասցրել հայ վաճառականները։

Հակոբ Մեղապարտի տպագրությունը հետագայում դարձել է հայկական գրատպության զարգացման հիմքը։ Նրա տպագրական արվեստի ավանդները (տպատառերի, զարդագրերի ու զարդերի ձևերը, տպագիր էջի չափը և այլն) օգտագործել են հայ տպագրիչներ Աբգար Թոխաթեցին, Սուլթանշահը, ռուս առաջին տպագրիչ Իվան Ֆեոդորովը, եվրոպացի շատ տպագրիչներ։

Հակոբ Մեղապարտի անունով Երևանում կոչվել է տպագրատուն, կանգնեցվել է նրա հուշարձանը (1987 թ., քանդակագործ՝ Խաչատուր Իսկանդարյան)։

Մինչ 19-րդ դարի վերջ նրա անունը մոռացության էր մատնված։ 1870 թվականին Ղևոնդ Ալիշանը իր «Աղթարք»-ում մեջբերում մի հին տպագիր գիրք, որ հավանական է ամենահինն է, սակայն թվականը իրեն անհայտ է։ Այնուհետևի հետագա տարիներին իրենց ունեցած օրինակների մասին սկսում են գրել Գարեգին Զարպհանալյանը, Գրիգոր Գովրիկյանը, Աբրահամ Այվազյանը և Սահակ Բ Խապայանը՝ Դրանով իսկ Հակոբ Մեղապարտը զբաղեցնում է առաջին հայ տպագիր գրքի հեղինակի դերը, որը մինչ այդ տրված էր Աբգար դպիր Թոխատեցին։ Վերջինս ձուլել է հայկական տառեր ու տպագրել է մի շարք գրքեր Մեղապարտից շուրջ 50 տարի անց Վենետիկում։

Հակոբ Մեղապարտի կերպարը անհայտ է։ Նրա մասին հստակ ոչ մի տեղեկություն չկա։ Հայտնի չէ ով է փորագրել նրա տառերը, ունեցել է նաև իր տպարանը, թե պատվիրել է գրքերը Վենետիկում այդ շրջանում գործող շուրջ 200 տպարաններից մեկում։ Գարեգին Լևոնյանը մեջբերում է Մխիթարյան միաբանության գրադարանում պահվող մի Ոսկեփորիկ (ձեռագիր 12), որի մեջ պարզատումարը ունի հետևյալ հիշատակություն^[8].

«Վասն աշխատող տոմարիս Ջուղայեցի Մահդասի Հակոբ վաճառականս յիշեսչիք և դուք ի գիրն կենաց յիշեա լիջիք ամէն։ Դարձեալ եթէ ոք ի սմանէ օրինակ առցէ, աղաչեմ առ նա՝ որ հիշատակս իմ գրեսցե»։

Նա նույնացնում է այս Ջուղայեցի Մահդասի Հակոբի վաճառականին Հակոբ մեղապարտի հետ, ով հավանական է իր Պարզատումարը Վենետիկում պատվիրել է տեղի տպարաններից մեկու, ու մի քանի այլ գրքեր նույնպես։ Վարկածը շատ հիմնավոր չէ։ Սակայն այլ ավելի հիմնավոր վարկածներ ի սպառ գոյություն չունեն։ Հրապարակված Մեղապարտի պատկերը մտացածին է ու ստեղծվել է 1912 թվականին՝ հայ գրատպության 400-ամյա հոբելյանին ընդառաջ։ Վահան Զարդարյանը, ով ղեկավարել է գործը նշում է.

