Վիքիպեդիա

Թոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդություն

Թոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդություն (ԹՔՕՀ), թոքերի օբստրուկտիվ ախտաբանության տեսակ, որը բնորոշվում է երկարատև շնչառական խնդիրներով և օդի թույլ հոսքով[2][7]։ Հիմնական ախտանշանները համարվում են շնչահեղձությունը և խորխարտադրությամբ հազը[2]։ ԹՔՕՀ-ը հանդիսանում է պրոգրեսիվող հիվանդություն և բնութագրվում է ժամանակի ընթացքում վիճակի տիպիկ վատացմամբ[8]։ Արդյունքում առօրյա գործունեությունը, ինչպես օրինակ զբոսանքը կամ հագնվելը տրվում են դժվարությամբ[6]։ Տիպիկ ԹՔՕՀ-ը ներառում է քրոնիկ բրոնխիտը և էմֆիզեման[6], որտեղ «քրոնիկ բրոնխիտ»-ը հանդիսանում է երկու տարվա ընթացքում մեկ տարում նվազագույնը երեք ամիս տևող հազ արտադրությամբ[2], իսկ «էմֆիզեմա»-ն հանդիսանում է դիստալ օդատար ուղիների ոչ միանման մեծացում՝ ալվեոլների ացինուսների կազմաքանդմամբ, թոքերի էլաստիկության կորստով և ֆիբրոզ փոփոխությունների բացակայությամբ[9]։

Թոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդություն
Թոքերի մակրոսկոպիկ պատկեր, որտեղ երևում է ծխելու համար տիպիկ ցենտրիլոբուլյար էմֆիզեմա։ Թոքի այս կտրվածքի վրա երևում են բազմաթիվ խոռոչներ՝ լցված ծանր սև ածխային նստվածքներով։
ՏեսակԹոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդություն, օդատար ուղիների օբստրուկտիվ հիվանդություն, էմֆիզեմա, թոքի էմֆիզեմա և այլն
ՊատճառԾխախոտի օգտագործում, օդի աղտոտվածություն, ժառանգականություն[1]
Հիվանդության ախտանշաններՇնչահեղձություն, հազ խորխարտադրությամբ[2]
ԲուժաքննությունՇնչաչափություն և arterial blood gas analysis?
Բժշկական մասնագիտությունթոքաբանություն
ՀՄԴ-9490, 492, 494 և 496
ՀՄԴ-10J44
Ախտորոշումշնչառական թեսթեր, թոքերի ֆունկցիան գնահատող թեսթեր[3]
ԲուժումԾխելը դադարեցնել, շնչառական ռեաբիլիտացիա, թոքի փոխպատվաստում[1]
ԲարդություններԹՔՕՀ-ի սրացում
Կանխարգելումշրջակա օդի որակի բարելավում
Հաճախություն174.5 միլիոն (2015)[4]
Մահացություն3.2 միլիոն (2015)[5]
Սկիզբը40 տարեկանից բարձր[6]
 Chronic obstructive pulmonary disease Վիքիպահեստում

ԹՔՕՀ-ն հիմնական պատճառը հանդիսանում է ծխելը, այնպիսի գործոնների հետ ինչպիսիք են՝ օդի աղտոտվածությունը և ժառանգականությունը, որոնք սակայն շատ փոքր դեր ունեն[1]։ Զարգացող երկրներում ամենատարածված պատճառներից են վատ օդափոխվող ջեռուցումը և խոհարարական կրակները[6]։ Այս գրգռիչների տևական ազդեցությունը բերում է բորբոքային պատասխանի ձևավորման, որի հետևանքով առաջանում է փոքր տրամաչափի օդատար ուղիների նեղացում և թոքային հյուսվածքի կազմաքանդում[10]։ Ախտորոշումը հաստատվում է հիմնվելով թոքերի ֆունկցիոնալ թեսթերի արդյունքում գրանցվող օդի հոսքի թուլացման վրա[3]։ Ի տարբերություն ասթմայի՝ օդի հոսքը չի բարելավվում բրոխալայնիչների կիրառումից հետո[6]։

ԹՔՕՀ-ի մի շարք դեպքեր կարելի է կանխարգելել, նվազեցնելով ռիսկի գործոնների ազդեցությունը[11], ներառյալ ծխելու նվազեցումը և շրջակա օդի որակի բարելավումը[6]։ Քանի որ հնարավոր բուժման ընթացքում վիճակի վատացումը շարունակվում է, դեռևս ընդունված բուժման մոտեցում հայտնի չէ[6]։ ԹՔՕՀ-ի բուժումը հաճախ ենթադրում է ծխախոտի կիրառման դադարեցումը, պատվաստումները և բրոնխալայնիչների և ստերոիդների օդացրիչների օգտագործումը[1]։ Որոշ մարդկանց մոտ կարող է դիտվել դրական փոփոխություններ երկարատև թթվածնաթերապիայից կամ թոքի փոխպատվաստումից հետո[10]։ Նրանց մոտ, ովքեր ունենում են հիվանդության հաճախակի սրացումներ, կարող է ի հայտ գալ դեղորայքի կիրառման կամ հոսպիտալացման անհրաժեշտության աճ[1]։

2015 թվականի դրությամբ ԹՔՕՀ-ով հիվանդների թիվը կազմում էր 174.5 մլն (համաշխարհային բնակչության 2.4%-ը)[4]։ Որպես կանոն այն դրսևորվում է 40 տարեկանից բարձր տարիք ունեցողների մոտ[6]։ Հիվանդացությունը կանանց և տղամարդկանց մոտ հիմն��կանում դրսևորվում է հավասար հաճախությամբ[6]։ 2015 թվականին այս ախտահարման հետևանքով մահացությունը կազմել է 3.2 մլն, մինչդեռ 1990 թվականին՝ 2.4 մլն[5][12]։ Այս մահացությունների ավելի քան 90%-ը բաժին են ընկել զարգացող երկրներին[6]։ Կանխատեսվում է մահացության թվի ավելացման տենդենց՝ պայմանավորված զարգացող երկրներում ծխախոտի կրառման ավելացմամբ և մի շարք երկրներում պոպուլյացիայի միջին տարիքի աճով[13]։ Այդ պատճառով 2010 թվականին էկոնոմիկ ծախսերը գնահատվել են 2.1 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար[14]։

Վիդեո բացատրություն

Նշաններ և ախտանիշներ

խմբագրել
 
(աուդիո)
Խզզոցներ
Ստետոսկոպով թոքերի աուսկուլտացիայի ժամանակ լսվող աղմուկ՝ ԹՔՕՀ-ով հիվանդի մոտ

ԹՔՕՀ-ին ամենաբնորոշ ախտանիշներն են համարվում խորխարտադրությունը, դժվարաշնչությունը և հազն արտադրությամբ[15]։ Այս ախտանիշները սովորաբար երկարատև դրսևորում են ունենում[16] և ժամանակի ընթացքում ավելի վատթարանում են[10]։ Դեռևս պարզ չէ, արդյոք կան ԹՔՕՀ-ի տարբեր տեսակներ[1]։ Նախկինում ԹՔՕՀ-ը տարանջատում էին էմֆիզեմայի և քրոնիկ բրոնխիտի, սակայն էմֆիզեման նկարագրում է առավելապես հիվանդության արդյունքում թոքային հյուսվածքում առաջացող փոփոխությունը, քան հենց բուն հիվանդությունը, իսկ քրոնիկ բրոնխիտը պարզապես ներկայացնում է այն ախտանիշները, որոնք կարող են դրսևորվել կամ բացակայել ԹՔՕՀ-ի ժամանակ[8]։

Հազ

խմբագրել

Հիվանդության զարգացման առաջին նշանը հաճախ լինում է քրոնիկ հազը։ Եթե այն դրսևորվում է նվազագույնը երկու տարվա կտրվածքով յուրաքանչյուր տարի, տևելով ավելի քան երեք ամիս, և ուղեկցվում է խորխարտադրությամբ առանց որևէ այլ բացատրության, ապա դա ընդունվում է որպես քրոնիկ բրոնխիտ։ Այս վիճակը կարող է դրսևորվել մինչ ԹՔՕՀ-ի ամբողջական զարգացումը։ Արտադրվող խորխի քանակությունը կարող է աճել՝ մի քանի ժամից մինչև օրերի ընթացքում։ Որոշ դեպքերում հազը կարող է բացակայել կամ առաջանալ երբեմն և կարող է լինել առանց արտադրության։ ԹՔՕՀ-ով հիվանդ որոշ մարդիկ վերագրում են այս նշանները «ծխողների հազ»-ին։ Կախված հասարակական և մշակութային սովորություններից՝ խորխը կարող են կուլ տալ կամ թքել։ Խիստ ուժեղ հազը կարող է նույնիսկ բերել կողերի կոտրվածքի կամ գիտակցության կարճատև կորստի։ ԹՔՕՀ-ով տառապողներին բնորոշ են երկար տևող հաճախակի մրսածության դեպքերը[15]։

Դժվարաշնչություն

խմբագրել

Դժվարաշնչությունը հաճախակի հանդիպող այն ախտանիշն է, որն ամենից շատն է անհանգստություն պատճառում հիվանդին[17]։ Նրանք հաճախ իրենց զգացողությունը նկարագրում են որպես «շնչելը լրացուցիչ ջանքեր է պահանջում», «շնչահեղձ եմ լինում» կամ «չեմ կարող բավական օդ ներշնչել»[18]։ Տարբեր արտահայտություններ կարող են կիրառվել տարբեր մշակույթներում[15]։ Հիմնականում երկարատև դժվարաշնչությունը համարվում է վատ և բերում է հիվանդության ընթացքի ավելի վատթարացման[15]։ Թոքերի հիվանդության ծանր ընթացքի կամ վերջին փուլերի ընթացքում այս ախտանիշը կարող է դրսևորվել նույնիսկ հանգստի ժամանակ և առկա լինել մշտապես[19][20]։ Սա հանդիսանում է ԹՔՕՀ-ով հիվանդների մոտ անհանգստության զգացումի առաջացման և կյանքի որակի իջեցման պատճառ[15]։ Առավել ծանր ընթացող ԹՔՕՀ-ով հիվանդները հաճախ շնչում են սեղմված շուրթերով, ինչը որոշակի չափով կարող է թեթևացնել շնչառությունը[21][22]։

Այլ հատկանիշներ

խմբագրել

ԹՔՕՀ-ի ժամանակ արտաշնչումը տևում է ավելի երկար, քան՝ ներշնչումը[23]։ Կրծքավանդակում ճնշման զգացում ևս կարող է առաջանալ[15], որը սակայն ԹՔՕՀ-ին շատ բնորոշ չէ և կարող է վկայել այլ խնդրի առկայության մասին[17]։ Թոքերը ստետոսկոպով լսելու ժամանակ հնարավոր է լսվեն խզզոցներ կամ թուլացած շնչառություն՝ օդի նեղացած օդատար ուղիներ մտնելու ժամանակ[23]։ Տակառաձև կրծքավանդակը հանդիսանում է ԹՔՕՀ-ի բնութագրիչ նշան, որը սակայն համեմատաբար հազվադեպ է հանդիպում[23]։ Հիվանդության ընթացքի վատթարացման դեպքում կարող է ի հայտ գալ հարկադրական դիրք՝ առաջ թեքված, ձեռքերով հենված ազդրերին կամ աթոռի հենակին[16]։

Ծանր աստիճանի ԹՔՕՀ-ը բերում է թոքային զարկերակներում ճնշման բարձրացման, որի հետևանքով մեծանում է ծանրաբեռնվածությունը սրտի աջ փորոքի վրա[10][24][25]։ Այս վիճակը բնութագրվում է որպես թոքային սիրտ, որը բերում է ոտքերի այտուցների[15] և պարանոցային երակների արտափքման առաջացմանը[10]։ Թոքերի բոլոր ախտահարումների թոքային սիրտ ամենահաճախ առաջացնողը ԹՔՕՀ-ն է[24]։ Թոքային սրտի հանդիպման հաճախականությունը նվազեց հավելյալ թթվածնի կիրառումն սկսելու հետ[16]։

ԹՔՕՀ-ը հաճախ դրսևորվում է այլ հիվանդությունների հետ համատեղ, պայմանավորված դրանց ընդհանուր ռիսկի գործոնների ազդեցությամբ[1]։ Դրանց թվին են պատկանում սրտի իշեմիկ հիվանդությունը, զարկերակային գերճնշումը, շաքարային դիաբետը, մկանային ատրոֆիան, օստեոպորոզը, թոքի քաղցկեղը, տագնապային վիճակները, սեռական ֆունկցիայի խանգարումները և ընկճախտը[1][26]։ Հիվանդության ծանր ընթացքի ժամանակ բնորոշ է նաև մշտական հոգնածության զգացողության առկայությունը[15]։ Թմբկափայտի մատների առկայությունը սպեցիֆիկ չէ ԹՔՕՀ-ի համար, և դրա առկայության դեպքում անհրաժեշտ է իրականացնել հետազոտություններ՝ հնարավոր պատճառ հանդիսացող թոքի քաղցկեղը հայտնաբերելու նպատակով[27]։

Սրացում

խմբագրել

ԹՔՕՀ-ի սրացում համարվում է հիվանդի մոտ դժվարաշնչության ավելացումը, խորխի քանակի մեծացումը, դրա գույնի փոփոխությունը՝ թափանցիկից կանաչավուն կամ դեղնավուն երանգի, կամ հազի ուժգնացումը[23]։ Սրացման դրսևորումները կարող են լինել հաճախացած շնչառությունը, սրտի զարկերի հաճախացումը, քրտնարտադրությունը, շնչառությանը պարանոցային մկանների մասնակցությունը, մաշկի կապտավուն երանգը և շշմածության կամ ագրեսիվ վարքի ի հայտ գալը՝ շատ ծանր սրացումների դեպքում[23][28]։ Աուսկուլտացիայի ժամանակ կարող է նաև լսվել ճարճատյուն (կրեպիտացիա)[29]։

Պատճառ

խմբագրել

ԹՔՕՀ-ի առաջին պատճառական գործոն է հանդիսանում ծխելը, մասնագիտական աղտոտումների և ներքին հրդեհների հետ միասին, որոնք ևս նշանակալի դեր ունեն որոշ երկրներում[8]։ Որպես կանոն այս աղտոտումները պետք է ի հայտ գան ախտանշանների զարգացումից մի քանի տասնամյակ առաջ[8]։ Մարդկանց գենետիկական առանձնահատկությունները ևս ազդում են հիվանդացության ռիսկի վրա[8]։

Ծխել

խմբագրել
 
Ուշ 1990 թվականներից մինչև վաղ 2000 թվականներ ծխախոտ օգտագործող կանանց տոկոսը
 
Ուշ 1990 թվականներից մինչև վաղ 2000 թվականներ ծխախոտ օգտագործող տղամարդկանց տոկոսը։ Ուշադրություն դարձնել տղամարդկանց և կանանց համար կիրառված սանդղակներին[30]։

ԹՔՕՀ-ի առաջնային ռիսկ է հանդիսանում ծխախոտի օգտագործումը[8]։ Ծխախոտ օգտագործողների շուրջ 20%-ի[31] և ամբողջ կյանքի ընթացքում մշտապես ծխողների շուրջ կեսի մոտ զարգանում է ԹՔՕՀ[32]։ ԱՄՆ-ում և Միացյալ Թագավորությունում ԹՔՕՀ-ով տառապողների 80–95%-ը հանդիսանում են կամ նախկինում եղել են ծխող[31][33][34]։ ԹՔՕՀ-ի զարգացման հավանականությունն աճում է ծխի ընդհանուր ազդեցությամբ պայմանավորված[35]։ Ընդ որում կանայք ավելի հակված են ծխի բացասական ազդեցությանը ենթարկվելուն քան տղամարդիկ[34]։ Չծխողների շրջանում հիվանդության դեպքերի 20%-ի զարգացումը դիտվում է պասիվ ծխելով պայմանավորված[33]։ Մարիհուանայի, սիգարի և ջրամորճի օգտագործումը ևս ազդում է ռիսկի վրա[8]։ Ջրամորճի օգտագործումը համարվում է նույքան վնասակար, որքան սովորական ծխախոտինը[36]։ Մարիհուանայի հետևանքով հիվադության զարգացում կարող է դիտվել վերջինիս չափից շատ օգտագործման դեպքում[37]։ Հղիների կողմից ծխախոտի օգտագործումը կարող է բարձրացնել ԹՔՕՀ-ի զարգացման ռիսկը երեխայի մոտ[8]։ Միևնույն քանակությամբ ծխող կանանց մոտ ԹՔՕՀ-ի առաջացման ռիսկն ավելի բարձր է քան՝ տղամարդկանց[38]։

