Վիքիպեդիա

Կյուրոս Բ Մեծ

(Վերահղված է Կյուրոս Մեծից)
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Կյուրոս (այլ կիրառումներ)

Կյուրոս II Մեծ ( Հին պարսկերեն ՝ Kūruš, ակկադերեն՝ Kuraš, էլամերեն՝ Kuraš, արամ.՝ Kureš, հին հունարեն՝ Κῦρος, լատին․՝ Cyrus, մոտ մ. թ. ա. 600, Anshan Persia, Պարսք - մ. թ. ա. 530, Սիրդարյա, Հարավ-Ղազախստանյան մարզ[1]), պարսից արքա (իշխանության տարիները՝ մ.թ.ա. 559 - 530 թվականներ) Աքեմենյանների հարստությունից, Պարսկական մեծ տերության (Աքեմենյան տերություն) հիմնադիր։ Կամբյուսես I-ի որդին է։ Մայրը, հավանաբար, Մարաստանի արքա Աստիագեսի (հայկական աղբյուրներում՝ Աժդահակ) դուստր Մանդանան էր։

Կյուրոս Բ ՄԵծ
Ծնվել է՝մոտ մ. թ. ա. 600
ԾննդավայրAnshan Persia, Պարսք
Մահացել է՝մ. թ. ա. 530
Վախճանի վայրՍիրդարյա, Հարավ-Ղազախստանյան մարզ[1]
Կյուրոս Մեծի դամբարան[2]
Երկիր Աքեմենյան պետություն և Anshan Persia
ՏոհմԱքեմենյաններ
գերիշխան, զորավար, կազմակերպության հիմնադիր և միապետ
ՀայրԿամբիզ I
ՄայրMandane of Media?
ԵրեխաներԿամբյուսես II, Bardiya?, Աթոսսա, Roxane? և Artystone?
Հավատքmazdaism?

Վարել է զավթողական քաղաքականություն՝ ջախջախելով և իր տերությանը միացնելով Մարաստանը, Բաբելոնական պետությունը, Լիդիան և Փոքր Ասիայի հունական քաղաքները և Էգեյան ծովի մի շարք կղզիներ, այդ թվում` Սամոսը։

Իր կյանքի վերջին տարիներում պատերազմներ է վարել Միջին Ասիայում և Հնդկաստանին հարող տարածքներում՝ նվաճելով բուն Պարթևաստանը, Դարգիանան, Արիան, Հորասմիան, Բակտրիան, Սոգդիանեն, Հայդարանը, Սակաստանը, Սատտագիդան, Արախոսիան և Մակը։

Մ.թ.ա. 530 թվականին զոհվում է Միջին Ասիայում մասքութների դեմ տարած արշավանքներից մեկի ընթացքում։ Ըստ Հերոդոտոսի տվյալների՝ մասքութների «թագուհի»-առաջնորդ Թոմիրիսը հրամայել է գտնել Կյուրոսի դին, կտրել է նրա գլուխը և թաթախել է այն արյունով լի մի պարկի մեջ՝ հեգնանքով առաջարկելով նրան այդ կերպ հագեցնել արյունի իր անհագ ծարավը։ Սակայն քանի որ հայտնի է, որ Կյուրոսի դին թաղվել է Պասարգադե քաղաքում (այնտեղ նրա աճյունը տեսել է դեռևս Ալեքսանդր Մակեդոնացին), այդ դրվագը ոչ հավաստի է համարվում։

Աղբյուրներ

խմբագրել

Կյուրոսի մասին կենսագրական տեղեկություններ հիմնականում ստանում ենք Հերոդոտոսի պատմությունից։ Մի քանի կարևոր տեղեկությունների էլ հանդիպում ենք հույն պատմիչ Կտեսիաս Կնիդացու մոտ, ով ապրել է մ.թ.ա. V դարում, ինչպես նաև Հին կտակարանում։ Կյուրոսի մասին տեղեկությունների հարուստ սկզբնաղբյուր է այսպես կոչված «Կյուրոսի գլանի» արձանագրությունը, որտեղ փորագրված են Կյուրոսի տարած հաղթանակները։ Պահպանվել են նաև մի քանի բաբելոնական արձանագրություններ, որոնք օգնում են ճշտելու Կյուրոսի կառավարման ժամանակագրությանը վերաբերող հարցերում։

"Ես Կյուրոսն եմ Աքեմենյան թագավորը" Հին պարսկերեն, էլամերեն և Աքադերեն լեզուներով։ Սյուն Պասարգադում

Անվան ստուգաբանություն

խմբագրել

Կյուրոս անունը հին պարսկերեն Kūruš անունի հունարեն տարբերակի լատիներեն ձևն է։ Անունն ինքնին և դրա բացատրությունը պահպանվել են դեռևս հին ձեռագրերում, ընդ որում՝ տարբեր լեզուներով։ Հին հույն պատմագետներ Կտեսիասն ու Պլուտարքոսը նկատել և գրառել էին այն փաստը, որ մեծն թագավորի անունը եկել է Kuros անունից, որը նշանակել է Արև, հասկացություն, որը թարգմանվել է Արևի նման նշանակությամբ՝ Khurvash՝ հաշվի առնելով այն, որ պարսկերենում արև գոյականը թարգմանվել է որպես khor, իսկ -vash վերջածանցը պարսկերենում օգտագործվել է նման իմաստով[3]։ Սա մատնանշում է նաև Պարսկաստանի առասպելական թագավոր Ջամշիդի (Jamshid) և Կյուրոսի անվան միջև կապը, քանզի Jamshid անվան արմատը shid-ն է, որը նույնպես նշանակում է Արև։

Կարլ Հոֆմանն առաջարկել է մի վարկած, որը հիմնված է հնդեվրոպական լեզուներում հանդիպող արմատի նշանակության վրա։ Ըստ դրա՝ Cyrus, որը հենց նույն Կյուրոսն է, նշանակում է «մրցակցությունում թշնամուն նվաստացնող»։ Պարսկերենում «Կյուրոս» գրվում է հետևյալ կերպ «کوروش بزرگ» կամ «Kūrošé Bozorg», որը թարգմանվում է որպես Կյուրոս Մեծ։ Աստվածաշնչում Կյուրոս անունը հանդիպում է Կուրաշ ձևով (եբրայերեն՝ כורש‎‎)։

Դինաստիական պատմություն

խմբագրել
Տե՛ս նաև՝ Աքեմենյաններ, Աքեմենյան երրորդ ընտանիք, և Թեյսպյաններ
Քառաթև հովանավոր կերպար՝ Կյուրոս Մեծին ներկայացնող, Խորաքանդակ՝ գտնված Պասարգադում, որի վերևի մասում երեք լեզուներով փորագրված էր «Ես Կյուրոսն եմ, Աքեմենյանների թագավորը»

Իրանական բարձրավանդակում Պարսկական տիրապետությունն ու թագավորությունը սկզբնավորվում է Աքեմենյան հարստության օրոք։ Նրանց նախկին սահմանները հավանաբար ընդլայնվում են Ք․ա․ 9-րդ դարից։ Այս հարստության համանուն հիմնադիրը եղել է Աքեմենեսը (հին պարսկերենից Հաքսամենիս)։ Աքեմենյանները Աքեմենեսի հետնորդներն են, օրինակ, Դարեհ Մեծը, որը հարստության 9-րդ թագավորն է, իրեն համարում է Աքեմենյաննեի տոհմի ժառանգորդ և իրեն հռչակում է Աքեմենյան։ Աքեմենեսը ստեղծել է Պարսումաշ պետությունը Իրանի հարավարևմտյան մասում։ Այն հզո��ացվել է Թեյսպի կողմից, որը կրել է Անշանի թագավոր տիտղոսը։ Անշան քաղաքի տարածքը գրավելուց հետո Թեյսպը ընդարձակել է թագավորությունը ներառյալ Ֆարս նահանգը։ Հնագույն փաստաթղթերը[4] վկայում են, որ Թեյսպն ունեցել է որդի՝ Կյուրոս անունով, որը նույնպես հաջորդել է հորը որպես Անշանի թագավոր։ Կյուրոս I-ը ունեցել է եղբայր, որի անունը վկայված է որպես Արիարամնես։ Մ․թ․ա․600 թվականին Կյուրոս I-ը հաջորդել է հորը՝ Կամբյուսես I-ին, ով գահակալել է մինչև Մ․թ․ա․ 559 թվականը։ Կյուրոս Մեծը Կամբյուսես I-ի որդին է և հաջորդը[5]։ Կան մի քանի արձանագրություններ՝ Կյուրոսի Մեծից և ավելի ուշ ժամանակի թագավորներից մնացած, որոնք վերաբերում են Կամբիզին։ Այնտեղ Կամբիզը համարվում է Մեծ թագավոր և Անշանի թագավոր։ Արձանագրություններում Կյուրոսն իրեն անվանում է Մեծ թագավորի, Անշանի թագավորի՝ Կամբյուսեսի որդի։ Ուրիշ արձանագրություններում Կամբյուսես I-ը նշվում է որպես հզոր արքա և Աքեմենյան, որը, ըստ գիտնականների կարծիքի, արձանագրված է եղել Դարեհի կողմից։ Այն համարվում է հետագայում Դարեհի կողմից արված կեղծ արձանագրություն։ Վաղ Աքեմենյան Իրանի վեաբերյալ ներկայացված նյութերը առեղծվածային են և ահասկանալի[6]։ Սակայն Կամբյուսես II-ի մայրական տատը՝ Փարնասպեսը, Հերոդոտոսի կողմից նույնպես Աքեմենյան է համարվում.[7]: Քսենոփոնը Կյուրոպեդիա Կամբյուսեսի կնոջը հիշատակում է Մանդանա անունով, իսկ Կամբիզին հիշատակում է որպես Իրանի թագավորի։ Պատմաբանները համաձայն են Կյուրոսի արած արձանագրություների հետ, քանի որ Անշանը և Պարսուան միևնույն երկրում եղել են տարբեր անուններով։ Նրանք նույնիսկ համաձայն են ոչիրանական այլ վարկածների հետ, բացառությամբ Հերոդոտոսի հաղորդածի, որ Կամբիզը եղել է ոչ թե թագավոր, այլ պարսկական լավ ընտանիքից[8]։ Սակայն, Հերոդոտոսի կարծիքով, մի քանի ուրիշ գրություններ Չիշպիշի որդու անվան վերաբերյալ նույնպես սխալ են, որին նա նշում է որպես Կամբյուսես, բայց, համաձայն ժամանակակից պատմաբանների, կարող է լինել Կյուրոս[9]։