Ավելորդ պիտի ըլլա ըսել թե Հակոբ պատկեր չուներ և չէր կրնար ունենալ, Յիշատակարանի համար պատկեր մը պատրաստեցինք 1912-ին, որը նախքան Յիշատակարանի մեջ տպվելը արդեն հրապարակվեցավ Թեոդիկի Տիկ ու տառ-ին և գրեթե բոլոր թերթերուն մեջ, նույն տարին հոբելյանական հանդեսներու առթիվ։ Մեր մտածումն այն եղավ, որ ապագա սերունդին ներկայացնել նկար մը, որ ենթադրել տար տիպարը առաջին տպագրչին, ատոր համար տարիներով հետամուտ եղանք և վերջապես փորագրիչ պ. Նշան Կարապետյանի քով գտանք 400 տարվան հնություն ունեցող պղնձե փորագրուան նկար մը, որու փառավոր երևույթը և հայկական քիթը մեզ համոզում գոյացուցին թե կրնա ներկայանալ իբր մեղապարտ Հակոբ։ Սույն պղնձե փորագրությունը հանձնելով ծանոթ նկարիչ պ. Երվանդ Տեմիրճյանի, որ գծեց փոքրիկ փոփոխություններով և կկարծենք թե այսօր նվիրագործված է։

Հրապարակումից ի վեր սկսում են խոսակցություններ, որ Հակոբ Մեղապարտը չէ թե ձուլել է հայերեն տառերը՝ մետաղական շարվածքի միջոցով տպագրելով գրքերը, այլ գործածել փորագրություն։ Սակայն այս վարկածը հերքվել է հետագայում, քանի որ որոշ տառերը տպագրված են եղել ուղղված գլխով ներքև, ինչը հնարավոր է միայն մետաղական շարվածքի դեպքում։ Նաև որոշ էջերում որոշ տառեր շփոթած են, զգացվում էր մետաղական տառաձևերի պակաս։^[2]

• Յակոբ Մեղապարտ, Ուրբաթագիրք, Վենետիկ, 1512։
• Յակոբ Մեղապարտ, Պատարագատետր, Վենետիկ, 1513։ Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
• Յակոբ Մեղապարտ, Աղթարք, Վենետիկ, 1513։
• Յակոբ Մեղապարտ, Պարզայտումար Հայոց, Վենետիկ, 1513։
• Յակոբ Մեղապարտ, Տաղարան, Վենետիկ, 1513։

• Զարբհանալեան Գ., Պատմութիւն հայկական տպագրութեան, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1895։
• Լէօ, Հայկական տպագրութիւն» հատոր Ա, Թիֆլիս, 1904։
• Գարեգին Լևոնյան, «Հայ գիրքը և տպագրության արվեստը», Երևան, 1958։
• Ռաֆայել Իշխանյան, Հայ գրքի պատմություն, հատոր 1, Հայ տպագիր գիրքը 16-17-րդ դարերում, Երևան, 2012։
• Վարդան Դեվրիկյան, Հայ գիրքը աշխարհի խաչմերուկներում, մասն Ա, Վենետիկից Հռոմ (16-րդ դար), Երևան, 2012։
• Agnès Ouzounian (Paris), Ուրբաթագիրք (Venice, 1512,- Armenian Print Conference: Port Cities and Printers: Five Centuries of Global Armenian Print. UCLA): From the Manuscript to the First Printed Book(չաշխատող հղում)

Երևանում 1987 թվականին Իսահակյան փողոցի վրա կանգնեցվել է Հակոբ Մեղապարտի հուշարձանը, քանդակագործ Հ. Իսկանդարյան։ Գտնվում է Գրքի պալատի և «Արմենպրես» լրատվական գործակալության շենքի դիմաց^[9][10]։

Հակոբ Մեղապարտին նվիրված հուշարձան կա նաև Զմմառ գյուղի (Լիբանան) հայկական վանքում, (հեղինակ՝ Ր. Ետալյան), տեղադրվել է 2012 թվականին, հայ գրատպության 500-ամյակի առթիվ^[11]։

Հայաստանի ազգային գրադարանը 1990 թվականից շնորհում է Հակոբ Մեղապարտ հուշամեդալ՝ ոչ կառավարական պարգև՝ ՀՀ գրադարանային գործում նշանակալի ավանդ ունեցած անձանց և կազմակերպություններին պարգևատրելու համար։

• Պարզատումար
• Հակոբ Մեղապարտը հայկական հանրագիտարանում Արխիվացված 2017-09-22 Wayback Machine