Օդի աղտոտվածություն

խմբագրել

Վատ օդափոխվող խոհարարական կրակները, որոնք ստացվում են կենսազանգվածների, օրինակ՝ փայտի կամ աթարի այրումից, բերում են ներքին տարածության օդի աղտոտման և հանդիսանում են զարգացող երկրներում ԹՔՕՀ-ի առաջացմանը բերող պատճառ[39]։ Նման աղբյուրից ստացվող կրակները հանդիսանում են շուրջ 3 միլիարդ մարդկանց համար սննդի պատրաստման և ջեռուցման հիմնական աղբյուր,և առավելապես իրենց ազդեցությունն ունենում են կանանց վրա[8][39]։ Սա հանդիսանում է հիմնական էներգիայի աղբյուր Հնդկաստանի տների 80%-ում, Չինաստանում և Ենթասահարայում[11]։

Խոշոր քաղաքի բնակիչներն ավելի հակված են ԹՔՕՀ ունենալու, քան գյուղական շրջաններում բնակվողները[40]։ Մինչ քաղաքային օդի աղտոտվածությունը հանդիսանում է ԹՔՕՀ-ի սրացման պատճառ, դրա դերը հիվանդության առաջացման հարցում դեռևս պարզաբանված չէ[8]։ Արտաքին միջավայրի աղտոտված օդ ունեցող շրջաններում, ներառյալ թերայրման գազերը, ԹՔՕՀ-ի զարգացման վտանգը զգալի բարձր է[11]։ Համենայն դեպս ի համեմատ ծխելու, այս գործոնի դերը զգալի փոքր է[8]։

Մասնագիտական աղտոտումներ

խմբագրել

Աշխատավայրում փոշու, քիմիկատների և գոլորշիների ինտենսիվ և երկարատև բարձրացնում են ԹՔՕՀ-ի զարգացման ռիսկը և՛ ծխողների, և՛ չծխողների մոտ[41]։ Հիվանդության դեպքերի 10–20%-ի պատճառ համարվում է աշխատավայրի աղտոտվածությունը[42]։ ԱՄՆ-ում այս գործոնը համարվում է երբեք ծխախոտ չօգտագործածների մոտ հիվանդության առաջացման առավել քան 30% դեպքերի պատճառ, և հնարավոր է ունի առավել մեծ ազդեցություն վերահսկողության ցածր մակարդակ ունեցող երկրներում[8]։

Մի շարք արդյունաբերական ուղղություններ և աղբյուրներ հաստատվել են հիվանդության առաջացման գործոններ, ներառյալ[11]՝ ածխարդյունաբերությունը, ոսկու արդյունաբերությունը, բամբակի արտադրությունը, աշխատանքը կապված կադմիումի և իզոցիանաթթվի և զոդման հետևանքով առաջացող գոլորշիների հետ[41]։ Գյուղատնտեսության ոլորտում աշխատելը ևս համարվում է ռիսկ[11]։ Որոշ մասնագիտությունների հետևանքով առաջացող վնասը գնահատվել է համարժեք օրական 1.5-2 տուփ ծխախոտի օգտագործմանը[43]։ Սիլիցիումի և ապակեպլաստի փոշիների ազդեցությունը կարող է բերել ԹՔՕՀ-ի զարգացմանը, և անմիջապես դրա հետ կապ չունեցող սիլիկոզի ռիսկի բարձրացմանը[44][45]։ Փոշու և ծխախոտի ազդեցությունների բացասական հետևանքը դիտարկվում է որպես հավելյալ կամ գուցե առավել քան հավելյալ[43]։

Ժառանգականություն

խմբագրել

ԹՔՕՀ-ի զարգացման հարցում ժառանգականությունը ունի կարևոր դեր[8]։ Այն առավել բնորոշ է ԹՔՕՀ ունեցողների բարեկամների մոտ, ովքեր ծխում են, քան նրանց՝ ովքեր չեն ծխում[8]։ Ներկայումս միակ հստակ ժառանգական ռիսկի գործոնը հանդիսանում է ալֆա 1-անտիտրիպսինի անբավարարությունը[46]։ Ռիսկը հատկապես բարձր է ալֆա 1-անտիտրիպսինի անբավարարություն ունեցողի մոտ, ով նաև ծխում է[46]։ Այս գործոնը պայմանավորում է դեպքերի 1–5%-ը[46][47] և այս վիճակը հանդիպում է 10.000-ից 3-4-ի մոտ[16]։ Այլ ժառանգական գործոնների դերը դեռ ուսումնասիրվում է[46], որոնցից շատերի ազդեցությունը բավականին հավանական է[11]։

Այլ

խմբագրել

Այլ գործոնների դերը ԹՔՕՀ-ի առաջացման հարցում համարվում է ավել պակաս նշանակալի։ Ռիսկն ավելի բարձր է անապահով բնակչության շրջանում,սակայն արդյոք դա պայմանավորված է հենց աղքատությամբ, թե դրա հետ կապված գործոնների հետ, ինչպիսիք են՝ օդի աղտոտվածությունը և թերսնուցումը, լիովին պարզաբանված չէ[8]։ Նախնական հետազոտությունների համաձայն՝ ասթմա և օդատար ուղիների գերգրգռականություն ունեցող անձիք առավել հակված են ԹՔՕՀ-ի առաջացմանը[8]։ Ծննդյան գործոնները, ինչպես օրինակ՝ նորածնի ցածր քաշը, ևս կարող են ունենալ իրենց դերը, ինչպես նաև ինֆեկցիոն հիվանդությունները, ներառյալ՝ ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ը և տուբերկուլոզը[8]։ Շնչական վարակները, ինչպես օրինակ թոքաբորբը, չունեն ազդեցություն ԹՔՕՀ-ի զարգացման հարցում, համենայն դեպս մեծահասակների շրջանում[16]։

Սրացում

խմբագրել

Հիվանդության սրացումը (ախտանշանների հանկարծակի վատացումը)[48] հիմնականում մակածվում է վարակի կամ միջավայրի աղտոտիչների կողմից, կամ երբեմն այլ գործոններով, ինչպես օրինակ դեղորայքի անհիմն օգտագործումը[49]։ Վարակների հանդիսանում են սրացման 50-75% դեպքերի պատճառ[49][50], որոնցից բակտերիալ և վիրուսային վարակները կազմում են յուրաքանչյուրը 25%-ը, և երկուսը միաժամանակ 25%-ը[51]։ Միջավայրի աղտոտվածությունը ներառում է և՛ արտաքին, և՛ ներքին օդային միջավայրի վատ որակը[49]։ Անմիջական ծխախոտի օգտագործումը և պասիվ ծխող լինելը ևս բարձրացնում են ռիսկը[11]։ Օդի ցածր ջերմաստիճանը ևս կարող է իր դերն ունենալ, ինչը բացատրում է սրացման դեպքերի հաճախացումը ձմռանը[52]։ Այլ հիվանդության հետ համատեղման դեպքում սրացումներն ավելի հաճախ են լինում. թեթև աստիճանի հիվանդության դեպքում տարեկան 1.8, միջին աստիճանի՝ 2-3 տարեկան, ծանր աստիճանի՝ 3.4 տարեկան[53]։ Հաճախակի սրացումներով ընթացքի դեպքում թոքերի ֆունկցիայի վատացումն ընթանում է շատ ավելի արագ[54]։ Թոքային էմբոլիան (թոքային զարկերակներում արյան մակարդուկ) կարող է վատացնել նախա-ԹՔՕՀ-ային ախտանշանները[1]։ ԹՔՕՀ-ի ժամանակ թոքային էմբոլիայի առաջացման մասին խոսող նշաններն են պլևրալ ցավերը և սրտային անբավարարությունը՝ առանց ինֆեկցիայի նշանների[55]։

Ախտաֆիզիոլոգիա

խմբագրել
 
Ձախից ներկայացված է թոքերի և օդատար ուղիների պատկերը, ներառյալ առողջ բրոնխիոլների և ալվեոլների կտրվածքի սխեման: Աջից պատկերված են ԹՔՕՀ-ի հետևանքով ախտահարված թոքերը և վնասված բրոնխիոլների և ալվեոլների կտրվածքի սխեման:
Թոքի էմֆիզեմա: Վիդեո բացատրություն:

ԹՔՕՀ-ը հանդիսանում է թոքերի օբստրուկտիվ տիպի հիվանդության տեսակ, որին բնորոշ են ոչ լիովին դարձելի նվազած օդի հոսք (օդի հոսքի սահմանափակում) և ամբողջապես արտաշնչելու ունակության բացակայություն (օդային թակարդ)[1]։ Օդի հոսքի թուլացումը հանդիսանում է թոքային հյուսվածքի կազմաքանդման (հայտնի որպես էմֆիզեմա) և փոքր տրամաչափի օդատար ուղիների ախտահարման (հայտնի որպես օբստրուկտիվ բրոնխիտ) հետևանք։ Այս երկու գործոնների հարաբերական ներդրումն ախտաբանական պրոցեսում տարբեր է տարբեր մարդկանց մոտ[8]։ Փոքր տրամաչափի օդատար ուղիների կազմաքանդման արդյունքում առաջանում են մեծ օդային պարկեր՝ բուլլաներ, որոնք զբաղեցնում են թոքային հյուսվածքի տեղը։ ՀԻվանդության այս ձևը կոչվում է բուլլյոզ էմֆիզեմա[56]։

ԹՔՕՀ-ը զարգանում է որպես արտահայտված և քրոնիկ բարբոքային պատսախան՝ ուղղված ներշնչված գրգռիչներին[8]։ Քրոնիկ բակտերիալ վարակը ևս կարող է ավելանալ այս բորբոքային վիճակին[54]։ Բորբոքային պատասխանում ներգրավված բջիջների թվին են պատկանում նեյտրոֆիլ գրանուլոցիտները և մակրոֆագերը, որոնք պատկանում են արյան սպիտակ գնդիկներին։ Այն հիվանդների մոտ, ովքեր լրացուցիչ նաև ծխում են, գործընթացում ներառված են նաև Tc1 լիմֆոցիտները, իսկ որոշ ԹՔՕՀ-ով տառապողների մոտ դիտվում է էոզինոֆիլների ներգրավվածություն՝ ինչպես ասթմայի ժամանակ։ Այս բջիջների մի մասի պատասխանը պայմանավորում է բորբոքման միջնորդանյութերի՝ քեմոատրակտանտների արտադրությունը։ Թոքերի վնասմանը բերող այլ գործընթացներից է օքսիդատիվ սթրեսը, որը գործորկվում է ծխախոտի ծխում բարձր խտությամբ առկա և բորբոքային պատասխանին մասնակցող բջիջների կողմից արտադրվող ազատ ռադիկալների կողմից, նաև թոքերի շարակցական հյուսվածքի կազմաքանդումը պրոտեազների կողմից, որոնք անբավարար են արգելակվում պրոտեազների ինհիբիտորների կողմից։ Շարակցական հյուսվածքի կազմաքանդումը բերում է էմֆիզեմայի առաջացմանը, որն էլ իր հերթին նպաստում է օդի հոսքի թուլացմանը, շնչական գազերի ներծծման և արտազատման թուլացմանը[8]։ ԹՔՕՀ-ի ժամանակ հաճախ հանդիպող մկանային զանգվածի կորուստը կարող է մասնակիորեն պայմնավորված լինել թոքերի կողմից բորբոքային միջնորդների արտանետմամբ դեպի արյուն[8]։

 
Միկրոսկոպի պատկերում ներկայացված է էմֆիզեման (ձախից՝ մեծ դատարկ տարածություն) և թոքային հյուսվաքի հատվածը՝ համեմատաբար պահպանված ալվեոլներով (աջից)

Օդատար ուղիների նեղացումը պայմանավորված է դրանցում ընթացող բորբոքմամբ և սպիական փոփոխություններով։ Սա բերում է լիարժեք արտաշնչման անհնարինության։ Օդի հոսքի արտահայտված խանգարում դիտվում է արտաշնչման ժամանակ, քանի որ բարձրացած ներկրծքային ճնշումը սեղմում է օդատար ուղիները[57]։ Սա կարող է բերել նրան, որ յուրաքանչյուր շնչական շարժումից հետո թոքերում մնում է ավել շատ օդ՝ հաջորդ ներշնչումից առաջ, ինչի հետևանքով մեծանում է թոքերում առկա օդի ընդհանուր քանակը։ Այս պրոցեսը կոչվում է հիպերինֆլացիա կամ օդային թակարդ[57][58]։ Ֆիզիկական ակտիվության դեպքում հիպերինֆլացիան դրսևորվում է հևոցի տեսքով, քանի որ մասամբ արդեն լի թոքերով շնչառությունը շատ ավելի բարդ է[59]։ Հիպերինֆլացիան կարող է նաև վատթարանալ սրացման ժամանակ[60]։

Որոշ դեպքերում դիտվում է նաև օդատար ուղիների գերզգայունություն, ի պատասխան գրգռիչների, ինչպես ասթմայի դեպքում[16]։

Օդատար ուղիների օբստրուկցիայի, հիպերինֆլացիայի և հիվանդի մոտ շնչելու ցանկության նվազման հետևանքով նվազում է թոքերի օդահարումն ու գազային փոխանակությունը, ինչն էլ բերում է արյան գազային կազմի խանգարման, մասնավորապես՝ թթվածնի մակարդակի իջեցման և ածխաթթու գազի ավելացման[8]։ Սրացման ժամանակ օդատար ուղիների բորբոքման արտահայտվածության ավելացման հետ աճում է նաև հիպերինֆլացիայի աստիճանը՝ նվազեցնելով արտաշնչման ժամանակ օդի հոսքը և վատացնելով գազի տեղափոխումը։ Սա կարող է նաև բերել օդահարման անբավարարության, այնուհետև արյան թթվածնով հագեցման նվազեցմանը[10]։ Թթվածնի ցածր մակարդակի երկարատև պահպանումը կարող է բերել թոքերում զարկերակների նեղացման, իսկ էմֆիզեմայի դեպքում դիտվում է թոքերում մազանոթների կազմաքանդում։ Այս երկու փոփոխությունների հետևանքով կարող է բարձրանալ ճնշումը թոքային զարկերակներում, ինչն էլ իր հերթին կարող է հանդիսանալ թոքային սրտի առաջացման պատճառ[8]։

Ախտորոշում

խմբագրել
 
Անձ ով փչում է սպիրոմետրով: Ձեռքի փոքր սարքավորումները մատչելի են գրասենյակային օգտագործման համար:

ԹՔՕՀ հիմնականում հանդիպում է 35-40 տարեկանից բարձր անձանց մոտ, ովքեր ունենում են հևոց, քրոնիկ հազ, խորխարտադրություն, ձմռանը հաճախակի մրսածություն կամ անամնեզում ունեն ռիսկի գործոններ[15][17]։ Իսկ հետո սպիրոմետրիան արդեն հաստատում է ախտորոշումը[15][61]։ Եթե ախտանշանները բացակայում են, սկրինինգը խորհուրդ չի տրվում[62]։

Սպիրոմետրիա

խմբագրել

Սպիրոմետրիան չափում է օդատար ուղիների օբստրուկցիայի աստիճանը և հիմնականում կատարվում է բրոնխալայնիչների օգտագործումից հետո՝ դեղամիջոցներ, որոնք լայնացնում են օդատար ուղիները[61]։ Ախտորոշման հաստատման համար չափում ենք 2 հիմնական բաղադրիչներ՝ արագացած արտաշնչման ծավալը 1-ին վայրկյանում (ԱԱԾ1 ), որը օդի այն առավելագույն քանակությունն է, որը հնարավոր է արտաշնչել արտաշնչման 1-ին վայրկյանում և թոքերի արագացած կենսական տարողությունը (ԹԱԿՏ), որը օդի այն քանակությունն է, որը հիվանդը առավելագույն արագությամբ արտաշնչում է խորը ներշնչումից հետո[63]: Նորմայում ԹԱԿՏ-ի 75-80% կազմում է ԱԱԾ1 -ը[63], և եթե ԱԱԾ1 /ԹԱԿՏ հարաբերությունը փոքր է 70% -ից և առկա են ԹՔՕՀ-ի ախտանշանները, ապա հաստատում ենք ախտորոշումը[61]: Հիմնվելով այս չափումների վրա՝ սպիրոմետրիան կարող է բերել չափազանցված ախտորոշման ծերերի մոտ[61]: Առողջապահության և բժշկական օգնության ազգային ինստիտուտի չափանիշները պահանջում են ԱԱԾ1 -ը կանխատեսվածից 80%-ից քիչ։

ԹՔՕՀ-ով հիվանդները ունենում են նաև թոքերի դիֆուզիոն ունակությունների նվազում ածխածնի մոնօքսիդի նկատմամբ՝ պայմանավորված ալվեոլյար մակերեսի նվազմամբ, ինչպես նաև մազանոթային հունի կրճատմամբ[64]։

Ծանրության աստիճանները

խմբագրել
Շնչահեղձության ատտիճանների աանդղակ[17]
Աստիճան Ակտիվությունը
1 Միայն լարված գործունեություն
2 Ակտիվ քայլք
3 Նորմալ քայլք
4 Մի քանի րոպե քայլելուց հետո
5 Հագուստը փոխելիս
Դասակարգումը ըստ ԳՈԼԴ ուղեցույցի[15]
Ծանրութունը Կանխատեսվող ԱԱԾ1 %
Թեթև (ԳՈԼԴ1) ≥80
Չափավոր (ԳՈԼԴ2) 50–79
Ծանր (ԳՈԼԴ3) 30–49
Շատ ծանր (ԳՈԼԴ4) <30