Ավանդական տեսակետները հիմնվում են հնագիտական հետազոտությունների, Բեհիսթունյան արձանագրությունում նշված տոհմաբանության, նաև Հերոդոտոսի ուսումնասիրության վրա՝ կառչելով նրանից, որ Կյուրոսը Աքեմենյան է։ Սակայն Մ. Վաթերսի կողմից արվել է այն ենթադրությունը, որ Կյուրոսը կապ չունի Աքեմենյանների կամ Դարեհ Մեծի հետ, և որ նրա ընտանիքը Թեյսպյաններից և Անշանյաններից է և ոչ թե Աքեմենյաններից[10]։

Վաղ կյանք

խմբագրել

Կյուրոսը Անշանի թագավոր Կամբիզ I-ի և Մանդանայի որդին է։ Մանդանան Աստիագեսի (600–550) դուստրն է։

Կյուրոսին որպես թագավոր է ներկայացրել նրա հայրը՝ Կամբիզ I-ը՝ Կյուրոս I-ի պապը.[11]։ Կյուրոսն ամուսնացել է Կասանդանի հետ, որն եղել է Փարնանսեսի դուստրը և Աքեմենյան։ Կասանդանը նրա համար ծնել է երկու որդի՝ Կամբիզ II-ին և Բարդիային, նաև երեք դուստր (Արոսա, Արթիսթոն և Ռոխա)։ Կասանդանը և Կյուրոսը շատ են սիրել միմյանց։ Կասանդանը ասել է, որ Կյուրոսի կյանքն իր համար առավել թանկ է, քան իրենը[12]։

Կասանդանի մահից հետո Կյուրոսն ամբողջ թագավորությունում սուգ է հայտարարել։ Նաբոնիդի ժամանակագրությունում նշվում է, որ Բաբելոնը Կասանդանի մահը սգացել է վեց օր շարունակ (արձանագրված Ք․ա․ 538 թվականի մարտի 21-26-ը)։ Հոր մահից հետո Կյուրոսը ժառանգել է պարսկական գահը Պասարգադում։ Ստրաբոնը նշում է, որ Կյուրոսը սկզբում Ագրադատներին համարել է իր ծնողները՝ հավանաբար նրանց վերամիավորելով իր նախնական ընտանիքի հետ։

Դիցաբանություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Միթրադատես
Նկար, որում Աստիագեսը Հարփագուսին ուղարկում է երիտասարդ Կյուրոսին սպանելու

Հերոդոտոսը ներկայացնում է Կյուրոսի վաղ կյանքի առասպելական պատմությունը։ Այդ պատմության մեջ Աստիագեսը տեսնում է երկու մարգարեական երազ, որտեղ իր դուստր Մանդանայից ջրհեղեղ է առաջանում, իսկ հետո նաև մրգատու ծառեր, և դրանցով ծածկվում է ամբողջ թագավորությունը։ Երազները մեկնաբանվում են նրա խորհրդականների կողմից որպես կանխագուշակություն, ըստ որի՝ Աստիագեսի թոռը, օրերից մի օր ապստամբելով, նրան զրկելու է գահից։

Աստիագեսի դուստրը այդ ժամանակ հղի էր Կյուրոսով։ Հայրը նրան կանչում է Էկբատան, որպեսզի սպանել տա երեխային։ Հարփագուսը Աստիագեսի հովիվներից մեկին` Միթրադատեսին, հանձնարարում է սպանել մանկանը, բայց Միթրադատեսը վերցնում է երեխային իր մոտ, իսկ իր մահացած ծնված երեխային` որպես մանուկ Կյուրոսի հանձնում է Հարփագուսին [13]։ Կյուրոսը թաքուն ապրում է հովվի տանը մինչև տասը տարեկան հասակը։ Մի օր մանկական խաղի ժամանակ նա ծեծում է ազնվականի որդուն այն բանի համար, որ վերջինս հրաժարվել էր կատարել իր հրամանը։ Քանի որ տարօրինակ էր հովվի որդու այդպիսի պահվածքը, Աստիագեսը նրան տանում է իր պալատ և հարցաքննում, ապա լսում է հովվի խոստովանությունը և տղային ետ է ուղարկում Պարսկաստան՝ ապրելու իր կենսաբանական ծնողների հետ [14]։

Այնուհետև Աստիագեսը կանչում է Հարփագուսի տղային և որպես հատուցում նրան կտորների է բաժանում, մի մասը տապակում է, մյուսը եփում և խաբեությամբ տալիս իր խորհրդականին, որպեսզի ուտի իր երեխային մեծ խնջույքի ժամանակ։ Ճաշից հետո Աստիագեսի ծառաները սկուտեղի վրա Հարփագուսին են մատուցում իր երեխայի գլուխը, ձեռքերը և և ոտքերը, որպեսզի նա գիտակցի, որ ինքը ակամայից մարդակեր է դարձել[15]։

Այլ տարբերակում Կյուրոսը ներկայացվում է որպես աղքատ ընտանիքի զավակ, որն աշխատում է մարական պալատում։

Բարձրացում և ռազմական արշավանքներ

խմբագրել
 
Կյուրոսը վայրի վարազ որսալիս, Կլոդ Անդրիան Կրտսերի , Վերսալի պալատ

Մարական կայսրություն

խմբագրել

Թեև նրա հայրը մահացել էր Ք․ա․ 551 թվականին, Կյուրոս Մեծը գահ է բարձրանում Ք․ա․ 559-ական թվականներին։ Կյուրոսը, ակայն դեռևս անկախ կառվարող չէր. ինչպես իր նախորդները, նա նույնպես ճանաչել է մարական գերիշխանությունը։ Աստիագեսը, որ Մարական թագավորության վերջին թագավորն էր և Կյուրոսի պապը, հավանաբար կառավարել է Հին Մերձավոր Արևելքի մեծ մասում, Արևմուտքում լիդիական սահմանից մինչև արևելք՝ Պարթևստան և Պարսկաստան։

Ըստ Նաբոնիդի ժամանակագրության՝ Աստիագեսն արշավում է Կյուրոսի՝ Անշանի թագավորի դեմ։ Պատմաբան Հերոդոդոսի վկայությամբ, հայտնի է, որ Աստիագեսը Հարփագուսին դնում է մարական բանակի հրամանատարության տակ Կյուրոսին հաղթելու համար։

Սակայն Հարփագուսը կապվում է Կյուրոսի հետ և քաջալերում է նրան, որ ապստամբություն բարձրացնի ընդդեմ Մեդիայի։ Բաբելոնյան տեքստերը հավելում են, որ ռազմական գործողությունները շարունակվում են երեք տարի (553–550), և վերջին ճակատամարտի արդյունքում գրավվում է Էկբատանը [փա՞ստ]։ Ըստ պատմագիրներ Հերոդոտոսի և Կտեսիազի Կյուրոսը փրկում է Աստիագեսի կյանքը և ամուսնանում նրա դստեր՝ Ամիտիսի հետ։ Այդ ամուսնությունը խաղաղեցնում է որոշ վասալների, ներառյալ Բակտրիա, Պարթևստան և սակեր[16][17][18]։

Աստիագեսի իշխանությունը թուլանալուց հետո նրա վասալները (ներառյալ Կյուրոսի շատ հարազատներ) այժմ նրա հրամանատարության ներքո էին։ Նրա քեռին` Արսանեսը, որը եղել էր Պարսա քաղաք-պետության թագավոր` Մեդիայի գերիշխանության ներքո, պետք է հրաժարվեր իր գահից, միայն թե իշխանության փոխանցումը ընտանիքի ներսում, ինչպես երևում է, եղել է անցնցում, և շատ հնարավոր է, որ Արսանեսը դեռ մնացել է անվանական իշխող Պարսում` Կյուրոսի իշխանության ներքո, առավելապես որպես արքայազն կամ մեծ իշխան, քան թագավոր[19]։ Նրա որդին`Հիստասպեսը, որը Կյուրոսի երկրորդ հորեբորորդին էր, հետո սատրապ է դառնում Պարթևստանում և Փռյուգիայում։ Այսպիսով, Կյուրոս Մեծը միավորում է երկուսը (Պարսուայի Աքեմենյան թագավորությունը և Անշանը) Պարսկաստանի տիրապետությունում։ Արսամեսը ապրում էր` տեսնելու համար իր թոռանը, որ դառնալու էր Դարեհ Մեծ` Պարսկաստանի Շահնշահ Կյուրոսի որդիների մահից հետո[20]։

Կյուրոսի կողմից Մարաստանի գրավումը դեռ նրա վարած պատերազմների սկիզբն էր[21]։

Լիդիական կայսրությունը և Փոքր Ասիան

խմբագրել
 
Կրեսոսը խարույկի վրա։ Ատտիկ կարմիր-ձևավոր ամֆորա, Ք.ա. 500–490, Լուվր)

Լիդիայի նվաճման ստույգ թվականը անհայտ է, բայց այն պետք է տեղի ունեցած լինի Մարական թագավորության դեմ Կյուրոսի ապստամբությամբ (Մ.թ.ա.550−ական թվականներ) և նրա կողմից Բաբելոնի նվաճմամբ (Մ.թ.ա. 539 ական թվականներ)։ Անցյալ ժամանակում ընդունված էր նվաճման ժամանակը համարել Մ.թ.ա. 547 թվականը (ինչպես Նաբոնիդի ժամանակագրության մեջ էր նշված), բայց այդ տեսակետը ներկայումս շատ չի ընդունվում[22]։

Լիդիացիները սկզբում արշավում են դեպի Աքեմենյան կայսրության քաղաք Պտերիայի վրա, որը գտնվում էր Կապադովկիայում։ Կրեսոսը գրավում և ավերում է քաղաքը։ Այդ ժամանակ պարսիկները կոչ են անում Հոնիայի բնակիչներին դուրս գալու իրենց կառավարողների դեմ (Հոնիան Լիդիայի թագավորության մասն էր կազմում)։ Առաջարկությունը մերժվում է, և Կյուրոսը բանակով շարժվում է լիդիացիների դեմ։ Նրա բանակը համալրվում է ճանապարհին բանակին միացող մարդկանցով։ Պտերիայի ճակատամարտը փակուղային, անելանելի վիճակում էր դրել կողմերին։ Երկուստեք ծանր կորուստներ էին կրել և հայտնվել մղձավանջայի ծանր իրավիճակում։ Կրեսոսը հաջորդ օրը վերադառնում է Սարդիս[23]։

