Աթլետիկա

Աթլետիկական վարժությունները իրենց ծագման պատմությամբ տանում են հին աշխարհի խորքերը։ Հայտնի է, որ այնպիսի վարժություններ, ինչպիսիք են վազքը, ցատկերը, նետումները, որպես բնականորեն անհարաժեշտ գործողություններ, հին ժամանակներից մարդը սկսել է կիրառել ամենօրյա կյանքում, աշխատանքում, կենցաղում։ Վազքը, ցատկերը և նետումները զգալի զարգացման են հասել Հին Հունաստանում, որոնք կազմել են հունական օլիմպիական խաղերի հիմքը։

Ժամանակակից աթլետիկան ամենից առաջ ճանաչում է գտել Անգլիայում։ 1837-ին Ռեգբի քաղաքում տեղի է ունեցել քոլեջի աշակերտների վազքի առաջին մրցումները՝ մոտավորապես 2 կմ տարածությունում։ Շուտով այդպիսի մրցումներ են անցկացվում Լոնդոնում, Քեմբրիջում, Օքսֆորդում և այլուր։ Աստիճանաբար մրցումների ծրագրերը համալրվում են կարճ վազքերով, արգելավազքով, ծանրության նետումով։ 1851-ից ավելացան նաև հեռացատկն ու բարձրացատկը։ Անգլիայում աթլետիկայի հետագա զարգացմանը նպաստեց այն փաստը, որ 1864-ից սկսած յուրաքանչյուր տարի սկսեցին անցկացնել աթլետիկական մրցումներ ուսանողության միջև։ Այդ մրցումների ծրագրի մեջ մտնում էր վեց վազքային և երկու ցատկային ձև։ Ի դեպ, այդ ծրագիրը բավականին երկար ժամանակ մնաց անփոփոխ։ Արդեն 19-րդ դարի վերջին ծրագրի մեջ ավելացվեց գնդի հրումը և մուրճի նետումը։ 1880-ինԱնգլիայում ստեղծվում է աթլետիկական սիրողական ասոցացիա, որը բրիտանական կայսրության սահմաններում ստանում է ալետիկայի գծով բարձրակարգ օրգանի կարգավիճակ։

1870-ականներից Ֆրանսիայում նույնպես սկսում է զարգանալ աթլետիկան, նախ զինվորական լիցեյներում, հետագայում նաև ուսանողության շրջանում։

ԱՄՆ-ում աթլետիկայի զարգացման սկիզբը դրվեց 1868-ին, երբ ստեղծվեց Նյու-Յորքյան աթլետիկայի ակումբը։ Շուտով ԱՄՆ-ի աթլետիկայի զարգացման կենտրոն են դառնում համալսարանները, որոնք յուրաքանչյուր տարի անց են կացնում մրցումներ։

Ռուսաստանում ժամանակակից աթլետիկայի զարգացման սկիզբ դրվել է Պետրոգրադի մոտ եղած Տյարլև ամառանոցային վայրի երիտասարդությունը։ Այստեղ 1888-ին Պ. Պ. Մոսկվինի և նրա բարեկամների նախաձեռնությամբ ծնունդ է առնում երկրում առաջին աթլետիկական խումբը։ Այդպիսի խմբեր են ստեղծվում Գերմանիայում, Շվեդիայում, Նորվեգիայում և Կենտրոնական Եվրոպայի այլ երկրներում։ Փաստորեն, 19-րդ դարավերջին աթլետիկան, որպես առանձին մարզաձև, ճանաչում գտավ երկրների մեծ մասում։ Այս բոլորը հիմք հանդիսացավ վերականգնելու հին հունական օլիմպիական խաղերը։

1912-ին ստեղծվում է Միջազգային սիրողական աթլետիկական ֆեդերացիան (ԻԱԱՖ), որը փաստորեն աթլետիկայի զարգացման և միջազգային միջոցառումների անցկացման ղեկավար օրգանն էր։