Մի շարք մեթոդների միջոցով կարելի է որոշել, թե որքանով է ԹՔՕՀ ազդում տվյալ անձի վրա[15]։ Բրիտանական բժշկական հետազոտությունների խորհրդի փոփոխված հարցաթերթիկը կամ ԹՔՕՀ-ի գնահատման թեստը իրենցից ներկայացնում են պարզ հարցաթերթիկներ, որոնք կարող են օգտագործվել ախտանշանների արտահայտվածության աստիճանը որոշելու համար[15]։ Թեստի սանդղակը չափվում է 0-40 միավորներով, որքան բարձր է միավորը, այնքան ծանր է հիվանդության ընթացքը[15]։ Սպիրոմետրիան կարող է օգնել որոշելու օդային հոսքի սահմանափակման աստիճանը[15]։ Սովորաբար դա հիմնված է ԱԱԾ1-ի տվյալների վրա, թե որքանով է փոփոխված կանխատեսվող նորմայից՝ հաշվի առնելով տվյալ մարդու տարիքը, սեռը, հասակը և քաշը[15]։ Եվ ամերիկյան և եվրոպական ուղեցույցները առաջարկել են մասնակի հիմնվել ԱԱԾ1 -ի վրա հիմնված բուժման առաջարկություններին[61]։ ԳՈԼԴ ուղեցույցը առաջարկում է հիվանդներին բաժանել 4 կատեգորիաներ՝ հիմնվելով ախտանշանների գնահատման և օդային հոսքի սահմանափակման աստիճանի վրա[15]։ Պետք է հաշվի առնել նաև քաշի կորուստը, մկանային թուլությունը և այլ հիվանդությունների առկայությունը տվյալ անձի մոտ[15]։

Այլ հետազոտություններ

խմբագրել

Կրծքավանդակի ռենտգեն հետազոտությունը և արյան ընդհանուր անալիզը կարող են լինել օգտակար ախտորոշման ժամանակ այլ վիճակները ժխտելու համար[65]։ Ռենտգեն նկարի վրա բնութագրիչ նշաններն են գերձգված թոքերը, հարթեցված դիաֆրագման, հետկրծոսկրային տարածության մեծացումը և բուլաները, դա մեզ կօգնի բացառելու թոքերի այլ հիվանդությունները, ինչպիսիք են թոքաբորբը, թոքերի այտուցը և պնևմոթորաքսը[66]։ Համակարգչային շերտագրության միջոցով տեսնում ենք էմֆիզեմայի տարածվածությունը թոքերում, ինչը ևս կարևոր է տարբերակիչ ախտորոշման համար[16]։ Այնուամենայնիվ եթե վիրահատություն պլանավորված չի, այն հազվադեպ է ազդում ընթացքի վրա[16]։ Հնարավոր է նաև շնչափողի պատի դեֆորմացիայի առկայություն[67]։ Զարկերակային արյան հետազոտությունը արվում է որոշելու համար թթվածնի անհրաժեշտությունը. սա խորհուրդ է տրվում նրանց ում ԱԱԾ1-ը փոքր է 35%-ից կանխատեսվող արժեքից, պերիֆերիալ հագեցվածությունը թթվածնով 92%-ից ցածր և նրանց համար, ովքեր ունեն կանգային սրտային անբավարարության ախտանշաններ[15]։ Աշխարհի այն վայրերում, որտեղ ալֆա-1 անտիտրիպսինի անբավարարությունը տարածված է, մարդկանց ԹՔՕՀ-ով (հատկապես 45տարեկանից ցածր, էմֆիզեմայով՝ ախտահարված թոքերի ստորին հատվածներո) պետք է դիտարկել հետազոտման համար[15]։

  •  
    Կրծքավանդակի ռենտգեն նկար ծանր ԹՔՕՀ-ի ժամանակ:Ուշադրություն դարձրեք սրտի փոքր չափին թոքերի համեմատ։
  •  
    Էմֆիզեմայով հիվանդի կրծքավանդակի կողմնային ռենտգեն նկար:Ուշադրություն դարձրեք տակառաձև կրծքավանդակին և հարթված ստոծանուն։
  •  
    Ծանր ԹՔՕՀ-ով հիվանդի կրծքավանդակի ռենտգեն նկարի վրա տեսնում ենք թոքի բուլլա։
  •  
    Բուլյոզ էմֆիզեմայի ծանր դեպք։
  •  
    Բուլյոզ էմֆիզեմայի տերմինալ փուլում թոքի ՀՇ աքսիալ նկար։
  •  
    Շատ ծանր թոքի էմֆիզեմա՝ ձախից թոքի քաղցկեղով (ՀՇ նկար)։

Տարբերակիչ ախտորոշում

խմբագրել

ԹՔՕՀ-ն անհրաժեշտ է տարբերակել այլ հիվանդություններից, որոնց դեպքում ևս առաջանում է շնչահեղձություն, օրինակ՝ կանգային սրտային անբավարարությունը, թոքային էմբոլիան, թոքաբորբը կամ պնևմոթորաքսը։ ԹՔՕՀ-ով հիվանդներից շատերը սխալմամբ կարծում են, թե իրենց մոտ ասթմա է[23]։ Տարբերակիչ ախտորոշումը ասթմայի և ԹՔՕՀ-ի միջև հիմնված է ախտանշանների, ծխելու պատմության և սպիրոմետրիայի ժամանակ օդային հոսքի սահմանափակման դարձելիության վրա բրոնխալայնիչների ազդեցությամբ[68]։ Տուբերկուլյոզը ևս կարող է ուղեկցվել քրոնիկ հազով, այդ պատճառով պետք է դիտարկել այն վայրերում, որտեղ այն տարածված է[15]։ Համեմատաբար քիչ հանդիպող իրավիճակներ, որոնք կարող են դրսևորվել անալոգ կերպով, դրանք են բրոնխ-թոքային դիսպլազիան և օբլիտերատիվ բրոնխիոլիտը[65]։ Քրոնիկ բրոնխիտը կարող է ի հայտ գալ նորմալ օդային հոսքի պայմաններում և այս դեպքում այն չի դասակարգվում որպես ԹՔՕՀ[16]։

Կանխարգելում

խմբագրել

ԹՔՕՀ դեպքերի մեծ մասը կարելի է կանխարգելել՝ նվազեցնելով ծխախոտի ծխի ազդեցությունը և բարելավելով օդի որակը[11]։ ԹՔՕՀ հիվանդների մոտ ամենամյա պատվաստումները գրիպի դեմ նվազեցնում են սրացումների, հոսպիտատալացումների և մահվան դեպքերի թիվը[69][70]։ Պնևմոկոկային պատվաստումը ևս կարող է լինել օգտակար[69]։ Ատիպիկ (ոչ կապսուլավորված) պատվաստանյութը հեմոֆիլային ցուպիկի դեմ և դրա պերօրալ ընդունումը չի նվազեցնում ԹՔՕՀ-ի ծանրության աստիճանը կամ սրացումների քանակը[71]։ Կարող է օգնել բետա կարոտիններով հարուստ սննդակարգը, բայց հավելումների ընդունումը այդքան էլ չի օգնում[72]։

Ծխելուց հրաժարվելը

խմբագրել

ԹՔՕՀ-ի կանխարգելման հիմնական բաղադրիչը մարդկանց հետ պահելն է ծխելուց.[73] Կառավարության քաղաքականությունը, հանրային առողջապահության գործակալություննները և ծխելու դեմ ուղղված կազմակերպությունները նվազեցնում են ծխողների թիվը՜ խրախուսելով չսկսել ծխելը և դադարեցնել ծխելը[74]։ Հանրային և աշխատանքային վայրերում ծխելու արգելքները կարևորագույն միջոցառումներ են մանավանդ պասիվ ծխողների համար՝ ծխի ազդեցության նվազեցման նպատակով, և չնայած շատ վայրերում արդեն սահմանվել են արգելքներ, խրախուսվում է էլ ավելի շատ տարածքներ ընդգրկել[11]։

Նրանք, ովքեր ծխում են ծխախոտի դադարեցումը համարվում է միակ միջոցը, որը դանդաղեցնում է հիվանդության վատթարացումը[75][76]։ Նույնիսկ հիվանդության վերջին փուլում դա կարող է նվազեցնել թոքերի ֆունկցիայի վատթարացումը և հետաձգել հաշմանդամության և մահվան սկիզբը[77]։ Հաճախ պահանջվում է մի քանի փորձ, մինչև երկարատև հեռու մնալը ծխախոտից[74] : 5 տարվա ընթացքում փորձերի 40%-ը հաջողությամբ են ավարտվում[78]։

Որոշ ծխողներ կարողանում են հասնել երկարաժամկետ ծխելուց հրաժարման միայնակ իրենց կամքի շնորհիվ։ Ամեն դեպքում ծխելն առաջացնում է մեծ կախվածություն[79] և շատ ծխողներ ունեն հետագա աջակցության կարիք ևս։ Ծխելուց հրաժարվելու հավանականությունը մեծանում է ի շնորհիվ սոցիալական աջակցության, տարբեր ծրագրերում ներգրավածության և նիկոտին փոխարինող դեղամիջոցների կիրառմամբ՝ ինչպիսիք են բուպրոպիոնը կամ վառենիկլինը[74][76][78]։ Ծխախոտի դադարեցման կոմբինացված բոժումը վարքային թերապիայի հետ 2 անգամ ավելի էֆֆեկտիվ է օգնում ԹՔՕՀ—ով մարդկանց թողել ծխելը, քան միայն վարքային թերապիան[80]։

Մասնագիտական առողջություն

խմբագրել

Մի շարք միջոցառումներ են ձեռնարկվում որպեսզի իջեցվի ԹՔՕՀ-ի հավաանականությունը այն մարդկանց մոտ, ովքեր աշխատում են վտանգավոր արտադրություններում՝ ածուխի հանքարդյունաբերությունում, տարբեր շինարարություններում[11]։ Այդ միջոցառումների օրինակներից են հանրային կարգավորումները[11], աշխատողներին կրթելը, ռիսկի գործոնների ղեկավարումը, խթանումը ծխելուց հրաժարվելու, աշխատողների ստուգումը ԹՔՕՀ-ի վաղ նշանների հայտնաբերման համար, ռեսպիրատորների օգտագործումը և փոշու վերահսկումը[81][82]։ Փոշու էֆֆեկտիվ վերահսկման կարելի է հասնել օդափոխության բարելավման, ջրային սփրեյների օգտագործման և տեխնիկայի կիրառմամբ, որը նվազագույնի է հասցնում փոշու առաջացումը[83]։ Եթե աշխատողի մոտ զարգացել է ԹՔՕՀ, հետագայում թոքերի վնասումը կարող ենք նվազեցնել՝ խուսափելով փոշու հիմնական ներգործությունից, օրինակ փոխելով աշխատանքը[84]։

Oդի աղտոտվածություն

խմբագրել

Կարելի է բարելավել թե բաց թե փակ տարածությունների օդի որակը, որի միջոցով կկանխարգելենք ԹՔՕՀի առաջացումը կամ կդանդաղացնենք արդեն առկա հիվանդության վատթարացումը[11]։ Դրան կարող ենք հասնել հանրային քաղաքականության, մշակութային փոփոխությունների և անձնական ներգրավածության միջոցով[85]։

Մի շարք զարգացած երկրներ բարելավել են արտաքին միջավայրի օդի որակը նորմատիվ ակտերի միջոցով։ Ու դա բերեց այդ երկրների բնակչության թոքերի գործառույթների բարելավմանը[11]։ ԹՔՕՀ-ով հիվանդները ունենում են ավելի քիչ ախտանշաններ, եթե մնում են տանը այն օրերին, երբ դրսում օդի որակը վատն է[10]։

Հիմնական ջանքերից մեկը նվազեցնել կերակրի պատրաստման և ջեռուցման վառելիքի ծխի ազդեցությունը ի շնորհիվ բնակարանի օդափոխության և վառարանների, ծխնելույզների բարելավման[85]։ Ճիշտ ընտրված վառարանները կարող են բարելավել բնակարանի օդի որակը 85%-ով։ Էներգիայի ալտերնատիվ աղբյուրների օգտագործումը ևս շատ էֆֆեկտիվ է։ Կերոսինի և ածուխի օգտագործումը որպես վառելիք ավելի նվազ վտանգավոր է, քան ավանդական կենսազանգվածի՝ փայտի և գոմաղբի[11]։

Բուժում

խմբագրել

ԹՔՕՀ-ի համար ոչ մի բուժում հայտնի չէ, բայց ախտանշանները բուժելի են և պրոգրեսիան հնարավոր է կանխել[73]։ Բուժման հիմնական նպատակներն են նվազեցնել ռիսկի գործոնները, բուժել կայուն ԹՔՕՀ-ը, կանխարգելել և բուժել սուր բարդությունները, ինչպես նաև բուժել ուղեկցվող հիվանդությունները[10]։ Միակ միջոցառումները, որոնք բերում են մահացության նվազման՝ ծխելը դադարեցնելը ու լրացուցիչ թթվածինն են[86]։ Ծխելը դադարեցնելը նվազեցնում է մահվան ռիսկը 18%-ով[1]։ Մնացած առաջարկները իրենց մեջ ներառում են գրիպի դեմ պատվաստում տարին մեկ անգամ, պնևմոկոկային պատվաստում 5 տարին մեկ և շրջակա միջավայրի օդի աղտոտման ազդեցության նվազեցումը[1]։ Այն հիվանդների, ում մոտ հիվանդությունն ունի պրոգրեսիվող ընթացք, պալիատիվ բուժումը կարող է բերել ախտանշանների նվազեցմանը, իսկ մորֆինի օգնությամբ կարող ենք բարելավել շնչահեղձության զգացումը[87]։ Ոչ ինվազիվ օդափոխությունը կարող է օգտագործվել շնչառության բարելավման համար[87]։ Եթե մարդկանց ներկայացվի անհատականացված գործողություներրի պլան, կրթական դասընթացներ և աջակցեն, որպեսզի հետևեն այդ գործողությունների պլանին, ապա սրացումների դեպքում կնվազի հիվանդանոցային այցելությունների թիվը, ինչպես նաև կբերի սրացման վաղաժամ բուժման[88]։ Երբ ինքնավերահսկվող միջամտությունները, ինչպիսիք են կորտիկոստերոիդների և լրացուցիչ թթվածնի ընդունումը զուգակցվում է գործողությունների պլանով, ապա առողջությունով պայմանավորված կյանքի որակը բարելավվում է ի համեմատ սովորական բուժման[89]։

Ֆիզիկական վարժություններ

խմբագրել

Թոքային ռեաբիլիտացիան ֆիզիկական վարժությունների, հիվանդություների բուժման և խորհրդատվությունների ծրագիր է[90]։ Նրանք, ովքեր վերջերս տարել են սրացում, թոքային ռեաբիլիտացիան օգնում է բարելավել կյանքի ընդհանուր որակը և սպորտով զբաղվելու ունակությունը[91][92]։ Արդյոք թոքային ռեաբիլիտացիան բարելավում է մահացության կամ հոսպիտալիզացիայի ցուցանիշները դեռ պարզ չի[91]։ Ապացուցված է, որ թոքային ռեաբիլիտացիան բարելավում է անձի վերահսկողության զգացումը թե իր հիվանդության, թե իր զգացմունքների նկատմամբ[93]։

Վարժությունների օպտիմալ ռեժիմը, ոչ ինվազիվ օդափոխության օգտագործումը վարժությունների ժամանակ, և վարժությունների ինտենսիվությունը ԹՔՕՀ-ով հիվանդների համար դեռ անհայտ է[92][94][95]։ Ձեռքի դիմակացնության վարժությունների իրականացումը բարելավում է ԹՔՕՀ-ով հիվանդների ձեռքի շարժումները, նաև կարող է բերել որոշակի բարելավման շնչահեղձության հետ կապված[96]։ Միայն ձեռքի վարժությունների իրականացումը չի բերում կյանքի որակի բարելավման[96]։ Շնչառական վարժությունները առանձին վերցված ունեն սահմանափակ դեր[22]։ Սեղմված շրթունքներով շնչառական վարժությունները կարող են լինել օգտակար[21][22]։ Թայի Չիի վարժությունները անվտանգ են ԹՔՕՀ-ով հիվանդների համար և կարող են լինել օգտակար թոքերի ֆունկցիայի և հնարավորությունների համար բուժման հիմանական ծրագրի հետ համեմատ[97]։ Ապացուցված չէ, որ Թայի Չին ավելի էֆֆեկտիվ է, քան մնացած վարժությունների ծրագրերը[97]։ Ներշնչական և արտաշնչական մկաններով վարժությունները արդյունավետ մեթոդ են ամենօրյա կյանքի բարելավման համար։ Ներշնչական մկանների և տնային պայմաններում քայլքի վարժությունների համադրությունը կարող է սահմանափակել շնչահեղձությունը ԹՔՕՀ-ի ծանր դեպքերում[98]։ Բացի այդ, ցածր ամպլիտուդի բարձր արագության համատեղ մոբիլիզացիայի օգտագործումը ֆիզիկական վարժությունների հետ միասին բարելավում է թոքերի ֆունկցիան և ֆիզիկական աշխատունակությունը[99]։ Ողնաշարի մանիպուլյացիոն թերապիայի նպատակը կրծքավանդակի շարժունակության բարելավումն է, որը կբերի շնչառության ժամանակ ծանրաբեռնվածության նվազմանը թոքերի վրա, և իր հերթին կբարձրացնի ֆիզիկական աշխատունակությունը, ինչպես նշված է համակարգային բժշկական հետազոտության արդյունքներում[99]։