Նա խնդրանքներ է ուղարկում իր դաշնակիցներին Լիդիային օգնություն ուղարկելու համար։ Սակայն ձմեռվա ավարտին մոտ` մինչ դաշնակիցները կհամախմբվեին, Կյուրոս Մեծը պատերազմը տեղափոխում է Լիդիայի տարածք և փակում Կրեսոսին իր մայրաքաղաք Սարդիսում։ Երկու թագավորների միջև Տիմբրի մոտ տեղի ունեցող ճակատամարտի ավարտից փոքր−ինչ առաջ Հարփագուսը Կյուրոսին խորհուրդ է տալիս իր դրոմեդարներին տեղավորել կռվող զինվորներից առաջ։ Լիդիական ձիերը, սովոր չլինելով դրոմեդարների հոտին, շատ են վախենում։ Ռազմավարությունը գործում է։ Կրեսոսի այրուձին ոչնչանում է։ Կյուրոսը հաղթում է և գերում Կրեսոսին։ Կյուրոսը գրավում է Սարդիսը։ Մ.թ.ա. 546 թվականին նա նվաճում է Լիդիայի թագավորությունը[23]։ Ըստ Հերոդոտոսի`Կյուրոսը խնայում է Կրեսոսի կյանքը և պահում նրան որպես խորհրդական։ Բայց սա հակասում է Նաբոնիդի ժամանակագրության ժամանակակից թարգմանություններին, որոնցում նշվում է, որ Լիդիայի թագավորը մահանում է[24]։

Մայրաքաղաք վերադառնալուց առաջ Պակտիաս անունով լիդիացուն Կյուրոսը Մեծը հանձնարարում է գանձերը ուղարկել Պարսկաստան։ Սակայն Կյորոսի հեռանալուց հետո Պակտիասը վարձում է վարձկաններ և Սարդիսում ապստամբություն բարձրացնում Լիդիայի պարսկական սատրապի` Թաբալուսի դեմ։ Թաբալուսը Կրեսոսի խորհրդով պետք է լիդիացիների միտքը շեղեր դեպի հարստություն։ Կ��ուրոսն ուղարկում է Մազարեսին` իր հրամանատարներից մեկին, որպեսզի հնազանդեցնի ապստամբներին, բայց Պակտիասը պետք է ողջ մնար։ Մազարեսի ժամանելուն պես Պակտիասը փախչում է Հոնիա, որտեղ նա ավելի շատ վարձկաններ է ձեռք բերում։ Մազարես իր զորքը ուղարկում է Հունաստան և հնազանդեցնում Մագնեսիան և Պրիենեն։ Պակտիասի վերջն անհայտ է, բայց նրան բռնելուց հետո նա հավանաբար խոշտանգել են և սպանել[25]։

Մազարեսը շարունակում է Փոքր Ասիայի նվաճումը, բայց անհայտ պատճառով մահանում է դեպի Հոնիա իր արշավանքի ընթացքում։ Կյուրոսն ուղարկում է Հարփագուսին Փոքր Ասիայի նվաճումն ավարտին հասցնելու համար։ Հարփագուսը գրավում է Լիկիան, Կիլիկիան և Փյունիկիան` օգտագործելով հողաշինական աշխատանքները պաշարված քաղաքի պատերը քանդելու համար հույներին անհայտ եղանակով։ Նա ավարտում է այդ տարածաշրջանի նվաճումը Մ.թ.ա. 542 թվականին և վերադառնում Պարսկաստան։

Նոր Բաբելոնյան կայսրություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Օպիսի ճակատամարտ

Մ.թ.ա. 540 թվականին Կյուրոսը գրավեց Էլամը (Սուսիանա) և նրա մայրաքաղաք Սուսան[26]։

Նաբոնիդի ժամանակագրությունը հայտնում է, որ ճակատամարտից առաջ բաբելոնյան քաղաքներից մայրաքաղաք են բերվել կրոնական պաշտամունքի արձաններ։ Նա ավելացնում է, որ հակասությունը հավանաբար առաջացել է դեռևս Մ.թ.ա. 540 թվականին[27]։ Մոտավորապես Մ.թ.ա. 539 թվականի հոկտեմբերին Կյուրոսը մարտնչում է Օփիսի ճակատամարտում (ստրատեգիական նշանակություն ունեցող մերձափնյա քաղաք Տիգրիսի ափին, Բաբելոնից դեպի հյուսիս։ Բաբելոնյան բանակը գրոհի է ենթարկվում, հոկտեմբեր ամսին Սիպարը գրավվում է առանց կռվի, բնակչությունը նույնիսկ փոքր−ինչ չի ընդդիմանում[28]։

Հավանաբար Կյուրոսը մասնակցել է բաբելոնյան գեներալների կողմից կազմակերպված հեղաշրջմանը, որպեսզի նրանց հետ համաձայնության գա և, հետևաբար խուսափի բանակի հետ զինված ընդհարումից[29]։

Նաբոնիդը այդ ժամանակ մնացել էր քաղաքում, բայց շուտով փախչում է դեպի Բաբելոն, որտեղ չէր եղել տարիներով[30]։

Երկու օր անց` հոկտեմբերի 12-ին[31] (գրիգորյան օրացույց), Գուբարիի զորքը մտնում է Բաբելոն՝ նորից առանց բաբելոնյան բանակի կողմից դիմադրության հանդիպելու[32]։ [33]։ Հոկտեմբերի 29−ին Կյուրոսն ինքն է մտնում Բաբելոն և ձերբակալում Նաբոնիդին[34]։

Մինչև Կյուրոսի կողմից Բաբելոնի նվաճումը Նոր բաբելոնյան կայսրությունը նվաճել էր շատ թագավորություններ։ Կայսրության կազմում ներառվում են տարբեր մշակութային համակարգեր ունեցող երկրներ`Սիրիան, Հուդան, Թայմանը, չնայած այդ իրողության մասին ապացույցներ չկան[35]։

Բաբելոնի գրավումից հետո Կյուրոս Մեծն իրեն հռչակում է Բաբելոնի, Շումերի և Աքքադի թագավոր, «աշխարհի չորս կողմերի թագավոր»։ Նշանավոր Կյուրոսի Գլանի վրա պահպանվող արձանագրությունը Էսագլի տաճարի հիմքում է։ Տաճարը նվիրված էր Բաբելոնի գլխավոր աստված Մարդուկին։ Գլանի արձանագրությունը ներկայացնում է Նաբոնիդին որպես անօրենի, իսկ Կյուրոս Մեծին` որպես հաղթական թագավորի։ Այն նկարագրում է, թե ինչպես է Կյուրոսը բարելավում Բաբելոն քաղաքի բնակիչների կյանքը, կատարում է տարագրվածների հայրենադարձություն, վերականգնում տաճարները և պաշտամունքային շինությունները։ Թեև մի քանիսը պնդում են, որ Կյուրոսի Գլանը մարդու իրավունքի մասին հին փաստաթուղթ է, սակայն պատմաբանները այն հիմնականում լուսաբանում են որպես նոր կառավարողների մերձավորարևելյան ավանդույթներ, քանի որ թագավորներն իրենց կառավարումն սկսել են բարեփոխումներով[36]

 
Աքեմենյան կայսրությունը Կյուրոսի կառավարման ժամանակ։ Պարսկաստանը դառնում է աշխարհի խոշորագույն կայսրությունը

Կյուրոս Մեծը ստեղծում է աշխարհում երբևէ չտեսնված խոշորագույն կայսրություն։ Կյուրոս Մեծի կառավարման ավարտին Աքեմենյան կայսրությունը ձգվում էր Արևմուտքում Փոքր Ասիայից մինչև Արևելքում Ինդոս գետը[37]։

Մահ

խմբագրել

Կյուրոսի մահվան մանրամասները տարբեր են` կախված եղած գրառումներից։ Հերոդոտոսի պատմությունը տալիս է երկրորդ երկար մանրամասը, որտեղ Կյուրոսը հանդիպում է իր ճակատագրին մասագետների հետ դաժան ճակատամարտում։ Մասագետները ցեղեր էին, որոնք ապրում էին Խորեզմի և Կզլկումի տափաստաններում, այժմյան Ղազախստանի և Ուզբեկստանի ամենահարավային շրջաններում։ Կրեսոսի խորհրդով Կյուրոսը հարձակվում է նրանց վրա սեփական տարածքում[38]։

Մասագետները սկյութներին նման էին իրենց տարազով և կենցաղով։ Նրանք կռվում էին և՛ ձիերով, և՛ հետիոտն։

Որպեսզի թագավորությունը ձեռք բերի Կյուրոսն ամուսնության առաջարկություն է անում կայսրուհի Թոմիրիսին, բայց մերժվում է։ Հետո նա փորձում է մասագետների տարածքը ձեռք բերել ուժով (Մ.թ.ա. 529)[39]` կառուցելով կամուրջներ գետի երկայնքով (Ձախարտես կամ Սիրդարյա), որով բաժանվում էին նրանք սկյութներից։ Թոմիրասը նրան նախազգուշացնելով, որ դադարեցնի ոտնձգությունները (նախազգուշացում, որը նա գիտեր, որ պետք է անտեսվի) նրան կոչ է անում իրենց ուժերը փորձել արժանապատիվ կռվի մեջ` հանդիպելով իր երկրում, որտեղ իրենց բանակները կարող են ձևականորեն համագործակցել միմյանց հետ։

Կյուրոսն ընդունում է նրա առաջարկը, և իմանալով, որ մասագետները անծանոթ են գինուն և նրա թունավորող ազդեցությանը, հիմնում է ճամբարը, այնուհետև հեռանում այնտեղից` իր հետ վերցնելով լավագույն զինվորների և այնտեղ թողնելով զինվորների մի մասին։

Թոմիրիսի բանակի գեներալը նրա որդին էր` Սպարգապիսեսը։ Կյուրոսի հեռանալուց հետո մասագետները սպանում են Կյուրոսի թողած զինվորներին, ապա տեսնում են, որ ճամբարը լավ ապահովված է սննդով և գինով։ Նրանք խմում են գինին։ Կյուրոսն անսպասելի հարձակում է գործում։ Հարբած զինվորները չեն կարողանում պաշտպանվել։ Կյուրոսի բանակը հաջողությամբ հաղթում է։ Սպարգապիսեսը թեև գերի էր ընկել, բայց, վերականգնելով զգաստությունը, կյանքին վերջ է տալիս ինքնասպանությամբ։ Իմանալով կատարվածի մասին`Թոմիրիսը դատապարտում է Կյուրոսի տակտիկան և նրան համարում դավաճան։ Նա որոշում է վրեժխնդիր լինել` առաջնորդելով զորքի երկրորդ ալիքը դեպի կռիվ։ Կյուրոս Մեծը սպանվում է, և զորքը մեծ կորուստներ է կրում։ Այդ պատճառով էլ Հերոդոտոսը կռիվը համարում ամենադաժանը Կյուրոսի ողջ կարիերայում և հին աշխարհում։ Երբ կռիվը վերջանում է, Թոմիրիսը գլխատում է Կյուրոսին, նրա գլուխը թաթախում արյան մեջ` որպես իր որդու մահվան համար հատուցման խորհրդանշան[38][40]։