Աթլետիկական սպորտում զգալի փոփոխություններ կատարվեցին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո։ Այդ ժամանակաընթացքում նկատելիորեն բարձրացավ շատ երկրների աթլետիկական նվաճումների մակարդակը, այդ դրվեց գիտական հիմքերի վրա։

Աթլետիկան բաղկացած է հինգ բաժիններից՝

• քայլք
• վազք
• ցատկեր
• նետումներ
• բազմամարտ

որոնք իրենց հերթին բաժանվում են շատ ձևերի և խմբերի։

Հին հունական օլիմպիական խաղերի սկիզբը համարվում է մ.թ.ա. 776-ը։ Առաջին օլիմպիական խաղերի ծրագրում ընդգրկված էր միայն մեկ ձև՝ Ստադիոդրոմ կոչվող վազքը, որը հավասար է 192 մ 27 սմ։ Այսպես շարունակվեց մինչև մ.թ.ա. 724-ը։ Թվով 14-րդ խաղերում մտցվեց նաև երկու ստադիոդրոմ վազքը՝ 384 մ 54 սմ։ Ավելի ուշ ավելացավ նաև երկար տարածություն՝ 24 ստադիոդրոմ վազքը, որը հավասար էր 4614 մ 48 սմ։ մ.թ.ա. 708-ին ծրագրի մեջ մտավ հնգամարտը, որի մեջ մտնում էր վազքը, հեռացատկը, նիզականետումը, սկավառականետումը և ըմբշամարտը բռնցքամարտի հետ։ Օլիմպիական խաղերը տևեց մինչև 394 թվականը։

19-րդ դարի վերջում, աթլետիկան, ինչպես նաև շատ մարզաձևեր, ձևավորվել էին և անհրաժեշտություն էր առաջացել վերականգնել հին օլիմպիական խաղերը։ Նոր օլիմպիական խաղերի կայացմանը մեծապես նպաստեց ֆրանսիացի Պիեռ դե Կուբերտենը։

1896-ի Աթենքի օլիմպիական խաղերի ծրագրում աթլետիկան ներկայացված էր ընդամենը 13 ձևով և բնական էր, որ ցուցաբերած արդյունքները նույնպես ցածր էին։ Աստիճանաբար ավելացան ինչպես խաղերին մասնակցող երկրների քանակը, այնպես էլ աթլետիկական ձևերը և ցուցաբերած արդյունքները։ Կանայք նույնպես զբաղվել են աթլետիկայով։ Դեռ 1916-ին անց են կացվել կանանց միջազգային մրցումներ։ Սակայն կանանց աթլետիկան միայն 1928-ին մտավ օլիմպիական ծրագրի մեջ, այն էլ ընդամենը 5 ձևով՝ վազք 100, 800, 4x100, սկավառականետում և բարձրացատկ։ Տարեց տարի ավելանում էին խաղերում ընդգրկված աթլետիկական ձևերը։ 1956-ին Մելբուռնում անցկացված խաղերի ծրագրում, արդեն տեղ էր գտել տղամարդկանց 24 և կանանց 9 աթլետիկական ձև։

1952-ին օլիմպիական խաղերին առաջին անգամ մասնակցեցին Խորհրդային Միության մարզիկները, որոնք փոխեցին ուժերի ընդհանուր հարաբերությունները։ 1960-ի Հռոմի օլիմպիական խաղերի ժամանակ ամերիկյան աթլետները առաջին անգամ պարտություն կրեցին ԽՍՀՄ-ի աթլետներից, որոնք հաջող հանդես եկան և նվաճեցին 11 ոսկե մեդալ։