ԱՆբավարար քաշը կամ ավելորդ քաշը կարող են ազդել ախտանշանների, հաշմանդամության աստիճանի և ԹՔՕՀ-ի կանխատեսման վրա։ ԹՔՕՀ-ով հիվանդները, ովքեր ունեն անբավարար քաշ, կարող են բարելավել իրենց շնչառական մկանային ուժը, ավելացնելով ընդունվող կալորիաների քանակը[10]։ Երբ սա զուգակցվում է պարբերական ֆիզիկական վարժությունների կամ թոքային վերականգնողական ծրագրի հետ, այն կարող է հանգեցնել ԹՔՕՀ-ի ախտանշանների բարելավմանը։ Հավելյալ սնունդը կարող է լինել օգտակար նրանց համար, ովքեր ունեն թերսնուցում[100]։

Բրոնխալայնիչներ

խմբագրել

Ինհալյացիոն բրոնխալայնիչները հիմնական օգտագործվող դեղամիջոցներն են[1], որոնք բերում են վիճակի ընդհանուր բարելավման[101]։ Երկու հիմնական տեսակներն են՝ β2 ագոնիստները և հակախոլիներգիկները; երկուսն էլ ունեն երկարատև և կարճատև ազդեցության տարատեսակներ[102]։ Նրանք նվազեցնում են շնչահեղձությունը, հևոցը և ֆիզիկական վարժությունների սահմանափակումը, ինչի արդյունքում էլ բերում են կյանքի որակի բարելավման[103]։ Դեռ պարզ չէ, արդյոք նրանք ունենում են ազդեցություն հիմնական հիվանդության պրոգրեսիվման վրա[1]։

Հիվանդության թեթև ընթացքի դեպքում, կարճատև ազդեցության դեղամիջոցները խորհուրդ են տրվում օգտագործել ըստ անհրաժեշտության[1]։ Հիվանդության ծանր ընթացքի դեպքում խորհուրդ են տրվում երկարատև ազդեցության դեղամիջոցներ[1]։ Երկարատև ազդող դեղամիջոցները նվազեցնում են նաև գերօդափոխությունը[60]։ Եթե երկարատև ազդեցության բրոնխալայնիչները բավարար չեն, ապա ավելացնում են ինհալյացիոն կորտիկոստերոիդներ[1]։ Թե որն է ավելի լավը, թիոտրոպրիումը (երկարատև ազդեցության հակախոլիներգիկ) թե երկարատև ազդեցության բետա ագոնիստը (ԵԱԲԱ) հայտնի չէ, կարելի է օգտագործել յուրաքանչյուրն էլ, իսկ այնուհետև շարունակել այն, որը լավագույն ազդեցությունն է թողել[104]։ Երկուսն էլ բերում են սուր բարդությունների նվազմանը 15–25%-ով[1]։ Թեև կարելի է օգտագործել 2 պրեպարատը միաժամանակ, սակայն յուրաքանչյուր լրացուցիչ օգուտ ունի կասկածելի նշանակություն[104]։

Հասանելի են կարճատև ազդոցության մի քանի β2 ագոնիստներ,ներառյալ սալբուտամոլը (ալբուտերոլ) և տերբուտալինը[105]։ Դրանք ապահովում են ախտանշանների որոշակի թեթևացում 5-ից 6 ժամվա կտրվածքով[105]։ ԵԱԲԱ-ները ինչպիսիք են սալմետերոլը, ֆորմոտերոլը և ինդացատերոլը հաճախ օգտագործվում են որպես հիմնական թերապիա։ Ոմանք կարծում են, որ դրական ազդեցության ապացույցները սահմանափակ են[106], մինչդեռ ուրիշները գտնում են, որ ապացույցները հասատված են[107][108][109]։ ԹՔՕՀ-ի ժամանակ[110] երկարատև կիրառման կողմնակի ազդեցություններն են դողը և սրտխփոցը[1]։ Ինհալյացիոն ստերոիդների հետ օգտագործման դեպքում մեծացնում են թոքաբորբի զարգացման վտանգը[1]։ Չնայած ստերոիդները և ԵԱԲԱ-ները կարող են միասին ավելի լավ աշխատել[106], դեռ հայտնի չէ, արդյոք այս աննշան դրական ազդեցությունը գերազանցում է ավելացված ռիսկերը թե ոչ[111]։ Գոյություն ունեն որոշ ապացույցներ, որ ԵԱԲԱ-ի համակցված բուժումը երկարատև ազդեցության մուսկարինային անտագոնիստների հետ (ԵԱՄԱ), անտիխոլիներգիկների, կարող է բերել սրացումների, թոքաբորբի առաջացման նվազման, 1-ին վայրկյանում արագացած արտաշնչման ծավալի (ԱԱԾ1%) և կյանքի որակի բարելավման՝ ԵԱԲԱ-ով և ինհալյացիոն կորտիկոստերոիդներով (ԻԿՍ )բուժման համեմատ[112]։ Բոլոր երեքը միասին, ԵԱԲԱ, ԵԱՄԱ և ԻԿՍ ունեն դրական ազդեցության որոշակի ապացույցներ[113]։ Կայուն ԹՔՕՀ-ով հիվանդների ինդակատերոլի ինհալյացիոն դոզան օրական 1 անգամ է, և այն նույնչափ էֆֆեկտիվ է, որքան երկարատև ազդեցության β2ագոնիստները, որոնք պահանջում են օրական 2անգամյա ընդունում[109]։

ԹՔՕՀ-ի ժամանակ օգտագործվող 2 հիմնական հակախոլիներգիկներրն են իպրատրոպիումը և թիոտրոպիումը։ Իպրատրոպիումը ունի կարճատև ազդեցություն, մինչդեռ թիատրոպիումը՝ երկարատև։ Թիոտրոպիումը բերում է սրացումների նվազմանը, բարելավումէ կյանքի որակը[114] և թիոտրոպիումը ապահովում է այս դրական ազդեցություները ավելի լավ, քան իպրատրոպիումը[115]։ Այն չի ազդում մահացության և ընդհանուր հոսպիտալիզացիայի մակարդակի վրա[114]։ Անտիխոլիներգիկները կարող են առաջացնել բերանում չորություն և միզատար ուղիների ախտանշաններ[1]։ Դրանք նաև բերում են սրտային հիվանդությունների և կաթվածի ռիսկի մեծացման[116][117]։ Ակլիդինիումը ևս երկարատև ազդեցության դեղամիջոց է, որը նույնպես նվազեցնում է հոսպիտալիզացիաների թիվը և բարձրացնում կյանքի որակը[118][119][120]։ ԵԱՄԱ ումեկլիդինիում բրոմիդը անտիխոլիներգիկի ալտերնատիվ է[121]։ Թիոտրոպիումի հետ համեմատ, ԵԱՄԱ-ները՝ ակլիդինիումը, գլիկոպիրոնիումը և ումեկլիդինիումը ունեն նմանանատիպ էֆֆեկտիվություն․ բոլոր այս 4 դեղամիջոցները ավելի էֆֆեկտիվ են, քան պլացեբո բուժումը[122]։ Անհրաժեշտ են հետագա համեմատական ուսումնասիրություններ և հետազոտություններ ակլիդինիումի և թիոտրոպիումի միջև[120]։

Կորտիկոստերոիդներ

խմբագրել

Կորտիկոստերոիդները հիմնականում օգտագործվում են ինհալյացիոն տարբերակով, բայց հնարավոր է նաև կիրառումը հաբերի ձևով՝ սուր բարդությունների կանխարգելման և բուժման համար։ Ինհալյացիոն կորտիկոստերոիդները չունեն արտահայտված ազդեցություն ԹՔՕՀ—ի թեթև ձևերի ժամանակ, սակայն միջին և ծանր ձևերի դեպքում նվազեցնում են սուր բարդությունների թիվը[123]։ Դրանք չեն ազդում տարեկան մահացության վրա[86][124]։ Անհայտ է նաև նրանց ազդեցությունը հիվանդության պրոգրեսիվման վրա[1]։ ԵԱԲԱ-ի հետ համատեղ օգտագործման դեպքում, դրանք կարող են նվազեցնել մահացության մակարդակը, դրանց առանձին օգտագործման համեմատ[125][126]։ Ինհալյացիոն ստերոիդները բերում են թոքաբորբի զարգացման ռիսկերի մեծացմանը[127]։ Ստերոիդ հաբերով երկարատև բուժումը բերում է զգալի կողմնակի էֆֆեկտների[105]։

Այլ դեղամիջոցներ

խմբագրել

Երկարատև ազդեցության անտիբիոտիկների, մասնավորապես մակրոլիդների շարքից էրիթրոմիցինի կիրառումը, նվազեցնում է սրացումների հաճախականությունը նրանց մոտ, ովքեր տարեկան ունենում են 2-ից ավել սրացումներ[128][129]։ Այս պրակտիկան կարող է լինել տնտեսապես մատչելի աշխարհի տարբեր շրջաններում[130]։ Ազիթրոմիցինի հետ կապված խնդիրները ներառում են անտիբիոտիկների հանդեպ դիմակայունությունը և լսողության հետ կապված խնդիրները[129]։ Մեթիլքսանտինների շարքից թեոֆիլինը տալիս է ավելի շատ վնաս քան օգուտ, այդ պատճառով հիմնականում չի առաջարկվում[131], բայց որոշ դեպքերում կարող է օգտագործվել որպես 2-րդ շարքի դեղամիջոց[10]։ Մուկոլիտիկները կարող են օգնել նվազեցնել սրացումների քանակը քրոնիկ բրոնխիտով հիվանդների մոտ[132]։ Հազի դեմ դեղամիջոցները խորհուրդ չեն տրվում[105]։

ԹՔՕՀ-ով հիվանդների մոտ կարդիոսելեկտիվ բետա բլոկատորների կիրառումը չի ազդում շնչառական ֆունկցիայի վրա[133]։ Կարդիոսելեկտիվ բետա բլոկատորներով թերապիան չպետք է լինի հակացուցված ԹՔՕՀ-ով հիվանդների համար[133][134]։

Թթվածին

խմբագրել

Թթվածնաբուժումը (օքսիգենոթերապիան) խորհուրդ է տրվում այն մարդկանց, ովքեր հանգստի պայմաններում ունեն թթվածնի ցածր մակարդակ (թթվածնի պարցիալ ճնշումը 50-55մմ սնդ․սյ․ ցածր կամ սատուրացիան 88%-ից ցածր)[105][135]։ Մարդկանց այս խմբում այն կարող է նվազեցնել սրտային անբավարարության և մահացության ռիսկը, եթե օգտագործեն օրական 15 ժամ[105][135] և կարող է բարելավել տանելիությունը ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության նկատմամբ[136]։ Թթվածնի բավարար կամ չափավոր ցածր մակարդակների դեպքում, թթվածնաբուժումը կարող է բարելավել հևոցի զգացումը, որն առաջանում է ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության ժամանակ, բայց չի ազդում հանգստի պայմաններում առաջացող հևոցի կամ կյանքի որակի վրա[137]։ Իհարկե թթվածնաբուժման էֆֆեկտիվությունը նվազում է, երբ դրան զուգահեռ հիվանդը շարունակում է ծխել[138]։ Այսպիսի դեպքերում ոմանք դեմ են դրա կիրառմանը[139]։ Սուր բարդացումների ժամանակ շատերը կարիք են ունենում թթվածնաբուժման․ օգտագործելով բարձր կոնցենտրացիաներով թթվածին առանց հաշվի առնելու հիվանդի սատուրացիան, կարող է բերել ածխաթթու գազի մակարդակի բարձրացմանը և այդպիսով էլ ավելի վատթարցնել հիվանդի վիճակը[140][141]։ Ածխաթթու գազի բարձր մակարդակ ունեցողներին խորհուրդ է տրվում թթվածին 88–92% հագեցվածոււթյամբ, ովքեր չունեն այդ ռիսկը՝ 94–98%[141]։

Վիրահատական բուժումը

խմբագրել

Հիվանդության ծանր աստիճանի դեպքում վիրահատությունը կարող է լինել օգտակար, այն իր մեջ ներառում է թոքի փոխպատվաստում և թոքի ծավալային ռեդուկցիան[1], որն իրենից ներկայացնում է թոքի էմֆիզեմայով առավել ախտահարված հատվածների հեռացումը, որը թույլ է տալիս մնացած հարաբերական առողջ թոքին ընդլայնվել և աշխատել ավելի լավ[105]։ Դա հատկապես էֆֆեկտիվ է, երբ էմֆիզեման հիմնականում ախտահարում է վերին բիլթը, բայց վիրահատությունը մեծացնում է վաղ մահվան և այլ անցանկալի երևույթների զարգացման ռիսկերը[142]։ Թոքերի փոխպատվաստումը իրականցվում է ծանր ԹՔՕՀ-ով հիվանդների մոտ՝ մասնավորապես երիտասարդների[105]։

Սրացումներ

խմբագրել

Սրացումներըը հիմնականում բուժվում են ավելացնելով կարճատև ազդեցության բրոնխադիլատատորների օգտագործումը[1]։ Այն ներառում է իր մեջ կարճատև ազդեցության ինհալյացիոն բետա ագոնիստների և հակախոլիներգիկների համակցում[48]։ Այս դեղամիջոցները կարող են տրվել ինպես սփեյսերով, այնպես էլ նեբուլայզերով, երկուսի արդյունավետությունը նույն է[48][143]։ Ավելի ծանր վիճակում գտնվող հիվանդի համար նեբուլայզերի կիրառումը ավելի հեշտ կլինի[48]։ Թթվածնաբուժումը կարող է լինել օգտակար։ Սակայն թթվածնի ավելցուկը կարող է բերել ածխաթթու գազի մակարդակի ավելացման և գիտակցության խանգարման[144]։

Կորտիկոստերոիդների պերօռալ ընդունումը մեծացնում է ապաքինման շանսերը և նվազեցնում է ախտանշանների ընդհանուր տևողությունը[1][48]։ Դրանք ազդում են նույնքան լավ, որքան ներերակային ստերոիդները, ուղղակի ունեն ավելի քիչ կողմնակի էֆֆեկտներ[145]։ Ստերոիդների 5-օրյա ընդունումը նույնքան էֆֆեկտիվ է, որքան 10 կամ 14-օրյա[146]։ Ծանր բարդացումների դեպքում անտիբիոտիկների կիրառումը բարելավում է արդյունքները[147]։ Կարելի է օգտագործել մի շարք տարբեր անտիբիոտիկներ, ներառյալ ամոքսիցիլինը, դոքսիցիկլինը և ազիթրոմիցինը, թե որն է ավելի լավը դեռ հստակ չի[69]։ Ֆտորքինիլոնների կիրառումը խորհուրդ չի տրվում իրենց կողմնակի էֆֆեկտների առաջացման բարձր ռիսկի հետ կապված[148]։

Տիպ 2 շնչառական անբավարարությամբ մարդկանց մոտ( CO2-ի մակարդակը կտրուկ բարձրացած է) դրական ճնշումով ոչ ինվազիվ օդափոխությունը նվազեցնում է մահացության հավանակությունը կամ ինտենսիվ թերապիայի անհրաժեշտությունը[1]։ Թեոֆիլինը նույնպես կարելի է օգտագործել, երբ մնացած միջոցները արդյունավետ չեն[1]։ Հոսպիտալացումների անհրաժեշտություն լինում է սրացումների 20%-ից քիչ դեպքերում[48] Այն հիվանդները, ում մոտ բացակայում է շնչառական անբավարարության հետևանքով զարգացած ացիդոզը, տնային խնամքը կարող է լինել բավարար[48]։

Կանխատեսում

խմբագրել
 
Մահացությունը ԹՔՕՀ-ից 1 միլիոն մարդու հաշվարկով 2012 թվական
     9–63     64–80     81–95     96–116     117–152     153–189     190–235     236–290     291–375     376–1089
 
ԹՔՕՀ-ի անկարողության պատճառով կորցրած տարիները (ԱՊԿՏ) 100,000 մարդու հաշվարկով  2004 թվական[149]