Սակայն որոշ գիտնականներ կասկածի տակ են դնում այս տարբերակը, որովհետև Հերոդոտոսը խոստովանում է, որ այս իրադարձությունը մեկն է Կյուրոսի մահվան տարբերակներից, որ իմացել է տարբեր աղբյուրներից, որտեղ նշվում է, թե ոչ ոք չի եղել այնտեղ, որ տեսնի, թե ինչ է եղել հետագայում [41]։ Հերոդոտոսը պատմում է, որ Կյուրոսը երազում տեսել է ամենամեծ որդուն` Հիստասպեսին (Դարեհ I), ուսերին թևեր, որոնք խորհրդանշել են Ասիան և Եվրոպան)[42]։ Հնէաբան Մաքս Մալովան մեկնաբանում է Հերոդոտոսի այդ հայտարարությունը և նրա կապը Կյուրոսի չորսթևանի կերպարի հետ[42]։

Մուհամադ Դանդամաևը ասում է, որ հնարավոր է` պարսիկները մասագետների մոտից ետ են տարել Կյուրոսի մարմինը (ի տարբերություն Հերոդոտոսի պատմածի)[43]։

Համաձայն Միքայել Սիրիացու ժամանակագրության (1166–1199)` Կյուրոսը սպանվել է իր կնոջ` մասագետների թագուհի Թոմիրիսի կողմից[44]։

Կտեսիասը իր «Պերսիկայում» գրում է, որ Կյուրոսը մահացել է Դերբիկով հետիոտների դիմադրությունը ճնշելու ժամանակ, որոնց օգնել են սկյութական այլ նետաձիգներ և հեծելազորը, նաև հնդիկները և նրանց ռազմական փղերը։ Ըստ նրա` իրադարձությունը տեղի է ունեցել Սիրդարյայի վերին հոսանքի շրջանում[45]։ Ի հակադրություն այլոց` Քսենոփոնն իր «Կյուրոպեդիա»յում պնդում է, որ Կյուրոսը մահացել է իր մայրաքաղաքում` խաղաղության մեջ[46]։

Վերջնական տարբերակը տալիս է Բերոսուսը, որը միայն հաղորդում է, որ Կյուրոսն իր մահը գտել է դահերի` վերին Սիրդարյայի նետաձիգների դեմ կռվում[47]։

Դամբարան

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Կյուրոս Մեծի դամբարան
 
Կյուրոս Մեծի դամբարանը Պասարգադում, Իրան, Համաշխարհային ժառանգություն (ՅՈՒՆԵՍԿՕ, 2015)։

Կյուրոսի նշխարները տեղափոխվել են իր մայրաքաղաք և ամփոփվել Պասարգադում, որտեղ նրա կրաքարային դամբարանը գոյություն ունի մինչև այսօր (կառուցվել է Մ.թ.ա. 540–530)։ Շատերն են դամբարանը համարում նրանը։ Ստրաբոն և Արիանոսը նույն ձևով են նկարագրել դամբարանը, որը հիմնված է Արիստոբուլոս Կասանդրացու` նկարագրության վրա։ Վերջինս Ալեքսանդր Մակեդոնացու խնդրանքով երկու անգամ այցելել է դամբարան[48]։ Թեև քաղաքն այժմ ավերակ է, Կյուրոսի դամբարանը մնացել է զգալիորեն անխաթար և մասամբ վերականգնվել է, որպեսզի նրան տրվի դարեր առաջ ունեցած բնական տեսքը։ Նրա տապանագրին գրված է.

  Ո՛վ մարդ, ով էլ որ դու լինես, որտեղից էլ որ դու լինես, ես գիտեմ, որ դու գալու ես։ Ես Կյուրոսն եմ, որ հաղթեցի պարսիկներին իրենց կայսրությունում։ Այդ պատճառով մի՛ ափսոսա ինձ այս մի բուռ հողը, որ ծածկում է իմ ոսկորները[49]  

Բաբելոնյան արձանագրությունները վկայում են, որ Կյուրոսը մահացել է մոտ Մ. թ. ա. 570 թվականին և որ նրա որդին` Կամբիզ II–ը, դարձել է թագավոր։ Կամբիզը, շարունակել է իր հոր նվաճողական քաղաքականությունը և գրավել է Եգիպտոսը, բայց յոթ տարվա կառավարումից հետո մահացել է։ Նրան հաջորդել է մյուս որդին` Բարդիան, որը դարձել է Պարսկաստանի միակ կառավարողը իր կառավարման յոթ ամսվա ընթացքում, մինչև սպանվել է Դարեհ Մեծի կողմից։

Հին հռոմեական և հունական թարգմանությունները տալիս են դամբարանի երկրաչափական և գեղագիտական վառ նկարագիրը։ Երկրաչափական նկարագիրը տարիների ընթացքում քիչ է փոխվել։ Պահպանվել է հիմքում դրված քառանկյունաձև քարը, որի վրա բարձրանում է բուրգը` կազմված ավելի մանր ուղղանկյուն քարերից[50]։ Այս կառույցում է գտնվում ոսկյա դագաղը, և այն հանգչում է ոսկյա պատվանդանի վրա, որի մեջ ամփոփված է Կյուրոսի մարմինը։ Նրա հանգստարանը ծածկված է գորգով, պատրաստված բաբելոնյան թանկարժեք նյութերով և մարական հիանալի վարպետությամբ։ Մահճից ներքև հաստ կարմիր գորգ է, որը ծածկում է Կյուրոսի գերեզմանի նեղ, ուղղանկյուն տարածքը[50]։ Հունական թարգմանությունների նկարագրերում նշվում է, որ դամբարանը գտնվել է Պասարգադում, որը շրջապատված էր պտղատու այգիներով և դեկորատիվ թփերով, նաև աքեմենյան պահապաններով, որոնք պահպանում էին շենքը ավարառությունից և վնասվելուց[50][51]։

Տարիներ անց Ալեքսանդր Մակեդոնացին, Պարսկաստանը նվաճելուց և Դարեհ III–ին հաղթելուց հետո, այցելում է Կյուրոսի դամբարանը։ Գերեզմանը ջարդված էր, իսկ զարդարանքների մեծ մասը՝ թալանված։ Երբ Ալեքսանդրը հասնում է գերեզմանին, սարսափում է` տեսնելով կատարվածը։ Նա հարցաքննում է պահապաններին և դատի տալիս նրանց[50]։ Որոշ վկայությունների համաձայն` Մակեդոնացու` պահապաններին դատի տալու որոշումը պայմանավորված էր նրանով, որ նա առավելապես ցուցադրաբար ուշադրություն էր հրավիրում իր իշխանության վրա (քանի որ նոր էր նվաճել Պարսկաստանը), քան հոգ էր տանում Կյուրոսի գերեզմանի մասին[52]։ Այնուամենայնիվ, Ալեքսանդրը հիացել էր Կյուրոսով վաղ տարիքում Քսենոփոնի «Կյուրոպեդիան» կարդալով։ Նա կարդացել էր ճակատամարտերում Կյուրոսի հերոսությամբ և նրա` որպես օրենսդրի և կառավարողի նրա հմտությամբ[53]։

Ալեքսանդր Մեծը Արիստոբլին հրամայում է վերականգնել դամբարանի արտաքին տեսքը և ներսույթը[50]։ Թեև Կյուրոս Մեծի հանդեպ Ալեքսանդրը հիացմունք էր ցուցաբերում և դամբարանը վերականգնելու ցանկություն, բայց վեց տարի առաջ (Մ.թ.ա. 330) նա թալանել էր Պերսեպոլիսը` հարուստ քաղաքը[54]։

Շինությունը ժամանակ առ ժամանակ փորձությունների էր ենթարկվել նվաճումների, կայսրությունների տարաձայնությունների, ռեժիմների փոփոխությունների և հեղափոխությունների պատճառով։ Աչքի ընկնող պարսկական վերջին գործիչը, որն ուշադրություն էր դարձրել գերեզմանին, եղել է Մոհամմադ Ռեզա Փահլավին (Իրանի շահ)։ Ինչպես Ալեքսանդր Մակեդոնացին նրանից առաջ, Իրանի շահը նույնպես ցանկացել էր ուշադրության արժանացնել նրա ժառանգությունը, որպեսզի օրինականացնի նրա կառավարումը[55]։ Միավորված ազգերի կառավարությունը դամբարանը և Պասարգադը ճանաչել է որպես Համաշխարհային ժառանգություն (UNESCO)[56]։

Ժառանգություն

խմբագրել
 
Աստվածաշնչում ասվում է, որ Կյուրոս Մեծը հրեաներին ազատել է Բաբելոնյան գերությունից, որպեսզի վերականգնի Երուսաղեմը և վերաբնակեցնի։ Դրանով նա պատվական տեղ է զբաղեցրել հուդիզմում։

Բրիտանացի պատմաբան Չարլզ Ֆրիմանը ավելացնում է, որ իր առաջընթացի մասշտաբներով Կյուրոսն առաջ է անցել Մակեդոնիայի թագավորից, որը կարողացավ վերացնել Աքեմենյանների թագավորությունը 320-ական թվականներին, բայց չկարողացավ ապահովել որևէ կայուն այլընտրանք[57]։

Կյուրոսն հերոս է եղել շատ մարդկանց համար, ներառյալ Թոմաս Ջեֆերսոնը, Մոհամմադ Ռեզա Փահլավին և Դավիդ բեն Գուրիոնը[58]։

Կյուրոս Մեծի վեհությունը այժմ պայմանավորված է նրանով, թե ինչպես են մարդիկ այսօր հիշում նրան։

Նրա սեփական ժողովուրդը` իրանցիները, նրան համարում են Հայր։ Սա այն նույն կոչումն է, որով ժամանակի ընթացքում, համաձայն Քսենոփոնի, կոչել են Կյուրոսին[59]։

