Իզոտոպներ
Իզոտոպներ (հին հին հունարեն՝ ισος — «հավասար», «նույն», և τόπος — «տեղ»), որևէ քիմիական տարրի ատոմների (և միջուկների) տարատեսակներ, որոնց կարգաթիվը նույնն է, իսկ զանգվածային թիվը տարբեր։ Անվանումը պայմանավորված է նրանով, որ ատոմի բոլոր իզոտոպերը Մենդելեևի աղյուսակում զբաղեցնում են նույն տեղը (նույն վանդակը)։ Ատոմի քիմիական հատկությունները կախված են ատոմի էլեկտրոնային թաղանթի կառուցվածքից, որը իր հերթին հիմնականում պայմանավորված է միջուկի Z լիցքով (այսինքն միջուկում պրոտոնների թվով) և գրեթե կախված չէ A զանգվածային թվից (այսինքն պրոտոնների Z և նեյտրոնների N գումարային թիվ)։
Նույն տարրի բոլոր իզոտոպները ունեն միջուկի միևնույն լիցք, տարբերվում են միայն նեյտրոնների թվով։ Սովորաբար իզոտոպը նշանակվում է քիմիական տարրին պատկանող նշանով, ավելացնելով վերին ձախ ցուց��չ, որը համապատասխանում է զանգվածային թվին (օր.12C, 222Rn)։ Կարելի է նաև գրել տարրի անվանումը՝ գծիկով ավելացնելով համապատասխան ատոմային զանգվածի թիվը (օրինակ՝ ածխածին-12, ռադոն-222)։ Որոշ իզոտոպներ ունեն ավանդական դարձած անուններ (օր. դեյտերիում, ակտիոնիում)։
Իոտոպների օրինակ է թթվածնի 168O, 178O, 188O երեք կայուն իզոմերները։
2015 թվականի վերջին տվյալներով հայտնի է բոլոր տարրերի 3211 իզոտոպներ[1]։
Տերմինաբանություն
խմբագրելIUPAC-ի հիմանական տերմինը որը բնութագրում է միևնույն քիմիական տարրի ատոմները որոնք ունեն միևնույն ատոմնային զանգվածը հանդիսանում է նուկլեիդը, իսկ իզոտոպներ տերմինը կիրառվում է միևնույն տարրի նուկլեիդների հանրագումարին անվանելու համար։ Իզոտոպեր տերմինը ընդունվել է որպես հոգնակի, քանի որ համեմատության համար անհրաժեշտ է ամենաքիչը երկու ատոմ։ Հետագայում կիրառություն գտավ նաև եզակի թվով իզոտոպ տերմինը։ Բացի դրանից հոգնակիով տերմինը կիրառվում է ատոմների ցանկացած քանակի նուկլեիդների հանրագումարի համար, և ոչ միյայն մեկ տարրի համար, որը իհարկե ոչ կոռեկտ է։ Ներկայումս միջազգային գիտական կազմակերպությունների մոտեցումները չեն համընկնում, տերմինի միանշանակության վերաբերյալ և իզոտոպ տերմինը շարունակում է լայն կիրառություն ունենալ այդ թվում IUPAC-ի պաշտոնական նյութերում։ Դա ևս մի օրինակ է, որն ի սկզբանե նպատակադրված տերմինի միտքը չի համապատասխանում ատոմին բնութագրելու համար օգտագործվող դեպքերը։
Իզոտոպերի բացահայտման պատմություն
խմբագրելԻզոտոպերի առկայության առաջին ապացույցներն ի հայտ են եկել ծանր մետաղների ատոմներ ռադիոակտիվ փոխակերպումների ուսումնասիրության ժամանակ, երբ նկատվել է, որ միևնույն քիմիական հատկություններ ունեցող նյութերը կարող են տարբեր ֆիզիկական հատկություններ ունենալ։ 1906-1907 թվականներին պարզվել է, որ ուրանի ռադիոակտիվ ճեղքման վերջնանյութ իոնիումը և թորիումի ռադիոակտիվ ճեղքման վերջնանյութ ռադիոթորիումը ունեն նույն քիմիական հատկությունները, բայց տարբերվում են ատոմական զանգվածով և ռադիոակտիվ ճեղքման բնութագրերով։ Հետագայում հայտնաբերվել է, որ երեք միացությունների օպտիկական և ռենտգեն սպեկտորները նույնն են։ Քիմիական հատկություններով նման, բայց ատոմական զանգվածով և որոշ ֆիզիկական հատկություններով իրարից տարբերվող նյութերը անգլիացի գիտնական Սոդիի առաջարկով 1910 թվականից անվանվեցին իզոտոպեր։
Իզոտոպերը բնության մեջ
խմբագրելՀամարվում է, որ բնության մեջ իզոտոպերի քանակը նույնն է բոլոր նյութերում։ Որոշ ֆիզիկական պրոցեսներ բերում են իզոտոպերի բաղադրության փոփոխության։ Միներալային ատոմների աստիճանաբար կուտակվելը- երկարակյաց ատոմների տրոհման հետևանքով թույլ է տալիս զբաղվել ատոմային երկրաբանական ժամանակագրությամբ։ Հատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում ածխածնի ատոմի իզոտոպերի ճեղքումը մթնոլորտի վերին շերտերում տիեզերական ճառագայթների ազդեցության տակ։ Այդ իզոտոպերը տեղաբաշխվում են մթնոլորտում և ջրոլորտում մտնելով կենդանի օրգանիզմներում շրջանառության մեջ (բույսեր, կենդանիներ)։ Իզոտոպերի բաղադրության ուսումնասիրությունը ընկած է ռադիոածխածնային հետազոտուրյան հիմքում։
Իզոտոպերի կիրառությունը մարդու կողմից
խմբագրելՏեխնոլոգիական առումով իզոտոպերի ուսումնասիրությունը և բաղադրության փոփոխությունը բերում է հատուկ հատկություններով նյութերի ստացման։ Օրինակ 235U-ը ընդունակ է շղթայական ռեակցիայի ջերմային նեյտրոնների ճեղքմամբ և կարելի է օգտագոևծել ատոմային ռեակտորներում և ատոմային զենքում։ Սակայն բնական ուրանում ընդամենը 0,72% է այդ ռադիոակտիվ նուկլիդը, այն ինչ շղթայական ռեակցիան ընթանում է նվազագույնը 3%-ի առկայության դեպքում։ Քանի որ ուրանի նուկլիդները ուեն բավականին մոտ ֆիզիկո-քիմիական հատկություններ ապա ուրանի հարստացմամբ կարող են զբաղվել մի քանի պետություն աշխարհում։
60Co и 137Cs նուկլիդները օգտագործվում է γ-ճառագայթների ստերիլիզացման համար, մետաղական իրերի ֆիզիկական ստերիլացման մեթոդ, վիրակապման նյութերի և այլն։ Ներթափանցող ճառագայթման չափաբաժինը պետք ե լինի մինչև 20-25 մկգ, որը պահանջում է բարձր անվտանգության աստիճան։ Դրանից ելնելով այս մեթոդը հանդիսանում է գործարանային ստերիլիզացման մեթոդ[2]։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ arXiv.org Search ResultsThoennessen M. (2016), "2015 Update of the Discoveries of Isotopes", arΧiv:1606.00456 [nucl-ex] Ներկայացվել է 2016 թվական հունիսի 1 (անգլ.)
- ↑ Петров С. В. Глава 2. Асептика и антисептика // Общая хирургия. — СПб.: Лань, 1999. — С. 672.
| Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 316)։ |
| Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Իզոտոպներ» հոդվածին։ |