     չկան տվյալներ      ≤110      110–220      220–330      330–440      440–550      550–660

     660–770      770–880      880–990      990–1100      1100–1350      ≥1350

ԹՔՕՀ-ն սովորաբար ժամանակի ընթացքում ավելի է խորանում և կարող է հանգեցնել մահվան։ Հաշվարկված է, որ ընդհանուր հաշմանդամության 3%-ը կապված է ԹՔՕՀ-ի հետ[150]։ Ամբողջ աշխարհում սկսած 1990 թվականից մինչև 2010 թվականը ԹՔՕՀ-ին բաժին ընկնող հաշմանդամության թիվը նվազել է ի շնորհիվ օդի որակի բարելավմանը՝ մանավանդ Ասիայում[150]։ Այնուամենայնիվ պետք է նշել, որ ԹՔՕՀ-ի հետևանքով հաշմանդամ դարձած մարդկանց ապրելիությունը նույնպես աճել է[151]։

ԹՔՕՀ-ի սրացումների հաճախականությունը կախված է մի շարք գործոնների առկայությունից, ներառյալ՝ օդատար ուղիների ծանր օբստրուկցիան, ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության նկատմամբ ցածր տոլերանտությունը, հևոցը, քաշի զգալի անբավարարությունը կամ ավելցուկը, կանգային սրտային անբավարարությունը, ծխել շարունակելը և հաճախակի սրացումները[10]։ ԹՔՕՀ-ի հետևանքները կարելի է գնահատել օգտագործելով ԲՕԴԻ ինդեքսը, որը գնահատում է 0-10 միավորով՝ հաշվի առնելով ԱԱԾ1-ը, մարմնի զանգվածի ինդեքսը, 6 րոպեի ընթացքում քայլելով անցած տարածության չափը և դիսպնոեի սանդղակը[152]։ Քաշի զգալի կորուստը վատ նշան է[16]։ Սպրիրոմետրիայի արդյունքները ևս կանխատեսում են հիվանդության առաջընթացը, բայց ոչ այնքան լավ, որքան ԲՕԴԻ ինդեքսը[16][17]։

Համաճարակաբանություն

խմբագրել

2010 թվականի դրությամբ ընդհանուր առմամբ ԹՔՕՀ-ով հիվանդների թիվը կազմում է մոտ 329 միլիոն մարդ (բնակչության 4.8%-ը)[151]։ Հիվանդանում են հավասարապես թե տղամարդիկ, թե կանայք, քանի որ զարգացած երկրներում կանանց շրջանում նկատվում է ծխախոտի օգտագործման աճ[153]։ Զարգացած երկրներում 1970-2000 թվականների ընթացքում աճը պայմանավորված է ծխելու աճի տեմպերի հետ, բնակչության աճի և ծերացող բնակչության աճի հետ, քանի որ մահացությունը նվազել է այնպիսի հիվանդություններից, ինչպիսիք են ինֆեկցիոն հիվանդությունները[1]։ Որոշ զարգացող երկրներում նկատվում է ցուցանիշների աճ, որոշներում՝ կայուն ցուցանիշներ, իսկ որոշներում՝ ԹՔՕՀ-ի տարածվածության նվազում[1]։ Ակնկալվում է, որ գլոբալ թվերը կշարունակեն աճել, քանի որ ռիսկի գործոնները շարունակոււմ են մնալ ընդհանուր, իսկ բնակչությունը՝ ծերանալ[73]։

1990-2010 թվականների ընթացքում ԹՔՕՀ-ի հետևանքով մահերի թիվը մի փոքր իջավ 3,1 միլիոնից 2,9 միլիոն[154] և դարձավ մահվան 4-րդ առաջատար պատճառը[1]։ 2012 թվականին դարձավ 3-րդ առաջատարը, քանի որ մահվան դեպքերի թիվը կրկին աճել էր մինչև 3,1 միլիոն[155]։ Որոշ երկրներում տղամարդկանց շրջանում մահացությունը իջել է, իսկ կանանց շրջանում ավելացել[156]։ Սա ամենայն հավանականությամբ կապված է նրա հետ, որ տղամարդկանց և կանանց շրջանում ծխելու ցուցանիշները գնալով դառնում են ավելի նման[16]։ ԹՔՕՀ-ն առավել տարածված է տարեց մարդկանց շրջանում[8], այն հանդիպում է 65 տարեկանից բարձր խմբում 1000-ից 34-200 մարդու մոտ՝ կախված դիտարկող բնակչությունից[8][66]։

Անգլիայում մոտավորապես 0,84 միլիոն մարդ (50միլիոնից) ունի ախտորոշված ԹՔՕՀ, սա նշանակում է, որ 59 մարդուց 1-ը ստանում է ԹՔՕՀ ախտորոշումը իր կյանքի որևէ փուլում։ Երկրի սոցիալապես առավել աղքատ շրջաններում 32 մարդուց 1-ի մոտ ախտորոշվևմէ ԹՔՕՀ, իսկ ապահոված շրջաններում՝ 98-ից 1-ի մոտ[157]։ Միացյալ նահանգներում մեծահասակների 6.3%-ի մոտ (մոտավորապես 15 միլիոն մարդ) ախտորոշվել է ԹՔՕՀ[158]։ Այդ թիվը կարող է հասնել 25 միլիոնի, եթե ներառվեն նաև չախտորոշված դեպքերը[159]։ 2011 թվականին ԱՄՆ-ում գրանցվել է ԹՔՕՀ-ի հետ կապված մոտավորապես 730,000 հոսպիտալիզացիայի դեպք[160]։ ԱՄՆ-ում ԹՔՕՀ-ն գնահատվում որպես է մահացության 3-րդ առաջատար պատճառը 2011թվականի համար[161]։

Պատմություն

խմբագրել
 
Ջովաննի Բատտիստա Մորգանի Տվել է էմֆիզեմայի ամենավաղ նկարագրումներից մեկը 1769 թվականին

Էմֆիզեմա բառն ունի հունարեն ծագում ἐμφυσᾶν - փքվել[162]։ Քրոնիկ բրոնխիտ տերմինը սկսել են օգտագործել 1808 թվականից[163], մինչդեռ ԹՔՕՀ-ն՝ սկսած 1965 թվականից[164]։ Նախկինում այն հայտնի էր տարբեր անվանումներով, ��երառյալ քրոնիկ օբստրուկտիվ բրոնխաթոքային հիվանդությունը, քրոնիկ օբստրուկտիվ շնչառական հիվանդություն, օդային հոսքի քրոնիկ օբստրուկցիա, օդային հոսքի քրոնիկ սահմանափակում, քրոնիկ օբստրուկտիվ թոքային հիվանդություն, ոչ սպեցիֆիկ թոքային հիվանդություն և դիֆուզ օբստրուկտիվ թոքային սինդրոմ։ Քրոնիկ բրոնխիտ և էմֆիզեմա տերմինները ֆորմալ ձևակերպվել են 1959 թվականին CIBA -ի հրավիրած սիմպոզիումում, իսկ 1962 թվականին ընդունվել են Ամերիկայի քրոնիկ հիվանդություների հանրապետական կոմիտեի ախտորոշման ստանդարտների նիստում[164]

Հավանական էմֆիզեմայի առաջին նկարարագրումներն են 1679 թվականի Տ․Բոնեթի «ծավալային թոքեր»-ը և 1769 թվականին Ջովանի Մորգանիի «օդով փքված թոքերը»[164][165]։ Էմֆիզեմայի նկարները առաջինն արվել են Ռուիշի կողմից 1721 թվականին[165]։ Դրանց հետևում են 1789 թվականի Մեթյու Բեյլի նկարները՝ դեստրուկտիվ վիճակի բնութագրական նկարագրությամբ։ 1814 թվականին Չառլզ Բադհամը օգտագործեց «կատառ» տերմինը նկարագրելու համար քրոնիկ բրոնխիտի ժամանակ դիտվող հազը և լորձի ավելցուկը։ Բժիշկ Ռենե Լեննեքը, ով հայտնագործել է ստետոսկոպը, օգտագործել է «էմֆիզեմա» տերմինը իր գրքում(1837), նկարագրելու համար այն թոքերը, որոնք դիահերձման ժամանակ չեն սմքում։ Նա նկատեց, որ սովորականի նման այդ թոքերը չէին սմքում, քանի որ լցված էին օդով և օդատար ուղիները խցանված էին լորձ��վ։ 1842 թվականին Ջոն Հաչինսոնը հայտնագործեց սպիրոմետրը, որը հնարավորություն էր ընձեռում չափելու թոքերի կենսական տարողությունը։ Սակայն նրա սպիրոմետրը կարող էր չափել միայն ծավալը, ոչ օդային հոսքը։ Թիֆենյուն և Պինելին 1947 թվականին նկարագրեցին օդային հոսքի չափման սկզբունքները[164]։

1953 թվականին ամերիկացի ալերգոլոգ բժիշկ Ջորջ Ուոլդբոթը ամերիկյան բժշկական ասոցացիայի ամսագրում առաջինը նկարագրեց նոր հիվանդություն անվանելով «ծխողների շնչառական սինդրոմ»։ Սա ծխելու և քրոնիկ շնչառական հիվանդության միջև եղած կապի առաջին նկարագրումն էր[166]։

Վաղ բուժումները իրենց մեջ ներառում էին սխտոր, դարչին և այլն[163]։ Ժամանակակից բուժումները նկարագրվել են 20-րդ դարի 2-րդ կեսին։ ԹՔՕՀ-ի ժամանակ ստերոիդների օգտագործումը հաստատող փաստարկները հրապարակվել են 1950-ականների վերջին։ Բրոնխալայնիչները սկսել են օգտագոծել 1960-ականներին իզոպրենալի խոստումնալից հետազոտություններից հետո։ Հետագա բրոնխալայնիչներից, օրինակ սալբուտամոլը մշակվել է 1970-ականներին, իսկ ԵԱԲԱ-ների սկսել են օգտագործվել 1990-ականների կեսերից[167]։

Հասարակություն և մշակույթ

խմբագրել

ԹՔՕՀ-ն անվանում են նաև «ծխողի թոք»[168]։ Էմֆիզեմայով հիվանդները հայտնի են որպես «վարդագույն փքվողներ» կամ «տիպ A», իրենց դեմքի վարդագույն գույնի, հաճախացած շնչառության և սեղմված շրթունքների պատճառով[169][170], իսկ քրոնիկ բրոնխիտով մարդկանց անվանում են «կապույտ այտուցվածներ» կամ «տիպ B» թթվածնի ցածր մակարդակի պատտճառով նրանց դեմքի և շրթունքների կապույտ գույնի և պճեղների այտուցվածության պատճառով[170][171]։ Բայց այս տերմինոլոգիան չի համարվում ներկայումս այդքան օգտակար, քանի որ ԹՔՕՀ-ով հիվանդների մեծ մասի մոտ կա և էմֆիզեմա և քրոնիկ բրոնխիտ[16][170]։

Շատ առողջապահական համակարգեր ունենում են դժվարություններ ԹՔՕՀ-ով հիվանդների համապատասխան իդենտիֆիկացիայի, ախտորոշման և բուժման հետ կապված։ Մեծ Բրիտանիայի առողջապահական նախարարությունը սա համարել է որպես ազգային առողջապահական ծառայության հիմնական խնդիրը և ներկայացրել է այդ խնդիրների լուծման կոնկրետ ռազմավարությունը[172]։

Տնտեսություն

խմբագրել

Ընդհանուր առմամբ 2010 թվականի ընթացքում ԹՔՕՀ-ի տնտեսական ծախսերը կազմել են 2,1 տրիլիոն դոլար, որոնցից կեսը՝ զարգացած երկրներում[14]։ Այս ամբողջ գումարից 1,9 տրիլիոն դոլարը կազմում են ուղղակի ծախսերը, ինչպիսիք են օրինակ բուժծառայությունը, իսկ մնացած 0,2 տրիլիոնը՝ անուղղակի[173]։ Կանխատեսվում է, որ 2030 թվականին այս թիվը կաճի ավելի քան 2 անգամ[14]։ Եվրոպայում ԹՔՕՀ-ն կազմում է առողջապահական ծախսերի 3%-ը[8]։ Միացյալ նահանգներում հիվանդության ծախսերը կազմում են 50 բիլիոն դոլար, որոնց մեծ մասը կապված է սրացումների հետ[8]։ ԹՔՕՀ-ն ԱՄՆ-ի հոսպիտալներում ամենածախսատար հիվանդությունների թվում է, 2011 թվականին ընդհանուր ծախսը կազմել է 5,7 բիլիոն դոլար[160]։

Հետազոտություն

խմբագրել

Ինֆլիքսիմաբը իմուն սուպրեսոր հակամարմին է, փորձարկվել է ԹՔՕՀ-ի բուժման համար, եկել են այն եզրակացության, որ այն կարող է բերել վնասկար ազդեցության առանց որևէ օգուտի[174]

Ռոֆլումիլաստի, ցիլոմիլաստի և ֆոսֆոդիէսթերազա 4-ի ինհիբիտորները գործում են որպես բրոնխալայնիչներ և հակաբորբոքային միջոցներ։ Այս դեղերը բերում են սրացումների հաճախականության նվազմանը, բայց չեն ազդում կյանքի որակի վրա[1][175]։ Ռոֆլումիլաստը և ցիլոմիլաստը կարող են առաջացնել հետևյալ կողմնակի էֆֆեկտները՝ ստամոքս-աղիքային խնդիրներ և քաշի կորուստ։ Նաև նշում են քնի և տրամադրության խանգարումներ կապված ռոֆլումիլաստի օգտագործման հետ[175]։ ՖԴԷ4-ը խորհուրդ է տրվում օգտագործել որպես լրացուցիչ թերապիա՝ ԹՔՕՀ ստանդարտ բուժման ձախողման դեպքում[175]։

Նոր երկարատև ազդող միջոցները դեռ վերամշակման փուլում են[1]։ Ցողունային բջիջներով բուժումը դեռ ուսումնասիրման փուլում է[176]։ Թեև նախնական տվյալներ կան, որ այն անվտանգ է, իսկ կենդանիների համար բավական խոստումնալից տվյալներ կան, բայց մարդկանց վերաբերյալ տվյալները 2017թվականի հաշվարկով քիչ են[177][178][179][180]։

Պրոցեդուրան հայտնի է որպես թոքերի նպատակաուղղված դեներվացիա, որը իր մեջ ներառում է թոքային հյուսվածքի վրա պարասիմպաթիկ նյարդային համակարգի ազդեցության նվազեցում։ Այն դեռևս ուսումնասիրվում է, բայց չկան դեռ բավարար տվյալներ այս մեթոդի օգտագործման որոշման համար[181]։

Բուժման էֆֆեկտիվությունը ալֆա-1 անտիտրիսինի ավելացմամբ դրա անբավարարություն ունեցող հիվանդների մոտ դեռ մնում է անհասկանալի[182]։