  Նրանց հետ, ում հետ նա շփվում էր, վերաբերվում էր հարգանքով. ասես նրանք իր սեփական երեխաները լինեին, իսկ վերջիններս էլ հարգում էին Կյուրոսին այնպես, ինչպես իրենց հորը։

Ի՜նչ ուրիշ մարդ, բացի Կյուրոսից։ Կայսրության վերացման հետ ինչ–որ ժամանակ վերացավ նաև Հայր կոչումը այն մարդկանց շրջանում, ում նա պահել էր իր իշխանության ներքո։ Պարզ է, որ այդ կոչումը նրանց համար է, ովքեր կյանք են նվիրում և ոչ թե նրանց համար, ովքեր սպանում են։

 

Բաբելոնացիները նրան համարում են «Ազատարար»[60]։

Էզրայի գրքում պատմվում է տարագրվածների վերադարձի մասին։ Նա գրքում պարծենկոտ հայտարարում է. «Երկրի բոլոր թագավորությունները Աստված` Երկրի տերը, ինձ է տվել և հանձնարարել, որ կառուցեմ իր տունը Երուսաղեմում», որը գտնվում է Հուդայում։

Կյուրոսը հավասարաչափ տարբերվում էր որպես քաղաղաքական գործիչ և զինվոր։ Մասամբ էլ նրա ստեղծած քաղաքական ենթակառուցվածքների շնորհիվ էր, որ Աքեմենյան կայսրությունը նրա մահից հետո շատ տարիներ անց դեռևս հարատևում էր։ Պարսկաստանի վերելքը Կյուրոսի կառավարման ներքո խոր հետք է թողել համաշխարհային պատմության ընթացքի վրա։

Իսլամական փիլիսոփայություն|Իրանական փիլիսոփայություն]]ը, Պարսկական գրականությունը և Իրանական կրոնները հաջորդ հազարամյակում իշխող դեր են խաղացել։ Չնայած Արաբական խալիֆայության կողմից 7-րդ դարում Պարսկաստանի նվաճմանը, Պարսկաստանը շարունակում էր մեծ ուշադրություն բևեռել դեպի Մերձավոր Արևելքը։ Իսլամական ոսկեդարի ընթացքում այն հատկապես օգտակար է եղել Իսլամի աճի և տարածման գործում։

Աքեմենյանների կայսրություններում իրար հաջորդող արքայատոհմերը և նրանց թագավորները իրենց համարում էին Կյուրոս Մեծի հաջորդներ և կարծում էին, որ կոչված էին շարունակելու այն ուղին, որն սկսվել էր նրանով[61][62]։ Սակայն գիտնականների շրջանում կային տարբեր կարծիքներ, թե արդյոք այն հանդիսանում է Սասանյան հարստության հիմքը[63]։

Ալեքսանդր Մեծը մեծարել է նրան, հիացել նրանով` վաղ տարիքում կարդալով Քսենոփոնի Կյուրոպեդիան, որտեղ նկարագրվում է Կյուրոսի հերոսությունը ճակատամարտերում և նրա ընդունակությունները որպես կառավարողի, օրենսդրի և թագավորի[53]։ Պասարգադ այցելելու ժամանակ նա կարգադրում է Արիստոբուլուսին զարդարել Կյուրոսի դամբարանի գերեզմանի խցի ներսույթը[53]։

Կյուրոսի ժառանգությունը հասել է նույնիսկ հեռավոր Իսլանդիա[64] և գաղութային Ամերիկա, մինչև Վերածնունդ և Լուսավորության դարաշրջան[65]։ Միացյալ Նահանգների նախահայրերը ոգեշնչվել են Կյուրոսով այնպիսի աշխատության շնորհիվ, ինչպիսին է Կյուրոպեդիան։ Օրինակ, Թոմաս Ջեֆերսոնը ունեցել է Կյուրոպեդիայի երկու օրինակ` զուգահեռաբար հունարեն և լատիներեն լեզուներով թարգմանություններով։ Դրսի էջերին երևում են Ջեֆերսոնի նշումները, որոնք ցույց են տալիս, թե ինչ նշանակություն է ունեցել Քսենոփոնի գիրքը ԱՄՆ−ի Անկախության հռչակագիրը ստեղծելիս[66][67][68]։

Պրոֆեսոր Ռիչարդ Նելսոն Ֆրայի խոսքով, Կյուրոսը, որի առանձնահատկությունն է լինել նվաճող և վարչարար, վկայում է Աքեմենյանների երկարակեցության և ուժի մասին։ Պարսիկ ժողովրդի մեջ նա ունեցել է այնպիսի առասպելական դեր, ինչպիսին Հռոմուլոսը Հռոմում հռոմեացիների և Մովսեսը իսրայելցիների համար։ Պատմություններում կան շատ մանրամասներ հին աշխարհի հերոսների և նվաճողների մասին[69]։ Ֆրայը գրում է. «Նա դարձավ անտիկ աշխարհի բարձր որակի կառավարողի մարմնացումը։ Որպես հաղթող նա ուներ հերոսական գծեր. համբերատար էր, մեծահոգի, նաև խիզախ և համարձակ»։

Նրա անհատականությունը, ինչպես նկատել են հույները, ազդեցություն է թողել իրենց և Ալեքսանդրի վրա։ Եվ ինչպես հռոմեացիներն են փոխանցել այդ ավանդույթը, կարելի է ասել, որ այն ազդում է մեր մտքերի վրա նույնիսկ այժմ[69]։

Այլ գրառման մեջ պրոֆեսոր Պատրիկ Հունթը հայտարարում է․ «Եթե դուք նայեք աշխարհում ի հայտ եկած մեծագույն մարդկանց, Կյուրոս Մեծը քչերից է, որ վաստակել է Մեծ անունը։ Կայսրությունը, որ կառավարել է Կյուրոս Մեծը, եղել է հին աշխարհում գոյություն ունեցածներից ամենախոշորը և, հնարավոր է, մինչև օրս երբևէ գոյություն ունեցածներից ամենամեծը»[70]։

Կրոն և փիլիսոփայություն

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Կյուրոս Մեծը Աստվածաշնչում և Կյուրոս Մեծը Ղուրանում
 
Կյուրոս Մեծ (կենտրոն) նրա հետևում՝ գեներալ Հարփագուսը, 18-րդ դարի գոբելեն

Թեև ընդհանուր առմամբ հավատալ կարելի է, որ Զառափոշտայի ուսմունքները Կյուրոսի գործողությունների, քաղաքականության վրա ազդեցություն են թողել, բայց ոչ մի հստակ ապացույց չի հայտնաբերվել, որ Կյուրոսը կիրառել է նշված կրոնը։ Պիեր Բրիանս գրել է, որ հաշվի առնելով այն աղքատ տեղեկատվությունը, որ մենք ունենք, «կարծես անխոհեմ է փորձել վերականգնել այն, ինչ Կյուրոսի կրոնը կարող էր լինել»[71]։

  Ամեն օր աղոթիր Բելի և Նեբրովթի համար, որ ինձ երկար կյանք տա, և թող նրանք ինձ բարեհամբույր խոսք ասեն։ Եվ թող այդպիսի խոսք ասեն Մարդուկին՝ իմ տիրոջը։ Կյուրոս թագավորը և նրա որդին՝ Կամբիզը պաշտում են քեզ)  

Կյուրոսի քաղաքականությունը կրոնական փոքրամասնությունների վերաբերյալ լավ է պահպանված բաբելոնյան տեքստերում, նաև հրեական աղբյուրներում և պատմաբանների գրառումներում։ Կյուրոսն ուներ հանդուրժողական քաղաքականություն ամբողջ լայնածավալ կայսրությունում։ Եղել է արդյոք դա նոր քաղաքականություն, թե՞ շարունակությունն է այն քաղաքականությանը, որ ունեցել են ասորեստանցիները և բաբելոնացիները (ինչպես հաստատում է Լեստեր Գրաբեն) կասկածի տակ է առնվում։ Նա խաղաղություն է բերում բաբելոնացիներին և, ինչպես ասում են, իր բանակը հեռու է պահում տաճարներից և վերականգնում է բաբելոնյան տաճարները և սրբարանները։ Նրա վերաբերմունքը հրեաների նկատմամբ նրանց՝ Բաբելոն արտաքսման ժամանակ այն բանից հետո, երբ Նաբուգոդոնոսոր II-ը քարուքանդ է անում Երուսաղեմը, կա Աստվածաշնչում։ Հրեական Աստվածաշնչում Կյուրոսի հրամանով Կտուվիտը ավարտվում է երկրորդ տարեգրությամբ, որը վերադարձնում է տարագիրներին Բաբելոնից վերադարձնում է Ավետյաց երկիր։

  Այսպես է ասում Կյուրոսը՝ Պարսկաստանի թագավորը, ամբողջ աշխարհի թագավորություններն ունեն Տեր։ Երկնային Աստվածը ինձ է տրված։ Նա հանձնարարել է ինձ Աստծո տունը կառուցել Երուսաղեմում, որը գտնվում է Հուդայում։ Ով էլ որ լինի ձեր մեջ նրա ժողովրդից, Տերը նրա Աստվածն է։ Եղե՛ք նրա հետ, թողե՛ք նրան լինի այնտեղ  

Այս հրամանագիրը լիովին վերարտադրվում է Եզրագրության մեջ։

  Իր կառավարման առաջին տարվանից Կյուրոսը հրամայել է․ «Ինչ վերաբերում է Աստծո տանը Երուսաղեմում, թող տաճարը՝ այն վայրը, որտեղ զոհաբերություններ են անում, վերականգնվի և թույլ տան պահպանել նրա հիմքը, որը ընդ որում պետք է լինի 60 կանգուն, լայնությունը՝ 60 կանգուն՝ հսկայական քարերի երեք շերտերով և հենապատերի մեկ շերտով։ Եվ կառուցման համար նախատեսված գումարը պետք է վճարվի արքայական գանձարանից։ Եվ թող Աստծու տան ոսկյա և արծաթյա զարդարանքները, որը Նաբուգոդոնոսորը Երուսաղեմի տաճարից էր տարել Բաբելոն, վերադարձվի իրենց տեղը՝ Երուսաղեմի տաճար, և դրանք կդնեք Աստծու տանը»  
 
Կյուրոսի փողոց, Երուսաղեմ, Իսրայել

Հրեաները նրան համարել են արժանավոր և արդարամիտ թագավոր։ Աստվածաշնչյան մի հատվածում Եսային նրան կոչում է փրկիչ (Եզր. 6:3–5)։ Մեկ ուրիշ դեպքում Եսային ներկայացնում է այսպես. «Ես կբարձրացնեմ Կյուրոսին, ես կուղղեմ նրա ընթացքը։ Նա վերաշինեց իմ քաղաքը և վերադարձրեց վտարանդիներին։ Բայց գնի կամ պարգևի համար չի ասում Ամենազոր Տերը (Եսայի. 45–13)։ Ինչպես երևում է տեքստից, Կյուրոսը վերջնականապես ազատագրել է Իսրայելի ժողովրդին գերությունից առանց հարկուտուրքի։ Այս առանձին հատվածները (Եսայի. 45–50) հաճախ անվանում են երկրորդ օրենք), և ինչպես ավելացնում են ժամանակակից քննադատների մեծ մասը, ավելացվել են ուրիշ հեղինակների կողմից Բաբելոնյան գերությունից հետո (Մ.թ.ա. 536 թ.)[72]։

Հովսեփոս Փլավիոսը՝ առաջին դարի հրեա պատմաբանը, խոսում է հրեաների ավանդական հայացքների մասին[73]։

  Կյուրոսի կառավարման առաջին տարում մեր ժողովուրդը իր սեփական երկրից արտաքսվեց Բաբելոն։ Աստված զորացրեց այդ աղքատ ժողովրդին գերության և աղետի համար, ինչպես որ կանխագուշակում էր Երեմիա մարգարեն նրանց համար, նախքան քաղաքի ավերումը։ Այն բանից հետո, երբ ժողովուրդը հանդուրժեց այդ ստրկությունը յոթանասուն տարի, նա նորից վերադարձրեց նրանց իրենց հայրերի երկիրը, և նրանք պետք է վերականգնեն իրենց տաճարը և գոհանային նրա վաղնջական ծաղկմամբ։ Եվ այս բաները Աստված թույլ տվեց նրանց և արթնացրեց Կյուրոսի միտքը և ստիպեց նրան գրել ամբողջ Ասիայի համար. «Այսպես ասաց Կյուրոսը` թագավորը, այնպես, ինչպես Բարձրյալն Աստված թագավոր նշանակեց մարդաբնակ հողի վրա։ Ես հավատում եմ նա այն Աստվածն է, որի առջև պետք է խոնարհվի իսրայելական ազգը»։

Որովհետև նա իսկապես կանխագուշակեց իմ անունը մարգարեների կողմից, ես պետք է նրա համար Երուսաղեմում` Հուդայում, մի տուն կառուցեմ»։ Սա հայտնի էր Կյուրոսին, քանի որ նա կարդացել էր այն գիրքը, որը Եսային թողեց իր մարգարեություններից։ Այս մարգարեության համար ասաց, որ Աստված այսպես է ասել նրան գաղտնի տեսիլքում. «Իմ կամքը այն է, որ Կյուրոսը, որը ես նշանակել եմ շատ ու մեծ ազգերի վրա թագավոր, իմ ժողովրդին ետ դարձնի դեպի իրենց սեփական երկիրը և տաճարը կառուցի»։ Սա կանխագուշակվել էր Եսայիի կողմից տաճարի քանդվելուց հարյուր քառասուն տարի առաջ։ Ուստի, երբ Կյուրոսը կարդաց այս, հիացավ Աստվածային զորությամբ։ Նրան գրավեց այն, ինչ գրված էր և նա կոչ արեց առավել ճանաչված հրեաներին, որոնք Բաբելոնում էին, և ասաց նրանց, որ ինքը թույլ է տվել, որ նրանք վերադառնան իրենց երկիր, վերակառուցեն իրենց քաղաքը՝ Երուսաղեմը, և Աստծու տաճարը, քանի որ նա նրանց օգնականն է։ Եվ ասաց իշխաններին և կառավարիչներին, որոնք գտնվում էին իրենց երկրի` Հուդայի հարևանությամբ, որ նրանք պետք է ոսկով և արծաթով օգնեն, որպեսզի նպաստեն տաճարի կառուցմանը

 
 
Դանիել և Կյուրոսը Բելի կուռքի առաջ

Կյուրոսը Թանախում (Isaiah 45:1–6 և Ezra 1:1–11) իրեն գովաբանում էր ազատության, մարդասիրության, թանկարժեք վերականգնողական աշխատանքների համար, որ ինքն արել էր։ Սակայն հրեա պատմաբանը քննադատում է նրան՝ ասելով, որ երկրորդ տաճարի կառուցումը հետաձգվել է։ Այն մինչև մ.թ.ա. 515 թվականը այն դեռ չի ավարտվել (Դարեհ I թագավորության ժամանակաշրջան)[74][75]։

 
Կյուրոս Մեծի արձանը Օլիմպիական այգում Սիդնեյ

Կյուրոսի հրամանի պատմական բնույթը վիճարկվում է։ Պրեֆեսոր Լաստեր Լ. Գրաբեն պնդում է, որ ոչ մի հրաման չի եղել, եղել է քաղաքականություն, որը փախստականներին թույլ էր տալիս վերադառնալ իրենց հայրենիք և վերականգնել իրենց տաճարները։ Նա նաև ավելացնում է, որ վերադարձը երկար է տևել, և վերադարձել է ամենաշատը 30000 մարդ[76]։

Ֆիլիպ Ռ. Դեյվիսը խոսել է «կասկածելի» հրամանագրի իսկության մասին` հղում անելով Գրաբեին և հավելելով, որ Ջ. Բոսսը պնդում է «Եզրաս 1.1-4-ի հավաստիությունը J. Briend է, 15-ին, Institut Catholique de Paris-ում տրված թղթի վրա 1993 թ. դեկտեմբերին, որը ժխտում է, որ այն նման է պաշտոնական փաստաթղթի ձևին, բայց արտացոլում է աստվածաշնչյան մարգարեական միտք»[77]։ Մարի Ջոան Վինն Լեյթը կարծում է, որ Եզրայի հրամանագիրը Կյուրոսի Գլանի հետ միասին կարող է լինել իսկական։ Ինչպես նախկին կանոններով, այս հրամանագրերով նույնպես Կյուրոսը ձգտում է աջակցություն է ստանալ նրանցից, որոնք կարող են ռազմավարական նշանակություն ունենալ։ Հատկապես նրանք, ովքեր մոտ էին Եգիպտոսին, որը նա ցանկանում էր նվաճել։ Նա նաև գրել է, որ ինչ վերաբերում է Մարդուկին Գլանում և Եհովային՝ աստվածաշնչյան հրամանագրում, ցույց են տալիս պարսկական միտում՝ համախմբելու համար տեղական կրոնական և քաղաքական ավանդույթները՝ կայսրության հետաքրքրությունների ոլորտներում վերահսկողության իրականացնելու համար [78]։

Քաղաքականություն և կառավարում

խմբագրել

Կյուրոսը ստեղծել է բազմապետություն կայսրություն՝ Պասարգադ, Բաբելոն, Սուսա և Էքբատան։ Նա թույլ է տվել որոշակի քանակության շրջանային ինքնավարություն ամեն նահանգում որպես սատրապություն։ Սատրապությունը եղել է վարչական միավոր` սովորաբար կազմված աշխարհագրական հիմքի վրա։ Սատրապ կառավարիչը եղել է թագավորի վասալը, որը կառավարել է շրջանը, վերահսկել է ռազմական գործը և կարգուկանոն հաստատել։ Պետական քարտուղարը պահպանել է պաշտոնական գրագրությունները։ Գեներալը և պետքարտուղարը անմիջականորեն ենթարկվել են սատրապին։

Իր կառավարության շրջանում Կյուրոսը լայն վերահսկողություն է նշանակել նվաճված թագավորությունների վրա` հետևելով ոչ շատ առաջ նվաճված տարածքներին կառավարող սատրապներին։ Այն շարունակվել է նրան հաջորդող Դարեհ I-ի կողմից[79]։

Իր ռազմական փորձի շնորհիվ Կյուրոսը ստեղծել է կանոնավոր բանակ` ներառյալ Անմահների գունդը, որը բաղկացած էր 10,000 փորձառու զինվորից[80]։ Նա ձևավորել է նաև իննովացիոն փոստային համակարգ ամբողջ կայսրությունում` հիմնված մի քանի փոխանցման կայանների վրա, որը կոչվում էր Չափար Կանե[81]։

Կյուրոսի նվաճումներով սկսվել է կայսրության ստեղծման նոր դարաշրջան։ Կայսրության մեջ էր մտնում մեջ էր մտնում տասնյակ երկրների բազմություն` իրենց կրոններով և լեզուներով։ Դրանք գտնվում էին մեկ վարչական կառավարման ներքո` ենթարկվելով կենտրոնական կառավարմանը։ Այս համակարգը գոյատևել է դարերով և պահպանվել է նաև Սելևկյանների հարստության ժամանակաշրջանում, ինչպես նաև ավելի ուշ իրանական դինաստիաների` ներառյալ պարթևների և Սասանյանների[82]։

 
Կյուրոս Մեծի 17-րդ դարի կիսանդրի Համբուրգում` Գերմանիայում

Շիրին Էբադին, 2003 թվականի դեկտեմբերի 10-ին ստանալով Նոբելյան մրցանակ, վկայակոչել է Կյուրոսին․

  Ես Իրանի՝ Մեծի Կյուրոսի ժառանգորդն եմ։ Այս կայսրը հասել է իշխանության գագաթնակետին մոտ 2500 տարի առաջ։ Նա չի թագավորել ժողովրդի վրա, եթե նրանք չեն ցանկացել այդ։ Նա խոստացել է ոչ ոքի չստիպել փոխելու իր կրոնը և հավատը և բոլորի համար երաշխավորել է դավանանքի ազատություն։ Մեծ Կյուրուսի Խարտիան պետք է ուսումնասիրվի մարդու իրավունքների պատմության մեջ[83]  

:

Կյուրոսը հայտնի է իր նորամուծությունների շինարարական նախագծերով։ Նա հետագայում մշակել է այն տեխնոլոգիաները, որ գտել է նվաճված մշակույթներում և կիրառել Է դրանք Պասարգադի պալատների կառուցման մեջ։ Նա հայտնի էր նաև պարտեզների հանդեպ իր սիրով. մայրաքաղաքում կատարված վերջին պեղումների միջոցով բացահայտվեցին Պասարգադի Պարսկաստանի այգիները և ոռոգման՝ ջրանցքի ցանցի գոյությունը։ Պասարգադը մի վայր էր երկու հրաշալի պալատների համար, որոնք շրջապատված էին փառահեղ թագավորական արգելոցով և հսկայական արքայական այգիներով[84]։