Այլ կենդանիներ

խմբագրել

Թոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդությունը հանդիպում է մի շարք կենդանիների մոտ և կարող է առաջանալ ծխախոտի ազդեցության հետևանքով[183][184]։ Հիվանդությունը մեծ մասամբ թեթև է ընթանում[185]։ Ձիերի մոտ հայտնի է որպես ռեցիդիվող օդատար ուղիների օբստրուկցիա, կարող է ունենալ բավական ծանր ընթացք և ամենից հաճախ կապված է ալերգիկ ռեակցիայի հետ սնկի դեմ, որը պարունակվում է աղտոտված խոտի կամ ծղոտի մեջ[186]։ ԹՔՕՀ-ը հաճախ հանդիպում է նաև ծեր շների մոտ[187]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 1,28 1,29 1,30 1,31 Decramer M, Janssens W, Miravitlles M (2012 թ․ ապրիլ). «Chronic obstructive pulmonary disease». Lancet. 379 (9823): 1341–51. doi:10.1016/S0140-6736(11)60968-9. PMID 22314182.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Algusti, Alvar G.; և այլք: (2017). «Definition and Overview». Global Strategy for the Diagnosis, Management and Prevention of COPD. Global Initiative for Chronic Obstructive Lung Disease (GOLD). էջեր 6–17. {{cite book}}: Explicit use of et al. in: |first= (օգնություն)
  3. ↑ 3,0 3,1 Nathell L, Nathell M, Malmberg P, Larsson K (2007). «COPD diagnosis related to different guidelines and spirometry techniques». Respir. Res. 8 (1): 89. doi:10.1186/1465-9921-8-89. PMC 2217523. PMID 18053200.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  4. ↑ 4,0 4,1 GBD 2015 Disease and Injury Incidence and Prevalence, Collaborators. (2016 թ․ հոկտեմբերի 8). «Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1545–1602. doi:10.1016/S0140-6736(16)31678-6. PMC 5055577. PMID 27733282. {{cite journal}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  5. ↑ 5,0 5,1 GBD 2015 Mortality and Causes of Death, Collaborators. (2016 թ․ հոկտեմբերի 8). «Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1459–1544. doi:10.1016/S0140-6736(16)31012-1. PMC 5388903. PMID 27733281. {{cite journal}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 «Chronic obstructive pulmonary disease (COPD) Fact sheet N°315». WHO. 2015 թ․ հունվար. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 4-ին.
  7. ↑ Roversi, Sara; Corbetta, Lorenzo; Clini, Enrico (2017 թ․ մայիսի 5). «GOLD 2017 recommendations for COPD patients: toward a more personalized approach». COPD Research and Practice. 3. doi:10.1186/s40749-017-0024-y.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  8. ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 8,11 8,12 8,13 8,14 8,15 8,16 8,17 8,18 8,19 8,20 8,21 8,22 8,23 8,24 8,25 8,26 Vestbo, Jørgen (2013). «Definition and Overview». Global Strategy for the Diagnosis, Management, and Prevention of Chronic Obstructive Pulmonary Disease. Global Initiative for Chronic Obstructive Lung Disease. էջեր 1–7.
  9. ↑ page 64 in: Adrian Shifren (2006). The Washington Manual Pulmonary Medicine Subspecialty Consult, Washington manual subspecialty consult series. Lippincott Williams & Wilkins. ISBN 9780781743761.
  10. ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 Rabe KF, Hurd S, Anzueto A, Barnes PJ, Buist SA, Calverley P, Fukuchi Y, Jenkins C, Rodriguez-Roisin R, van Weel C, Zielinski J (2007 թ․ սեպտեմբեր). «Global strategy for the diagnosis, management, and prevention of chronic obstructive pulmonary disease: GOLD executive summary». Am. J. Respir. Crit. Care Med. 176 (6): 532–55. doi:10.1164/rccm.200703-456SO. PMID 17507545.
  11. ↑ 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 11,11 11,12 11,13 Pirozzi C, Scholand MB (2012 թ․ հուլիս). «Smoking cessation and environmental hygiene». Med. Clin. North Am. 96 (4): 849–67. doi:10.1016/j.mcna.2012.04.014. PMID 22793948.
  12. ↑ GBD 2013 Mortality and Causes of Death, Collaborators (2014 թ․ դեկտեմբերի 17). «Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990–2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013». Lancet. 385: 117–171. doi:10.1016/S0140-6736(14)61682-2. PMC 4340604. PMID 25530442. {{cite journal}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  13. ↑ Mathers CD, Loncar D (2006 թ․ նոյեմբեր). «Projections of Global Mortality and Burden of Disease from 2002 to 2030». PLoS Med. 3 (11): e442. doi:10.1371/journal.pmed.0030442. PMC 1664601. PMID 17132052.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Lomborg, Bjørn (2013). Global problems, local solutions : costs and benefits. Cambridge University Press. էջ 143. ISBN 978-1-107-03959-9. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 17-ին.
  15. ↑ 15,00 15,01 15,02 15,03 15,04 15,05 15,06 15,07 15,08 15,09 15,10 15,11 15,12 15,13 15,14 15,15 15,16 15,17 15,18 15,19 15,20 Vestbo, Jørgen (2013). «Diagnosis and Assessment» (PDF). Global Strategy for the Diagnosis, Management, and Prevention of Chronic Obstructive Pulmonary Disease. Global Initiative for Chronic Obstructive Lung Disease. էջեր 9–17. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 24-ին.
  16. ↑ 16,00 16,01 16,02 16,03 16,04 16,05 16,06 16,07 16,08 16,09 16,10 16,11 16,12 Reilly, John J.; Silverman, Edwin K.; Shapiro, Steven D. (2011). «Chronic Obstructive Pulmonary Disease». In Longo, Dan; Fauci, Anthony; Kasper, Dennis; Hauser, Stephen; Jameson, J.; Loscalzo, Joseph (eds.). Harrison's Principles of Internal Medicine (18th ed.). McGraw Hill. էջեր 2151–9. ISBN 978-0-07-174889-6.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 National Institute for Health and Clinical Excellence. Clinical guideline 101: Chronic Obstructive Pulmonary Disease. London, June 2010.
  18. ↑ Mahler DA (2006). «Mechanisms and measurement of dyspnea in chronic obstructive pulmonary disease». Proceedings of the American Thoracic Society. 3 (3): 234–8. doi:10.1513/pats.200509-103SF. PMID 16636091.
  19. ↑ «What Are the Signs and Symptoms of COPD?». National Heart, Lung, and Blood Institute. 2013 թ․ հուլիսի 31. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 18-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
  20. ↑ MedlinePlus|MedlinePlus Encyclopedia Chronic obstructive pulmonary disease
  21. ↑ 21,0 21,1 Morrison, [edited by] Nathan E. Goldstein, R. Sean (2013). Evidence-based practice of palliative medicine. Elsevier/Saunders. էջ 124. ISBN 978-1-4377-3796-7. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 17-ին. {{cite book}}: |first= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Holland AE, Hill CJ, Jones AY, McDonald CF (2012). Holland, Anne E (ed.). «Breathing exercises for chronic obstructive pulmonary disease». Cochrane Database Syst Rev. 10: CD008250. doi:10.1002/14651858.CD008250.pub2. PMID 23076942.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 23,4 23,5 Gruber, Phillip (2008 թ․ նոյեմբեր). «The Acute Presentation of Chronic Obstructive Pulmonary Disease In the Emergency Department: A Challenging Oxymoron». Emergency Medicine Practice. 10 (11). Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 24-ին.
  24. ↑ 24,0 24,1 Weitzenblum E, Chaouat A (2009). «Cor pulmonale». Chron Respir Dis. 6 (3): 177–85. doi:10.1177/1479972309104664. PMID 19643833.
  25. ↑ «Cor pulmonale». Professional guide to diseases (9th ed.). Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins. 2009. էջեր 120–2. ISBN 978-0-7817-7899-2.
  26. ↑ Levack, William MM; Poot, Betty; Weatherall, Mark; Travers, Justin; Levack, William MM (2015). «Interventions for sexual dysfunction in people with chronic obstructive pulmonary disease (COPD)». Reviews. doi:10.1002/14651858.CD011442.pub2.
  27. ↑ Mandell, editors, James K. Stoller, Franklin A. Michota, Jr., Brian F. (2009). The Cleveland Clinic Foundation intensive review of internal medicine (5th ed.). Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins. էջ 419. ISBN 978-0-7817-9079-6. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 17-ին. {{cite book}}: |first= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  28. ↑ Brulotte CA, Lang ES (2012 թ․ մայիս). «Acute exacerbations of chronic obstructive pulmonary disease in the emergency department». Emerg. Med. Clin. North Am. 30 (2): 223–47, vii. doi:10.1016/j.emc.2011.10.005. PMID 22487106.
  29. ↑ Spiro, Stephen (2012). Clinical respiratory medicine expert consult (4th ed.). Saunders. ISBN 978-1-4557-2329-4. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 18-ին.
  30. ↑ World Health Organization (2008). WHO Report on the Global Tobacco Epidemic 2008: The MPOWER Package (PDF). World Health Organization. էջեր 268–309. ISBN 92-4-159628-7. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
  31. ↑ 31,0 31,1 Ward, Helen (2012). Oxford Handbook of Epidemiology for Clinicians. Oxford University Press. էջեր 289–290. ISBN 978-0-19-165478-7. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 17-ին.
  32. ↑ Laniado-Laborín, R (2009 թ․ հունվար). «Smoking and chronic obstructive pulmonary disease (COPD). Parallel epidemics of the 21st century». International journal of environmental research and public health. 6 (1): 209–24. doi:10.3390/ijerph6010209. PMC 2672326. PMID 19440278.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  33. ↑ 33,0 33,1 Rennard, Stephen (2013). Clinical management of chronic obstructive pulmonary disease (2nd ed.). Informa Healthcare. էջ 23. ISBN 978-0-8493-7588-0. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 17-ին.
  34. ↑ 34,0 34,1 Anita Sharma ; with a contribution by David Pitchforth ; forewords by Gail Richards; Barclay, Joyce (2010). COPD in primary care. Radcliffe Pub. էջ 9. ISBN 978-1-84619-316-3. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 17-ին.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  35. ↑ Goldman, Lee (2012). Goldman's Cecil medicine (24th ed.). Elsevier/Saunders. էջ 537. ISBN 978-1-4377-1604-7. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 18-ին.
  36. ↑ Raad, D; Gaddam, S; Schunemann, HJ; Irani, J; Abou Jaoude, P; Honeine, R; Akl, EA (2011 թ․ ապրիլ). «Effects of water-pipe smoking on lung function: a systematic review and meta-analysis». Chest. 139 (4): 764–74. doi:10.1378/chest.10-0991. PMID 20671057.
  37. ↑ Joshi, M; Joshi, A; Bartter, T (2014 թ․ մարտ). «Marijuana and lung diseases». Current Opinion in Pulmonary Medicine. 20 (2): 173–9. doi:10.1097/MCP.0000000000000026. PMID 24384575.
  38. ↑ Amaral, André F. S.; Strachan, David P.; Burney, Peter Gj; Jarvis, Deborah L. (2017 թ․ հունվարի 11). «Female Smokers are at Greater Risk of Airflow Obstruction than Male Smokers: UK Biobank» (PDF). American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine. doi:10.1164/rccm.201608-1545OC. ISSN 1535-4970. PMID 28075609.
  39. ↑ 39,0 39,1 Kennedy SM, Chambers R, Du W, Dimich-Ward H (2007 թ․ դեկտեմբեր). «Environmental and occupational exposures: do they affect chronic obstructive pulmonary disease differently in women and men?». Proceedings of the American Thoracic Society. 4 (8): 692–4. doi:10.1513/pats.200707-094SD. PMID 18073405.
  40. ↑ Halbert RJ, Natoli JL, Gano A, Badamgarav E, Buist AS, Mannino DM (2006 թ․ սեպտեմբեր). «Global burden of COPD: systematic review and meta-analysis». Eur. Respir. J. 28 (3): 523–32. doi:10.1183/09031936.06.00124605. PMID 16611654.
  41. ↑ 41,0 41,1 Devereux, Graham (2006). «ABC of chronic obstructive pulmonary disease. Definition, epidemiology and risk factors». BMJ. 332 (7550): 1142–4. doi:10.1136/bmj.332.7550.1142. PMC 1459603. PMID 16690673.
  42. ↑ Laine, Christine (2009). In the Clinic: Practical Information about Common Health Problems. ACP Press. էջ 226. ISBN 978-1-934465-64-6. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 18-ին.
  43. ↑ 43,0 43,1 Barnes, Peter J.; Drazen, Jeffrey M.; Rennard, Stephen I.; Thomson, Neil C., eds. (2009). «Relationship between cigarette smoking and occupational exposures». Asthma and COPD: Basic Mechanisms and Clinical Management. Academic. էջ 464. ISBN 978-0-12-374001-4.
  44. ↑ Rushton, Lesley (2007). «Chronic Obstructive Pulmonary Disease and Occupational Exposure to Silica». Reviews on Environmental Health. 22 (4): 255–72. doi:10.1515/REVEH.2007.22.4.255. PMID 18351226.
  45. ↑ Hopper, Teresa (2014). Mosby's Pharmacy Technician – E-Book: Principles and Practice (անգլերեն). Elsevier Health Sciences. էջ 610. ISBN 9780323292450. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 46,3 Foreman MG, Campos M, Celedón JC (2012 թ․ հուլիս). «Genes and chronic obstructive pulmonary disease». Med. Clin. North Am. 96 (4): 699–711. doi:10.1016/j.mcna.2012.02.006. PMC 3399759. PMID 22793939.
  47. ↑ Brode SK, Ling SC, Chapman KR (2012 թ․ սեպտեմբեր). «Alpha-1 antitrypsin deficiency: a commonly overlooked cause of lung disease». CMAJ. 184 (12): 1365–71. doi:10.1503/cmaj.111749. PMC 3447047. PMID 22761482.
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 48,3 48,4 48,5 48,6 Vestbo, Jørgen (2013). «Management of Exacerbations» (PDF). Global Strategy for the Diagnosis, Management, and Prevention of Chronic Obstructive Pulmonary Disease. Global Initiative for Chronic Obstructive Lung Disease. էջեր 39–45. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 24-ին.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 Dhar, Raja (2011). Textbook of pulmonary and critical care medicine. New Delhi: Jaypee Brothers Medical Publishers. էջ 1056. ISBN 978-93-5025-073-0. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 18-ին.
  50. ↑ Palange, Paolo (2013). ERS Handbook of Respiratory Medicine. European Respiratory Society. էջ 194. ISBN 978-1-84984-041-5. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 17-ին.
  51. ↑ Lötvall, Jan (2011). Advances in combination therapy for asthma and COPD. Wiley. էջ 251. ISBN 978-1-119-97846-6. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 17-ին.
  52. ↑ Barnes, Peter (2009). Asthma and COPD : basic mechanisms and clinical management (2nd ed.). Academic. էջ 837. ISBN 978-0-12-374001-4. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 17-ին.
  53. ↑ Hanania, Nicola (2010 թ․ դեկտեմբերի 9). COPD a Guide to Diagnosis and Clinical Management (1st ed.). Springer Science+Business Media, LLC. էջ 197. ISBN 978-1-59745-357-8. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 17-ին.
  54. ↑ 54,0 54,1 Beasley, V; Joshi, PV; Singanayagam, A; Molyneaux, PL; Johnston, SL; Mallia, P (2012). «Lung microbiology and exacerbations in COPD». International Journal of Chronic Obstructive Pulmonary Disease. 7: 555–69. doi:10.2147/COPD.S28286. PMC 3437812. PMID 22969296.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  55. ↑ Aleva, FE; Voets, LW; Simons, SO; de Mast, Q; van der Ven, AJ; Heijdra, YF (2016 թ․ օգոստոսի 11). «Prevalence and Localization of Pulmonary Embolism in Unexplained Acute Exacerbations of COPD: A systematic review and meta-analysis». Chest. doi:10.1016/j.chest.2016.07.034. PMID 27522956.
  56. ↑ Murphy DM, Fishman AP (2008). «Chapter 53». Fishman's Pulmonary Diseases and Disorders (4th ed.). McGraw-Hill. էջ 913. ISBN 0-07-145739-9.
  57. ↑ 57,0 57,1 Calverley PM, Koulouris NG (2005). «Flow limitation and dynamic hyperinflation: key concepts in modern respiratory physiology». Eur Respir J. 25 (1): 186–199. doi:10.1183/09031936.04.00113204. PMID 15640341.
  58. ↑ Currie, Graeme P. (2010). ABC of COPD (2nd ed.). Wiley-Blackwell, BMJ Books. էջ 32. ISBN 978-1-4443-2948-3. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 17-ին.
  59. ↑ O'Donnell DE (2006). «Hyperinflation, Dyspnea, and Exercise Intolerance in Chronic Obstructive Pulmonary Disease». The Proceedings of the American Thoracic Society. 3 (2): 180–4. doi:10.1513/pats.200508-093DO. PMID 16565429.
  60. ↑ 60,0 60,1 Cooper CB (2006 թ․ հոկտեմբեր). «The connection between chronic obstructive pulmonary disease symptoms and hyperinflation and its impact on exercise and function». The American Journal of Medicine. 119 (10 Suppl 1): 21–31. doi:10.1016/j.amjmed.2006.08.004. PMID 16996896.