Անգլիացի բժիշկ և փիլիսոփա Թոմաս Բրաունը 1658 թվականին գրեց «Կյուրոսի այգին», որի մեջ Կյուրոսը նկարագրվում է որպես հնարագետ և «իմաստուն տիրակալ»։ Կյուրոս Մեծը, որը կրթվել էր անտառներում և լեռներում, երբ իշխանության է եկել, գեղեցկացրել է նաև Բաբելոնի կախվովի այգիները։

Կյուրոսի գլան

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Կյուրոսի գլան
 
Կյուրոսի գլան ժամանակակից սեպագիր, որը Կյուրոսին հայտարարում է որպես Բաբելոնի օրինական թագավոր:

Պահպանված քիչ տեղեկույթի աղբյուր, որը, հնարավոր է, թվագրված է անմիջականորեն Կյուրոսի ապրած ժամանակով (պարս.՝ استوانه کوروش), փաստաթուղթը կավե գլանի ձև ունի, որը գրված է աքքադերեն սեպագրով։ Այն դրված է Էսագիլի հիմքում (Մարդուկի տաճարի հիմքում՝ Բաբելոն), կառուցված է մ․թ․ա․ 539 թվականին՝ պարսկական նվաճումից հետո։ Գլանը գտնվել է 1879 թվականին և հիմա պահպանվում է բրիտանական թանգարանում[85]։

Գլանի տեքստը դատապարտում է Բաբելոնյան թագավորին՝ Նաբոնիդին որպես անբարոյականի, իսկ Կյուրոսին դրվատում է որպես գլխավոր աստծուն՝ Մարդուկին հաճելի։ Այն նկարագրում է, թե ինչպես Կյուրոսը բարելավել է Բաբելոնի քաղաքացիների կյանքը, կազմակերպվել տեղահանված ժողովուրդների հայրենադարձությունը, վերականգնել տաճարները[86]։ Թեև տեքստում հստակ չի նշվում, սակայն հրեաների հայրենադարձությունը՝ «բաբելոնյան գերխնդիրը», մեկնաբանվել է որպես Կյուրոսի ընդհանուր քաղաքականության մի մասը.[87]։

1970-ական թվականներին Իրանի շահը Կյուրոսի գլանը համարում է քաղաքական խորհրդանիշ, որպես Իրանական միապետության 2500 տարիների տոնակատարության խորհրդանիշ[88] և պնդում է, որ դա եղել մարդկության պատմության մեջ մարդու իրավունքների առաջին խարտիան։ Այդ տեսակետը վիճարկելի է մի քանիսի կողմից որպես բավական անախրոնիկ և միտումնային[89][90]։ Գլանը համարվում է Իրանի մշակութայի ինքնության բաղկացուցիչ մաս[88]։

Միավորված ազգերի կազմակերպությունը հայտարարում է դրա՝ «Մարդու իրավունքների հին հռչակագիր» լինելու մասին։ 1971 թվականից այն ողջունել է այդ ժամանակի գլխավոր քարտուղար Ու Տանը[91]։ Բրիտանական թանգարանը բնութագրել է գլանը որպես Հին Միջագետքը պրոպագանդելու միջոց։ Այն արտացոլում է Միջագետքի հին ավանդույթները, որտեղ, սկսած մ․թ․ա․ երրորդ հազարամյակից, թագավորները իրենց կառավարումն սկսել են բարեփոխումների հռչակագրով։ Գլանն ընդգծում է Կյուրոսի ընդունված լինելը՝ համեմատելով նրան բաբելոնյան նախկին կառավարողի հետ, ընդգծելով նրա արժանիքը որպես ավանդական Բաբելոնյան թագավորի և նախորդ թագավորին հանդիմանելով[92]։