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 61,3 61,4 Qaseem A, Wilt TJ, Weinberger SE, Hanania NA, Criner G, van der Molen T, Marciniuk DD, Denberg T, Schünemann H, Wedzicha W, MacDonald R, Shekelle P (2011 թ․ օգոստոս). «Diagnosis and management of stable chronic obstructive pulmonary disease: a clinical practice guideline update from the American College of Physicians, American College of Chest Physicians, American Thoracic Society, and European Respiratory Society». Annals of Internal Medicine. 155 (3): 179–91. doi:10.7326/0003-4819-155-3-201108020-00008. PMID 21810710. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  62. ↑ Siu AL, Bibbins-Domingo K, Grossman DC, Davidson KW, Epling JW, García FA, Gillman M, Kemper AR, Krist AH, Kurth AE, Landefeld CS, Mangione CM, Harper DM, Phillips WR, Phipps MG, Pignone MP (2016 թ․ ապրիլ). «Screening for Chronic Obstructive Pulmonary Disease: US Preventive Services Task Force Recommendation Statement». JAMA. 315 (13): 1372–7. doi:10.1001/jama.2016.2638. PMID 27046365.
  63. ↑ 63,0 63,1 Young VB (2010). Blueprints medicine (5th ed.). Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins. էջ 69. ISBN 978-0-7817-8870-0.
  64. ↑ Bailey KL (2012 թ․ հուլիս). «The importance of the assessment of pulmonary function in COPD». The Medical Clinics of North America. 96 (4): 745–52. doi:10.1016/j.mcna.2012.04.011. PMC 3998207. PMID 22793942.
  65. ↑ 65,0 65,1 National Institute for Health and Clinical Excellence. Clinical guideline 101: Chronic Obstructive Pulmonary Disease. London, June 2010.
  66. ↑ 66,0 66,1 Torres M, Moayedi S (2007 թ․ մայիս). «Evaluation of the acutely dyspneic elderly patient». Clinics in Geriatric Medicine. 23 (2): 307–25, vi. doi:10.1016/j.cger.2007.01.007. PMID 17462519.
  67. ↑ Brant, William E.; Helms, Clyde A. (2007). Fundamentals of Diagnostic Radiology (անգլերեն). Lippincott Williams & Wilkins. էջ 513. ISBN 9780781761352.
  68. ↑ BTS COPD Consortium (2005). «Spirometry in practice – a practical guide to using spirometry in primary care». էջեր 8–9. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 26-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  69. ↑ 69,0 69,1 69,2 Mackay AJ, Hurst JR (2012 թ․ հուլիս). «COPD exacerbations: causes, prevention, and treatment». The Medical Clinics of North America. 96 (4): 789–809. doi:10.1016/j.mcna.2012.02.008. PMID 22793945.
  70. ↑ Kopsaftis, Z; Wood-Baker, R; Poole, P (2018 թ․ հունիսի 26). «Influenza vaccine for chronic obstructive pulmonary disease (COPD)». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 6: CD002733. doi:10.1002/14651858.CD002733.pub3. PMID 29943802.
  71. ↑ Teo, E; Lockhart, K; Purchuri, SN; Pushparajah, J; Cripps, AW; van Driel, ML (2017 թ․ հունիսի 19). «Haemophilus influenzae oral vaccination for preventing acute exacerbations of chronic bronchitis and chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 6: CD010010. doi:10.1002/14651858.CD010010.pub3. PMID 28626902.
  72. ↑ «Beta-carotene: MedlinePlus Supplements». medlineplus.gov. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
  73. ↑ 73,0 73,1 73,2 Vestbo J (2013). «Introduction» (PDF). Global Strategy for the Diagnosis, Management, and Prevention of Chronic Obstructive Pulmonary Disease. Global Initiative for Chronic Obstructive Lung Disease. xiii–xv. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 4-ին.
  74. ↑ 74,0 74,1 74,2 Policy Recommendations for Smoking Cessation and Treatment of Tobacco Dependence. World Health Organization. 2003. էջեր 15–40. ISBN 978-92-4-156240-9. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  75. ↑ Jiménez-Ruiz CA, Fagerström KO (2013 թ․ մարտ). «Smoking cessation treatment for COPD smokers: the role of counselling». Monaldi Archives for Chest Disease = Archivio Monaldi per le Malattie del Torace. 79 (1): 33–7. doi:10.4081/monaldi.2013.107. PMID 23741944.
  76. ↑ 76,0 76,1 «Chronic obstructive pulmonary disease in over 16s: diagnosis and management | Guidance and guidelines | NICE». www.nice.org.uk (բրիտանական անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 5-ին.
  77. ↑ Kumar P, Clark M (2005). Clinical Medicine (6th ed.). Elsevier Saunders. էջեր 900–1. ISBN 978-0-7020-2763-5.
  78. ↑ 78,0 78,1 Tønnesen P (2013 թ․ մարտ). «Smoking cessation and COPD». European Respiratory Review. 22 (127): 37–43. doi:10.1183/09059180.00007212. PMID 23457163.
  79. ↑ «Why is smoking addictive?». NHS Choices. 2011 թ․ դեկտեմբերի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
  80. ↑ van Eerd EA, van der Meer RM, van Schayck OC, Kotz D (2016 թ․ օգոստոս). «Smoking cessation for people with chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (8): CD010744. doi:10.1002/14651858.CD010744.pub2. PMID 27545342.
  81. ↑ Smith BK, Timby NE (2005). Essentials of nursing : care of adults and children. Lippincott Williams & Wilkins. էջ 338. ISBN 978-0-7817-5098-1.
  82. ↑ Rom WN, Markowitz SB, eds. (2007). Environmental and occupational medicine (4th ed.). Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins. էջեր 521–2. ISBN 978-0-7817-6299-1.
  83. ↑ «Wet cutting». Health and Safety Executive. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
  84. ↑ George RB (2005). Chest medicine : essentials of pulmonary and critical care medicine (5th ed.). Lippincott Williams & Wilkins. էջ 172. ISBN 978-0-7817-5273-2.
  85. ↑ 85,0 85,1 Vestbo J (2013). «Management of Stable COPD» (PDF). Global Strategy for the Diagnosis, Management, and Prevention of Chronic Obstructive Pulmonary Disease. Global Initiative for Chronic Obstructive Lung Disease. էջեր 31–8. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 4-ին.
  86. ↑ 86,0 86,1 Drummond MB, Dasenbrook EC, Pitz MW, Murphy DJ, Fan E (2008 թ․ նոյեմբեր). «Inhaled corticosteroids in patients with stable chronic obstructive pulmonary disease: a systematic review and meta-analysis». JAMA. 300 (20): 2407–16. doi:10.1001/jama.2008.717. PMC 4804462. PMID 19033591.
  87. ↑ 87,0 87,1 Carlucci A, Guerrieri A, Nava S (2012 թ․ դեկտեմբեր). «Palliative care in COPD patients: is it only an end-of-life issue?». European Respiratory Review. 21 (126): 347–54. doi:10.1183/09059180.00001512. PMID 23204123.
  88. ↑ Howcroft M, Walters EH, Wood-Baker R, Walters JA (2016 թ․ դեկտեմբեր). «Action plans with brief patient education for exacerbations in chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 12: CD005074. doi:10.1002/14651858.CD005074.pub4. PMID 27990628.
  89. ↑ Lenferink A, Brusse-Keizer M, van der Valk PD, Frith PA, Zwerink M, Monninkhof EM, van der Palen J, Effing TW (2017 թ․ օգոստոս). «Self-management interventions including action plans for exacerbations versus usual care in patients with chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 8: CD011682. doi:10.1002/14651858.CD011682.pub2. PMID 28777450.
  90. ↑ «COPD — Treatment». U.S. National Heart Lung and Blood Institute. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 27-ին. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 23-ին.
  91. ↑ 91,0 91,1 Puhan MA, Gimeno-Santos E, Cates CJ, Troosters T (2016 թ․ դեկտեմբեր). «Pulmonary rehabilitation following exacerbations of chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 12: CD005305. doi:10.1002/14651858.CD005305.pub4. PMID 27930803.
  92. ↑ 92,0 92,1 Zainuldin R, Mackey MG, Alison JA (2011 թ․ նոյեմբեր). «Optimal intensity and type of leg exercise training for people with chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (11): CD008008. doi:10.1002/14651858.CD008008.pub2. PMID 22071841.
  93. ↑ McCarthy B, Casey D, Devane D, Murphy K, Murphy E, Lacasse Y (2015 թ․ փետրվար). «Pulmonary rehabilitation for chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 2 (2): CD003793. doi:10.1002/14651858.CD003793.pub3. PMID 25705944.
  94. ↑ McNamara RJ, McKeough ZJ, McKenzie DK, Alison JA (2013 թ․ դեկտեմբեր). «Water-based exercise training for chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (12): CD008290. doi:10.1002/14651858.CD008290.pub2. PMID 24353107.
  95. ↑ Menadue C, Piper AJ, van 't Hul AJ, Wong KK (2014 թ․ մայիս). «Non-invasive ventilation during exercise training for people with chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (5): CD007714. doi:10.1002/14651858.CD007714.pub2. PMID 24823712.
  96. ↑ 96,0 96,1 McKeough ZJ, Velloso M, Lima VP, Alison JA (2016 թ․ նոյեմբեր). «Upper limb exercise training for COPD». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 11: CD011434. doi:10.1002/14651858.CD011434.pub2. PMID 27846347.
  97. ↑ 97,0 97,1 Ngai SP, Jones AY, Tam WW (2016 թ․ հունիս). «Tai Chi for chronic obstructive pulmonary disease (COPD)». The Cochrane Database of Systematic Reviews (6): CD009953. doi:10.1002/14651858.CD009953.pub2. PMID 27272131.
  98. ↑ Thomas MJ, Simpson J, Riley R, Grant E (2010 թ․ հունիս). «The impact of home-based physiotherapy interventions on breathlessness during activities of daily living in severe COPD: a systematic review». Physiotherapy. 96 (2): 108–19. doi:10.1016/j.physio.2009.09.006. PMID 20420957.
  99. ↑ 99,0 99,1 Wearing J, Beaumont S, Forbes D, Brown B, Engel R (2016 թ․ փետրվար). «The Use of Spinal Manipulative Therapy in the Management of Chronic Obstructive Pulmonary Disease: A Systematic Review». Journal of Alternative and Complementary Medicine. 22 (2): 108–14. doi:10.1089/acm.2015.0199. PMC 4761829. PMID 26700633.
  100. ↑ Ferreira IM, Brooks D, White J, Goldstein R (2012 թ․ դեկտեմբեր). Ferreira IM (ed.). «Nutritional supplementation for stable chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 12: CD000998. doi:10.1002/14651858.CD000998.pub3. PMID 23235577.
  101. ↑ van Dijk WD, van den Bemt L, van Weel C (2013). «Megatrials for bronchodilators in chronic obstructive pulmonary disease (COPD) treatment: time to reflect». Journal of the American Board of Family Medicine. 26 (2): 221–4. doi:10.3122/jabfm.2013.02.110342. PMID 23471939.
  102. ↑ Kew KM, Dias S, Cates CJ (2014 թ․ մարտ). «Long-acting inhaled therapy (beta-agonists, anticholinergics and steroids) for COPD: a network meta-analysis». The Cochrane Database of Systematic Reviews (3): CD010844. doi:10.1002/14651858.CD010844.pub2. PMID 24671923.
  103. ↑ Liesker JJ, Wijkstra PJ, Ten Hacken NH, Koëter GH, Postma DS, Kerstjens HA (2002 թ․ փետրվար). «A systematic review of the effects of bronchodilators on exercise capacity in patients with COPD». Chest. 121 (2): 597–608. doi:10.1378/chest.121.2.597. PMID 11834677.
  104. ↑ 104,0 104,1 Farne HA, Cates CJ (2015 թ․ հոկտեմբեր). «Long-acting beta2-agonist in addition to tiotropium versus either tiotropium or long-acting beta2-agonist alone for chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (10): CD008989. doi:10.1002/14651858.CD008989.pub3. PMID 26490945.
  105. ↑ 105,0 105,1 105,2 105,3 105,4 105,5 105,6 105,7 Vestbo J (2013). «Therapeutic Options» (PDF). Global Strategy for the Diagnosis, Management, and Prevention of Chronic Obstructive Pulmonary Disease. Global Initiative for Chronic Obstructive Lung Disease. էջեր 19–30. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 24-ին.
  106. ↑ 106,0 106,1 Cave AC, Hurst MM (2011 թ․ մայիս). «The use of long acting β₂-agonists, alone or in combination with inhaled corticosteroids, in chronic obstructive pulmonary disease (COPD): a risk-benefit analysis». Pharmacology & Therapeutics. 130 (2): 114–43. doi:10.1016/j.pharmthera.2010.12.008. PMID 21276815.
  107. ↑ Spencer S, Karner C, Cates CJ, Evans DJ (2011 թ․ դեկտեմբեր). Spencer S (ed.). «Inhaled corticosteroids versus long-acting beta(2)-agonists for chronic obstructive pulmonary disease» (PDF). The Cochrane Database of Systematic Reviews (12): CD007033. doi:10.1002/14651858.CD007033.pub3. PMID 22161409.
  108. ↑ Wang J, Nie B, Xiong W, Xu Y (2012 թ․ ապրիլ). «Effect of long-acting beta-agonists on the frequency of COPD exacerbations: a meta-analysis». Journal of Clinical Pharmacy and Therapeutics. 37 (2): 204–11. doi:10.1111/j.1365-2710.2011.01285.x. PMID 21740451.
  109. ↑ 109,0 109,1 Geake JB, Dabscheck EJ, Wood-Baker R, Cates CJ (2015 թ․ հունվար). «Indacaterol, a once-daily beta2-agonist, versus twice-daily beta₂-agonists or placebo for chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 1: CD010139. doi:10.1002/14651858.CD010139.pub2. PMID 25575340.
  110. ↑ Decramer ML, Hanania NA, Lötvall JO, Yawn BP (2013). «The safety of long-acting β2-agonists in the treatment of stable chronic obstructive pulmonary disease». International Journal of Chronic Obstructive Pulmonary Disease. 8: 53–64. doi:10.2147/COPD.S39018. PMC 3558319. PMID 23378756.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  111. ↑ Nannini LJ, Lasserson TJ, Poole P (2012 թ․ սեպտեմբեր). Nannini LJ (ed.). «Combined corticosteroid and long-acting beta(2)-agonist in one inhaler versus long-acting beta(2)-agonists for chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 9 (9): CD006829. doi:10.1002/14651858.CD006829.pub2. PMC 4170910. PMID 22972099.
  112. ↑ Horita N, Goto A, Shibata Y, Ota E, Nakashima K, Nagai K, Kaneko T (2017 թ․ փետրվար). «Long-acting muscarinic antagonist (LAMA) plus long-acting beta-agonist (LABA) versus LABA plus inhaled corticosteroid (ICS) for stable chronic obstructive pulmonary disease (COPD)». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 2: CD012066. doi:10.1002/14651858.CD012066.pub2. PMID 28185242.
  113. ↑ Zheng, Yayuan; Zhu, Jianhong; Liu, Yuyu; Lai, Weiguang; Lin, Chunyu; Qiu, Kaifen; Wu, Junyan; Yao, Weimin (2018 թ․ նոյեմբերի 6). «Triple therapy in the management of chronic obstructive pulmonary disease: systematic review and meta-analysis». BMJ. 363: k4388. doi:10.1136/bmj.k4388. PMC 6218838. PMID 30401700.
  114. ↑ 114,0 114,1 Karner C, Chong J, Poole P (2014 թ․ հուլիս). «Tiotropium versus placebo for chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (7): CD009285. doi:10.1002/14651858.CD009285.pub3. PMID 25046211.
  115. ↑ Cheyne L, Irvin-Sellers MJ, White J (2015 թ․ սեպտեմբեր). «Tiotropium versus ipratropium bromide for chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (9): CD009552. doi:10.1002/14651858.CD009552.pub3. PMID 26391969.
  116. ↑ Singh S, Loke YK, Furberg CD (2008 թ․ սեպտեմբեր). «Inhaled anticholinergics and risk of major adverse cardiovascular events in patients with chronic obstructive pulmonary disease: a systematic review and meta-analysis». JAMA. 300 (12): 1439–50. doi:10.1001/jama.300.12.1439. PMID 18812535.
  117. ↑ Singh S, Loke YK, Enright P, Furberg CD (2013 թ․ հունվար). «Pro-arrhythmic and pro-ischaemic effects of inhaled anticholinergic medications». Thorax. 68 (1): 114–6. doi:10.1136/thoraxjnl-2011-201275. PMID 22764216.
  118. ↑ Jones P (2013 թ․ ապրիլ). «Aclidinium bromide twice daily for the treatment of chronic obstructive pulmonary disease: a review». Advances in Therapy. 30 (4): 354–68. doi:10.1007/s12325-013-0019-2. PMID 23553509.
  119. ↑ Cazzola M, Page CP, Matera MG (2013 թ․ հունիս). «Aclidinium bromide for the treatment of chronic obstructive pulmonary disease». Expert Opinion on Pharmacotherapy. 14 (9): 1205–14. doi:10.1517/14656566.2013.789021. PMID 23566013.
  120. ↑ 120,0 120,1 Ni H, Soe Z, Moe S (2014 թ․ սեպտեմբեր). «Aclidinium bromide for stable chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 9 (9): CD010509. doi:10.1002/14651858.CD010509.pub2. PMID 25234126.
  121. ↑ Ni H, Htet A, Moe S (2017 թ․ հունիս). «Umeclidinium bromide versus placebo for people with chronic obstructive pulmonary disease (COPD)». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 6: CD011897. doi:10.1002/14651858.CD011897.pub2. PMID 28631387.
  122. ↑ Ismaila AS, Huisman EL, Punekar YS, Karabis A (2015). «Comparative efficacy of long-acting muscarinic antagonist monotherapies in COPD: a systematic review and network meta-analysis». International Journal of Chronic Obstructive Pulmonary Disease. 10: 2495–517. doi:10.2147/COPD.S92412. PMC 4655912. PMID 26604738.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  123. ↑ Gartlehner G, Hansen RA, Carson SS, Lohr KN (2006). «Efficacy and safety of inhaled corticosteroids in patients with COPD: a systematic review and meta-analysis of health outcomes». Annals of Family Medicine. 4 (3): 253–62. doi:10.1370/afm.517. PMC 1479432. PMID 16735528.
  124. ↑ Chinet T, Dumoulin J, Honore I, Braun JM, Couderc LJ, Febvre M, Mangiapan G, Maurer C, Serrier P, Soyez F, Terrioux P, Jebrak G (2016 թ․ դեկտեմբեր). «[The place of inhaled corticosteroids in COPD]». Revue des Maladies Respiratoires. 33 (10): 877–891. doi:10.1016/j.rmr.2015.11.009. PMID 26831345.
  125. ↑ Dong YH, Lin HH, Shau WY, Wu YC, Chang CH, Lai MS (2013 թ․ հունվար). «Comparative safety of inhaled medications in patients with chronic obstructive pulmonary disease: systematic review and mixed treatment comparison meta-analysis of randomised controlled trials». Thorax. 68 (1): 48–56. doi:10.1136/thoraxjnl-2012-201926. PMID 23042705.
  126. ↑ Nannini LJ, Poole P, Milan SJ, Kesterton A (2013 թ․ օգոստոս). «Combined corticosteroid and long-acting beta(2)-agonist in one inhaler versus inhaled corticosteroids alone for chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 8 (8): CD006826. doi:10.1002/14651858.CD006826.pub2. PMID 23990350.
  127. ↑ Kew KM, Seniukovich A (2014 թ․ մարտ). «Inhaled steroids and risk of pneumonia for chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 3 (3): CD010115. doi:10.1002/14651858.CD010115.pub2. PMID 24615270.
  128. ↑ Mammen MJ, Sethi S (2012). «Macrolide therapy for the prevention of acute exacerbations in chronic obstructive pulmonary disease». Polskie Archiwum Medycyny Wewnetrznej. 122 (1–2): 54–9. PMID 22353707.
  129. ↑ 129,0 129,1 Herath SC, Poole P (2013 թ․ նոյեմբեր). «Prophylactic antibiotic therapy for chronic obstructive pulmonary disease (COPD)». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 11 (11): CD009764. doi:10.1002/14651858.CD009764.pub2. PMID 24288145.
  130. ↑ Simoens S, Laekeman G, Decramer M (2013 թ․ մայիս). «Preventing COPD exacerbations with macrolides: a review and budget impact analysis». Respiratory Medicine. 107 (5): 637–48. doi:10.1016/j.rmed.2012.12.019. PMID 23352223.
  131. ↑ Barr RG, Rowe BH, Camargo CA (2003). Barr RG (ed.). «Methylxanthines for exacerbations of chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (2): CD002168. doi:10.1002/14651858.CD002168. PMID 12804425.
  132. ↑ Poole P, Chong J, Cates CJ (2015 թ․ հուլիս). «Mucolytic agents versus placebo for chronic bronchitis or chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 7 (7): CD001287. doi:10.1002/14651858.CD001287.pub5. PMID 26222376.
  133. ↑ 133,0 133,1 Salpeter S, Ormiston T, Salpeter E (2005 թ․ հոկտեմբեր). «Cardioselective beta-blockers for chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (4): CD003566. doi:10.1002/14651858.CD003566.pub2. PMID 16235327.
  134. ↑ Ni Y, Shi G, Wan H (2012). «Use of cardioselective β-blockers in patients with chronic obstructive pulmonary disease: a meta-analysis of randomized, placebo-controlled, blinded trials». The Journal of International Medical Research. 40 (6): 2051–65. doi:10.1177/030006051204000602. PMID 23321161.
  135. ↑ 135,0 135,1 COPD Working Group (2012). «Long-term oxygen therapy for patients with chronic obstructive pulmonary disease (COPD): an evidence-based analysis». Ontario Health Technology Assessment Series. 12 (7): 1–64. PMC 3384376. PMID 23074435.
  136. ↑ Bradley JM, O'Neill B (2005 թ․ հոկտեմբեր). Bradley JM (ed.). «Short-term ambulatory oxygen for chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 4 (4): CD004356. doi:10.1002/14651858.CD004356.pub3. PMID 16235359.
  137. ↑ Ekström M, Ahmadi Z, Bornefalk-Hermansson A, Abernethy A, Currow D (2016 թ․ նոյեմբեր). «Oxygen for breathlessness in patients with chronic obstructive pulmonary disease who do not qualify for home oxygen therapy». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 11: CD006429. doi:10.1002/14651858.CD006429.pub3. PMID 27886372.
  138. ↑ Chapman S (2009). Oxford handbook of respiratory medicine (2nd ed.). Oxford University Press. էջ 707. ISBN 978-0-19-954516-2.
  139. ↑ Blackler L (2007). Managing chronic obstructive pulmonary disease. Wiley. էջ 49. ISBN 978-0-470-51798-7.
  140. ↑ Jindal SK (2013). Chronic Obstructive Pulmonary Disease. Jaypee Brothers Medical. էջ 139. ISBN 978-93-5090-353-7.
  141. ↑ 141,0 141,1 O'Driscoll BR, Howard LS, Davison AG (2008 թ․ հոկտեմբեր). «BTS guideline for emergency oxygen use in adult patients». Thorax. 63 Suppl 6 (Suppl 6): vi1–68. doi:10.1136/thx.2008.102947. PMID 18838559.
  142. ↑ van Agteren JE, Carson KV, Tiong LU, Smith BJ (2016 թ․ հոկտեմբեր). «Lung volume reduction surgery for diffuse emphysema». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 10: CD001001. doi:10.1002/14651858.CD001001.pub3. PMID 27739074.
  143. ↑ Van Geffen, Wouter H.; Douma, W. R.; Slebos, Dirk Jan; Kerstjens, Huib A.M. (2016 թ․ օգոստոսի 29). «Bronchodilators delivered by nebuliser versus inhalers for lung attacks of chronic obstructive pulmonary disease». Cochrane Database of Systematic Reviews. doi:10.1002/14651858.cd011826. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
  144. ↑ Wise R. «Chronic Obstructive Pulmonary Disease (COPD) – Pulmonary Disorders – Merck Manuals Professional Edition». Merck Manuals Professional Edition. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  145. ↑ Walters JA, Tan DJ, White CJ, Gibson PG, Wood-Baker R, Walters EH (2014 թ․ սեպտեմբեր). «Systemic corticosteroids for acute exacerbations of chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 9 (9): CD001288. doi:10.1002/14651858.CD001288.pub4. PMID 25178099.
  146. ↑ Walters JA, Tan DJ, White CJ, Wood-Baker R (2018 թ․ մարտ). «Different durations of corticosteroid therapy for exacerbations of chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 3: CD006897. doi:10.1002/14651858.CD006897.pub4. PMID 29553157.
  147. ↑ Vollenweider, DJ; Frei, A; Steurer-Stey, CA; Garcia-Aymerich, J; Puhan, MA (2018 թ․ հոկտեմբերի 29). «Antibiotics for exacerbations of chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane database of systematic reviews. 10: CD010257. doi:10.1002/14651858.CD010257.pub2. PMID 30371937.
  148. ↑ «Fluoroquinolone Antibacterial Drugs: Drug Safety Communication – FDA Advises Restricting Use for Certain Uncomplicated Infections». FDA. 2016 թ․ մայիսի 12. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 16-ին.
  149. ↑ «WHO Disease and injury country estimates». World Health Organization. 2009. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ նոյեմբերի 11-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 11-ին.
  150. ↑ 150,0 150,1 Murray CJ, Vos T, Lozano R, Naghavi M, Flaxman AD, Michaud C, և այլք: (2012 թ․ դեկտեմբեր). «Disability-adjusted life years (DALYs) for 291 diseases and injuries in 21 regions, 1990–2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010». Lancet. 380 (9859): 2197–223. doi:10.1016/S0140-6736(12)61689-4. PMID 23245608.
  151. ↑ 151,0 151,1 Vos T, Flaxman AD, Naghavi M, Lozano R, Michaud C, Ezzati M, և այլք: (2012 թ․ դեկտեմբեր). «Years lived with disability (YLDs) for 1160 sequelae of 289 diseases and injuries 1990–2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010». Lancet. 380 (9859): 2163–96. doi:10.1016/S0140-6736(12)61729-2. PMID 23245607.
  152. ↑ prepared by the Department of Medicine, Washington University School of Medicine (2009). The Washington manual general internal medicine subspecialty consult (2nd ed.). Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins. էջ 96. ISBN 978-0-7817-9155-7.
  153. ↑ «Chronic obstructive pulmonary disease (COPD) Fact sheet N°315». WHO. 2015 թ․ հունվար. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին.
  154. ↑ Lozano R, Naghavi M, Foreman K, Lim S, Shibuya K, Aboyans V, և այլք: (2012 թ․ դեկտեմբեր). «Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010». Lancet. 380 (9859): 2095–128. doi:10.1016/S0140-6736(12)61728-0. PMID 23245604.
  155. ↑ «The 10 leading causes of death in the world, 2000 and 2011». World Health Organization. 2013 թ․ հուլիս. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
  156. ↑ Rycroft CE, Heyes A, Lanza L, Becker K (2012). «Epidemiology of chronic obstructive pulmonary disease: a literature review». International Journal of Chronic Obstructive Pulmonary Disease. 7: 457–94. doi:10.2147/COPD.S32330. PMC 3422122. PMID 22927753.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  157. ↑ Simpson CR, Hippisley-Cox J, Sheikh A (2010 թ․ հուլիս). «Trends in the epidemiology of chronic obstructive pulmonary disease in England: a national study of 51 804 patients». The British Journal of General Practice. 60 (576): 277–84. doi:10.3399/bjgp10X514729. PMC 2894402. PMID 20594429.
  158. ↑ Centers for Disease Control and Prevention (2012 թ․ նոյեմբեր). «Chronic obstructive pulmonary disease among adults—United States, 2011». MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report. 61 (46): 938–43. PMID 23169314. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
  159. ↑ «Morbidity & Mortality: 2009 Chart Book on Cardiovascular, Lung, and Blood Diseases» (PDF). National Heart, Lung, and Blood Institute. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  160. ↑ 160,0 160,1 Torio CM, Andrews RM (2006). «National Inpatient Hospital Costs: The Most Expensive Conditions by Payer, 2011: Statistical Brief #160». Healthcare Cost and Utilization Project (HCUP) Statistical Briefs. PMID 24199255. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 28-ին.
  161. ↑ Hoyert DL, Xu J (2012 թ․ հոկտեմբեր). «Deaths: preliminary data for 2011». National Vital Statistics Reports. 61 (6): 1–51. PMID 24984457.
  162. ↑ «Emphysema». Dictionary.com. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 24-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  163. ↑ 163,0 163,1 Ziment I (1991). «History of the treatment of chronic bronchitis». Respiration; International Review of Thoracic Diseases. 58 Suppl 1 (Suppl 1): 37–42. doi:10.1159/000195969. PMID 1925077.
  164. ↑ 164,0 164,1 164,2 164,3 Petty TL (2006). «The history of COPD». International Journal of Chronic Obstructive Pulmonary Disease. 1 (1): 3–14. doi:10.2147/copd.2006.1.1.3. PMC 2706597. PMID 18046898.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  165. ↑ 165,0 165,1 Wright JL, Churg A (2008). «Pathologic Features of Chronic Obstructive Pulmonary Disease: Diagnostic Criteria and Differential Diagnosis» (PDF). In Fishman A, Elias J, Fishman J, Grippi M, Senior R, Pack A (eds.). Fishman's Pulmonary Diseases and Disorders (4th ed.). McGraw-Hill. էջեր 693–705. ISBN 978-0-07-164109-8. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 28-ին.
  166. ↑ Waldbott GL (1965). A struggle with Titans. Carlton Press. էջ 6.
  167. ↑ Fishman AP (2005 թ․ մայիս). «One hundred years of chronic obstructive pulmonary disease». American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine. 171 (9): 941–8. doi:10.1164/rccm.200412-1685OE. PMID 15849329.
  168. ↑ Yuh-Chin TH (2012). A clinical guide to occupational and environmental lung diseases. Humana Press. էջ 266. ISBN 978-1-62703-149-3.
  169. ↑ «Pink Puffer – definition of Pink Puffer in the Medical dictionary – by the Free Online Medical Dictionary, Thesaurus and Encyclopedia». Medical-dictionary.thefreedictionary.com. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 23-ին.
  170. ↑ 170,0 170,1 170,2 Weinberger SE (2013). Principles of pulmonary medicine (6th ed.). Elsevier/Saunders. էջ 165. ISBN 978-1-62703-149-3.
  171. ↑ Des Jardins T (2013). Clinical Manifestations & Assessment of Respiratory Disease (6th ed.). Elsevier Health Sciences. էջ 176. ISBN 978-0-323-27749-5.
  172. ↑ An outcomes strategy for people with chronic obstructive pulmonary disease (COPD) and asthma in England (PDF). Department of Health. 2011 թ․ հուլիսի 18. էջ 5. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
  173. ↑ Bloom D (2011). The Global Economic Burden of Noncommunicable Diseases (PDF). World Economic Forum. էջ 24. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 4-ին.
  174. ↑ Nici L (2011). Chronic Obstructive Pulmonary Disease: Co-Morbidities and Systemic Consequences. Springer. էջ 78. ISBN 978-1-60761-673-3.
  175. ↑ 175,0 175,1 175,2 Chong, J; Leung, B; Poole, P (2017 թ․ սեպտեմբերի 19). «Phosphodiesterase 4 inhibitors for chronic obstructive pulmonary disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 9: CD002309. doi:10.1002/14651858.CD002309.pub5. PMID 28922692.
  176. ↑ Inamdar AC, Inamdar AA (2013 թ․ հոկտեմբեր). «Mesenchymal stem cell therapy in lung disorders: pathogenesis of lung diseases and mechanism of action of mesenchymal stem cell». Experimental Lung Research. 39 (8): 315–27. doi:10.3109/01902148.2013.816803. PMID 23992090.
  177. ↑ Oh DK, Kim YS, Oh YM (2017 թ․ հունվար). «Lung Regeneration Therapy for Chronic Obstructive Pulmonary Disease». Tuberculosis and Respiratory Diseases. 80 (1): 1. doi:10.4046/trd.2017.80.1.1. PMC 5256352. PMID 28119741.
  178. ↑ Conese M, Piro D, Carbone A, Castellani S, Di Gioia S (2014). «Hematopoietic and mesenchymal stem cells for the treatment of chronic respiratory diseases: role of plasticity and heterogeneity». TheScientificWorldJournal. 2014: 1–11. doi:10.1155/2014/859817. PMC 3916026. PMID 24563632.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  179. ↑ McQualter JL, Anthony D, Bozinovski S, Prêle CM, Laurent GJ (2014 թ․ նոյեմբեր). «Harnessing the potential of lung stem cells for regenerative medicine». The International Journal of Biochemistry & Cell Biology. 56: 82–91. doi:10.1016/j.biocel.2014.10.012. PMID 25450456.
  180. ↑ Tzouvelekis A, Ntolios P, Bouros D (2013). «Stem cell treatment for chronic lung diseases». Respiration; International Review of Thoracic Diseases. 85 (3): 179–92. doi:10.1159/000346525. PMID 23364286.
  181. ↑ Gompelmann D, Eberhardt R, Herth FJ (2015 թ․ օգոստոս). «Novel Endoscopic Approaches to Treating Chronic Obstructive Pulmonary Disease and Emphysema». Seminars in Respiratory and Critical Care Medicine. 36 (4): 609–15. doi:10.1055/s-0035-1555614. PMID 26238645.
  182. ↑ Gøtzsche PC, Johansen HK (2016 թ․ սեպտեմբեր). «Intravenous alpha-1 antitrypsin augmentation therapy for treating patients with alpha-1 antitrypsin deficiency and lung disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 9: CD007851. doi:10.1002/14651858.CD007851.pub3. PMID 27644166.
  183. ↑ Akers RM, Denbow DM (2008). Anatomy and Physiology of Domestic Animals. Wiley. էջ 852. ISBN 978-1-118-70115-7.
  184. ↑ Wright JL, Churg A (2002 թ․ դեկտեմբեր). «Animal models of cigarette smoke-induced COPD». Chest. 122 (6 Suppl): 301S–306S. doi:10.1378/chest.122.6_suppl.301S. PMID 12475805.
  185. ↑ Churg A, Wright JL (2007). Animal models of cigarette smoke-induced chronic obstructive lung disease. Contributions to Microbiology. Vol. 14. էջեր 113–25. doi:10.1159/000107058. ISBN 978-3-8055-8332-9. PMID 17684336.
  186. ↑ Marinkovic D, Aleksic-Kovacevic S, Plamenac P (2007). Cellular basis of chronic obstructive pulmonary disease in horses. International Review of Cytology. Vol. 257. էջեր 213–47. doi:10.1016/S0074-7696(07)57006-3. ISBN 978-0-12-373701-4. PMID 17280899.
  187. ↑ Miller MS, Tilley LP, Smith FW (1989 թ․ հունվար). «Cardiopulmonary disease in the geriatric dog and cat». The Veterinary Clinics of North America. Small Animal Practice. 19 (1): 87–102. PMID 2646821.

Գրականություն

խմբագրել

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդություն» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Թոքերի_քրոնիկ_օբստրուկտիվ_հիվանդություն&oldid=9770070» էջից