Բրիտանական թանգարանի տնօրեն Նեյլ ՄաքԳրեգորը հայտարարել է, որ գլանը «առաջին փորձն էր, որի միջոցով մենք իմանում նոր տիպի հասարակության հիմնադրման, տարբեր ազգություններ և հավատք ունեցող պետության ստեղծման և դրա կառավարման նոր ձևի մասին[93]։ Նա պարզաբանում է, որ այն նկարագրված է որպես մարդու իրավունքների առաջին հռչակագիր, բայց գուցե այդ փաստաթուղթը երբեք որպես փաստաթուղթ չի գրվել։ Մարդու իրավունքների ժամանակակից հայեցակարգը հազիվ թե գոյություն ունեցած լիներ հին աշխարհում։ Այն եղել է մարդկանց հույսերի և ձգտումների արտահայտությունը[94]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Freebase տվյալների վերբեռնում — Google.
  2. ↑ https://kaffeketab.ir/%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%DA%AF%D8%B2%D9%86%D9%81%D9%88%D9%86/
  3. ↑ ; Plutarch, Artaxerxes 1. 3 [1]; Photius, Epitome of Ctesias' Persica 52 [2] Արխիվացված 2010-10-16 Wayback Machine
  4. ↑ e. g. Cyrus Cylinder Fragment A. ¶ 21.
  5. ↑ Schmitt, R. «Iranian Personal Names i.-Pre-Islamic Names». Encyclopaedia Iranica. Vol. Vol. 4. «Naming the grandson after the grandfather was a common practice among Iranians.» {{cite encyclopedia}}: |volume= has extra text (օգնություն)
  6. ↑ Visual representation of the divine and the numinous in early Achaemenid Iran: old problems, new directions; Mark A. Garrison, Trinity University, San Antonio, Texas; last revision: 3 March 2009, see page: 11
  7. ↑ M. Waters, "Cyrus and the Achaemenids", Iran 42, 2004 (Achemenet.com – ressources – sous presse). p. 92. "Cassandane's identification as such stems primarily from heredotus, but it is supported, directly and indirectly, by analysis of ancient Near Eastern evidence.
  8. ↑ Dandamev, M. A. (1990). «Cambyses». Encyclopaedia Iranica. Encyclopaedia Iranica Foundation. ISBN 0-7100-9132-X.
  9. ↑ (Dandamaev 1989, էջ 9)
  10. ↑ M. Waters, "Cyrus and the Achaemenids", Iran 42, 2004 (Achemenet.com > ressources > sous presse), with previous bibliography.
  11. ↑ Amélie Kuhrt, The Ancient Near East: c.3000–330 BC, Routledge Publishers, 1995, p.661, 0-415-16762-0
  12. ↑ Benjamin G. Kohl; Ronald G. Witt; Elizabeth B. Welles (1978). The Earthly republic: Italian humanists on government and society. Manchester University Press ND. էջ 198. ISBN 978-0-7190-0734-7.
  13. ↑ Herodotus, էջ 1.95
  14. ↑ Herodotus, էջ 1.107-21
  15. ↑ Stories of the East From Herodotus, p. 79–80
  16. ↑ Briant, Pierre (2002). From Cyrus to Alexander. Eisenbrauns. էջեր 31–33.
  17. ↑ Antoine Simonin. (08 Jan 2012). "Sogdiana." Ancient History Encyclopedia. Retrieved 01 September 2016.
  18. ↑ Kirill Nourzhanov, Christian Bleuer (2013), Tajikistan: a Political and Social History, Canberra: Australian National University Press, p. 12, 978-1-925021-15-8.
  19. ↑ Jack Martin Balcer (1984). Sparda by the bitter sea: imperial interaction in western Anatolia. Scholars Press. էջ 137.
  20. ↑ A. Sh. Sahbazi, "Arsama", in Encyclopaedia Iranica.
  21. ↑ The encyclopædia britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information, Volume 21 edited by Hugh Chrisholm,1911, pp. 206–207
  22. ↑ Rollinger, Robert, "The Median "Empire", the End of Urartu and Cyrus's the Great Campaign in 547 B.C."; Lendering, Jona, "The End of Lydia: 547? Արխիվացված 2013-09-06 Wayback Machine".
  23. ↑ 23,0 23,1 Herodotus, The Histories, Book I, 440 BC. Translated by George Rawlinson.
  24. ↑ Croesus Արխիվացված 2011-06-29 Wayback Machine: Fifth and last king of the Mermnad dynasty.
  25. ↑ The life and travels of Herodotus, Volume 2, by James Talboys Wheeler, 1855, pp. 271–274
  26. ↑ Tavernier, Jan. «Some Thoughts in Neo-Elamite Chronology» (PDF). էջ 27.
  27. ↑ Kuhrt, Amélie. "Babylonia from Cyrus to Xerxes", in The Cambridge Ancient History: Vol IV – Persia, Greece and the Western Mediterranean, pp. 112–138. Ed. John Boardman. Cambridge University Press, 1982. 0-521-22804-2
  28. ↑ Nabonidus Chronicle, 14 Արխիվացված 2012-02-11 Wayback Machine.
  29. ↑ Tolini, Gauthier, Quelques éléments concernant la prise de Babylone par Cyrus, Paris. "Il est probable que des négociations s'engagèrent alors entre Cyrus et les chefs de l'armée babylonienne pour obtenir une reddition sans recourir à l'affrontement armé." p. 10 (PDF)
  30. ↑ The Harran Stelae H2 – A, and the Nabonidus Chronicle (Seventeenth year) show that Nabonidus had been in Babylon before October 10, 539, because he had already returned from Harran and had participated in the Akitu of Nissanu 1 [April 4], 539 BC.
  31. ↑ Briant, Pierre. From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire. Winona Lake: Eisenbrauns, 2002, p. 41
  32. ↑ Nabonidus Chronicle, 15–16 Արխիվացված 2012-02-11 Wayback Machine.
  33. ↑ Potts, Daniel (1996). Mesopotamian civilization: the material foundations. Cornell University Press. էջեր 22–23. ISBN 978-0-8014-3339-9.
  34. ↑ Nabonidus Chronicle, 18 Արխիվացված 2012-02-11 Wayback Machine.
  35. ↑ M.A. Dandamaev, "Cyrus II", in Encyclopaedia Iranica; P. Briant, From Cyrus to Alexander, pp. 44–49.
  36. ↑ «British Museum Website, The Cyrus Cylinder». Britishmuseum.org. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
  37. ↑ M.A. Dandamaev, "Cyrus II", in Encyclopaedia Iranica.
  38. ↑ 38,0 38,1 «Ancient History Sourcebook: Herodotus: Queen Tomyris of the Massagetai and the Defeat of the Persians under Cyrus». Fordham.edu. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 28-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
  39. ↑ Grousset, Rene (1970). The Empire of the Steppes. Rutgers University Press. էջ 9. ISBN 0-8135-1304-9.
  40. ↑ Tomyris, Queen of the Massagetae, Defeats Cyrus the Great in Battle Արխիվացված 2014-12-29 Wayback Machine Herodotus, The Histories
  41. ↑ Nino Luraghi (2001). The historian's craft in the age of Herodotus. Oxford University Press US. էջ 155. ISBN 978-0-19-924050-0.
  42. ↑ 42,0 42,1 Ilya Gershevitch, ed. (1985). The Cambridge history of Iran: The Median and Achaemenian periods, Volume 2. Cambridge University Press. էջեր 392–398. ISBN 978-0-521-20091-2.
  43. ↑ Dandamayev, Muhammad A., CYRUS iii. Cyrus II The Great, Encyclopædia Iranica, Vol. VI, Fasc. 5, pp. 516–521
  44. ↑ Michael the Syrian. «Chronicle of Michael the Great, Patriarch of the Syrians» – via Internet Archive.
  45. ↑ A history of Greece, Volume 2, By Connop Thirlwall, Longmans, 1836, p. 174
  46. ↑ Xenophon, Cyropaedia VII. 7; M.A. Dandamaev, "Cyrus II", in Encyclopaedia Iranica, p. 250. See also H. Sancisi-Weerdenburg "Cyropaedia", in Encyclopaedia Iranica, on the reliability of Xenophon's account.
  47. ↑ A political history of the Achaemenid empire, By M. A. Dandamaev, BRILL, 1989, p. 67
  48. ↑ Strabo, Geographica 15.3.7; Arrian, Anabasis Alexandri 6.29
  49. ↑ Life of Alexander, 69, in Plutarch: The Age of Alexander, translated by Ian Scott-Kilvert (Penguin Classics, 1973), p. 326.; similar inscriptions give Arrian and Strabo.
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 50,3 50,4 ((grk.) Lucius Flavius Arrianus), (en.) Arrian (trans.), Charles Dexter Cleveland (1861). A compendium of classical literature:comprising choice extracts translated from Greek and Roman writers, with biographical sketches. Biddle. էջ 313.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  51. ↑ Abraham Valentine Williams Jackson (1906). Persia past and present. The Macmillan Company. էջ 278.
  52. ↑ Ralph Griffiths; George Edward Griffiths (1816). The Monthly review. 1816. էջ 509.
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 Ulrich Wilcken (1967). Alexander the Great. W. W. Norton & Company. էջ 146. ISBN 978-0-393-00381-9.
  54. ↑ John Maxwell O'Brien (1994). Alexander the Great: the invisible enemy. Pyshcology Press. էջեր 100–01. ISBN 978-0-415-10617-7.
  55. ↑ James D. Cockcroft (1989). Mohammad Reza Pahlavi, Shah of Iran. Chelsea House Publishers. ISBN 978-1-55546-847-7.
  56. ↑ UNESCO World Heritage Centre (2006). «Pasargadae». Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
  57. ↑ Freeman 1999: p. 188
  58. ↑ «The Cyrus cylinder: Diplomatic whirl». The Economist. 2013 թ․ մարտի 23.
  59. ↑ «The Cyropaedia». google.com.
  60. ↑ Cardascia, G., Babylon under Achaemenids, in Encyclopedia Iranica.
  61. ↑ Richard Nelson Frye (1963). The Heritage of Persia. World Pub. Co.
  62. ↑ Cyrus Kadivar (2002 թ․ հունվարի 25). «We are Awake». The Iranian. {{cite web}}: Missing or empty |url= (օգնություն)
  63. ↑ E. Yarshater, for example, rejects that Sassanids remembered Cyrus, whereas R. N. Frye do propose remembrance and line of continuity: See A. Sh. Shahbazi, Early Sassanians' Claim to Achaemenid Heritage, Namey-e Iran-e Bastan, Vol. 1, No. 1 pp. 61–73; M. Boyce, "The Religion of Cyrus the Great" in A. Kuhrt and H. Sancisi-Weerdenburg, eds., Achaemenid History III. Method and Theory, Leiden, 1988, p. 30; and The History of Ancient Iran, by Frye p. 371; and the debates in Vesta Sarkhosh Curtis, et al. The Art and Archaeology of Ancient Persia: New Light on the Parthian and Sasanian Empires, Published by I. B. Tauris in association with the British Institute of Persian Studies, 1998, 1-86064-045-1, pp. 1–8, 38–51.
  64. ↑ Jakob Jonson: "Cyrus the Great in Icelandic epic: A literary study". Acta Iranica. 1974: 49–50
  65. ↑ Nadon, Christopher (2001), Xenophon's Prince: Republic and Empire in the Cyropaedia, Berkeley: UC Press, 0-520-22404-3
  66. ↑ Cyrus and Jefferson: Did they speak the same language? http://www.payvand.com/news/13/apr/1111.html Արխիվացված 2015-10-26 Wayback Machine
  67. ↑ Cyrus Cylinder: How a Persian monarch inspired Jefferson, https://www.bbc.com/news/world-us-canada-21747567
  68. ↑ Boyd, Julian P. «The Papers of Thomas Jefferson». Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  69. ↑ 69,0 69,1 «Cyrus II Encyclopædia Britannica 2008. Encyclopædia Britannica Online. 28 July 2008». Original.britannica.com. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. {{cite web}}: Invalid |url-access=yes (օգնություն)(չաշխատող հղում)
  70. ↑ Cited quote as per media (documentary piece) titled "Engineering an Empire – The Persians". History Channel. Release date: December 4, 2006. Media available for viewing online via history.com or via Google Video. Host: Peter Weller. Production: United States.
  71. ↑ Briant, Pierre (2002). From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire. Eisenbraunds. էջ 84. ISBN 978-1575060316.
  72. ↑ Simon John De Vries: From old Revelation to new: a tradition-historical and redaction-critical study of temporal transitions in prophetic prediction. Wm. B. Eerdmans Publishing 1995, 978-0-8028-0683-3, p. 126
  73. ↑ Josephus, Flavius. The Antiquities of the Jews, Book 11, Chapter 1 [3]
  74. ↑ Goldwurm, Hersh (1982). History of the Jewish People: The Second Temple Era. ArtScroll. էջեր 26, 29. ISBN 0-89906-454-X.
  75. ↑ Schiffman, Lawrence (1991). From text to tradition: a history of Second Temple and Rabbinic Judaism. KTAV Publishing. էջեր 35, 36. ISBN 978-0-88125-372-6.
  76. ↑ Grabbe, Lester L. (2004). A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period: Yehud: A History of the Persian Province of Judah v. 1. T & T Clark. էջ 355. ISBN 978-0-567-08998-4.
  77. ↑ Philip R. Davies (1995). John D Davies (ed.). Words Remembered, Texts Renewed: Essays in Honour of John F.A. Sawyer. Continuum International Publishing Group. էջ 219. ISBN 978-1-85075-542-5.
  78. ↑ Winn Leith, Mary Joan (2001) [1998]. «Israel among the Nations: The Persian Period». In Michael David Coogan (ed.) (ed.). The Oxford History of the Biblical World (Google Books). Oxford; New York: Oxford University Press. էջ 285. ISBN 0-19-513937-2. LCCN 98016042. OCLC 44650958. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 14-ին. {{cite book}}: |editor= has generic name (օգնություն)
  79. ↑ John Curtis; Julian Reade; Dominique Collon (1995). Art and empire. The Trustees of the British Museum by British Museum Press. ISBN 978-0-7141-1140-7.
  80. ↑ զինվորից_military/available_sources.html From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire by Pierre Briant
  81. ↑ Herodotus, Herodotus, trans. A.D. Godley, vol. 4, book 8, verse 98, pp. 96–97 (1924).
  82. ↑ Wilcox, Peter; MacBride, Angus (1986). Rome's Enemies: Parthians And Sassanid Persians. Osprey Publishing. էջ 14. ISBN 0-85045-688-6.
  83. ↑ Ebadi, Shirin (10 December 2003). In the name of the God of Creation and Wisdom (Speech). Nobel Peace Prize 2003 presentation ceremony. Վերցված է 2006 թ․ օգոստոսի 24-ին.
  84. ↑ Persepolis Recreated, Publisher: NEJ International Pictures; 1ST edition (2005) 978-964-06-4525-3
  85. ↑ H.F. Vos, "Archaeology of Mesopotamia", p. 267 in The International Standard Bible Encyclopedia, ed. Geoffrey W. Bromiley. Wm. B. Eerdmans Publishing, 1995. 0-8028-3781-6
  86. ↑ "The Ancient Near East, Volume I: An Anthology of Texts and Pictures". Vol. 1. Ed. James B. Pritchard. Princeton University Press, 1973.
  87. ↑ «British Museum: Cyrus Cylinder». British Museum. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  88. ↑ 88,0 88,1 British Museum explanatory notes, "Cyrus Cylinder": In Iran, the cylinder has appeared on coins, banknotes and stamps. Despite being a Babylonian document it has become part of Iran's cultural identity."
  89. ↑ John Curtis, Nigel Tallis, Beatrice Andre-Salvini. Forgotten Empire, p. 59. University of California Press, 2005. (restricted online copy, p. 59, at Google Books)
  90. ↑ See also Amélie Kuhrt, "Babylonia from Cyrus to Xerxes", in The Cambridge Ancient History: Vol IV – Persia, Greece and the Western Mediterranean, p. 124. Ed. John Boardman. Cambridge University Press, 1982. 0-521-22804-2
  91. ↑ The telegraph (2008 թ․ հուլիսի 16). «Cyrus Cylinder». The Daily Telegraph. London. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  92. ↑ Hekster, Olivier; Fowler, Richard (2005). Imaginary kings: royal images in the ancient Near East, Greece and Rome. Vol. Oriens et occidens 11. Franz Steiner Verlag. էջ 33. ISBN 978-3-515-08765-0.
  93. ↑ Barbara Slavin (2013 թ․ մարտի 6). «Cyrus Cylinder a Reminder of Persian Legacy of Tolerance». Al-Monitor. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 21-ին.
  94. ↑ MacGregor, Neil (2013 թ․ փետրվարի 24). «A 2,600-year-old icon of freedom comes to the United States». CNN. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 21-ին.
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կյուրոս Բ Մեծ» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 494)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կյուրոս_Բ_Մեծ&oldid=10131786» էջից