Օլիմպիական խաղերի պատմությունը հարուստ է սպորտային ազնիվ պայքարի և մարզական բարձր արդյունքների ցուցաբերման բազմաթիվ օրինակներով։ Դրանցից է ամերիկացի հանրաճանաչ աթլետ Ջեսի Օուենսի արագավազքը և հեռացատկը։ Արագ վազքի համար նրան անվանում էին «սև նետ» (նա սևամորթ էր)։ Այդ հիանալի աթլետը 1936-ին, մասնակցելով Բեռլինում անցկացված օլիմպիական խաղերին, նվաճեց 4 ոսկե մեդալ, հաղթելով 100, 200, հեռացատկ և 4x100 մ ձևերում։ Նույպիսի հաջողության հասավ 1984-ին Լոս Անջելեսում, կրկին ամերիկացի, 20-րդ դարի լավագույն աթլետ Կարլ Լյուիսը, միայն մի տարբերությամբ, որ բացիայդ խաղերի 4 ոսկե մեդալներից, տաղանդավոր մարզիկը հետագայում ևս նվաճեց 5 ոսկե մեդալ։ Մարզական երկարակեցության և կամային բարձր ցուցանիշների դրսևորման հիանալի օրինակ կարող են ծառայել ամերիկացի սկավառականետորդ Արթուր Օրտերը, որը 4 օլիմպիական խաղերի անընդմեջ չեմպիոն է և ռուս եռացատկորդ Վիկտոր Սանեևը։ Վերջինս երեք անգամ դարձավ չեմպիոն, սահմանելով համաշխարհային ռեկորդ, իսկ չորրորդ անգամ նվաճեց արծաթե մեդալ։ Չեխ վազորդ Էմիլ Զատոպեկը դեռևս հեռավոր, 1952-ին Հելսինկիում նվաճեց 3 ոսկե մեդալ՝ 5 կմ, 10 կմ և մարաթոնյան վազքում։

Պատմականորեն ապացուցված է, որ 1912-ի Ստոկհոլմյան օլիմպիադայում աթլետիկայի մրցումներին մասնակցել են ազգությամբ հայ Մ. Մկրյանը, Վ. Փափազյանը, Մ.Մալումցյանը, սակայն նրանք հանդես են եկել այլ երկրների հավաքականների կազմում։

Հայաստանի տարածքում առաջին աթլետիկական խումբը բացվել է 1917-ին Ալեքսանդրապոլ (այժմ՝ Գյումրի) քաղաքում։ Խմբի հիմնադիրն է եղել Առևտրի Վարժարանի բնագիտության ուսուցիչ Մարտին Մարգարյանը։ Չնայած խմբի պարապմունքներն ընթացել են կանոնավոր կերպով և մարզիկներից ոմանք՝ Հարություն Յաղջյան, Իգոր Պուխլովիցկի, Հարություն Գարգալոյան, հասել են այն ժամանակվա համար որոշակի հաջողությունների, այնուամենայնիվ, նյութական և բարոյական աջակցություն չլինելու պատճառով խմբակի գործունեությունը դադարեցվում է։

1926 թվականին անց է կացվում Համահայաստանյան 1-ին սպարտակիադան։ Սպարտակիադայի ծրագրի մեջ ընդգրկված էր աթլետիկական 23 ձև, որից 8-ը՝ կանանց համար։ Մեր աթլետները պատրաստվում էին 1928 թվականին Մոսկվայում կայանալիք ԽՍՀՄ ժողովուրդների առաջին սպարտակիադային։ Հայաստանը գտնվում էր Անդրֆեդերացիայի կազմում։ Երեք հանրապետությունների (Հայաստան, Վրաստան, Ադրբեջան) թիմը ընտրելու նպատակով 1927 թվականին Թբիլիսիում անցկացվեցին ընտրական մրցումներ։ Հայաստանի հինգ աթլետներ ընդգրկվեցին Անդրֆեդերացիայի թիմի կազմում։ Աթլետներից հաջող մասնակցեցին Գրիգոր Ալավերդյանը՝ 5 կմ վազք, Սերգո Համբարձու��յանը՝ գնդի հրում և Արամ Տեր-Հովհաննիսյանը՝ սկավառականետում ձևերից։

Ինչպես սպորտի շատ ձևեր, այնպես էլ աթլետիկան իր հիմնական զարգացումն ապրեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո։ Հայաստանցի աթլետներից առաջինը, որը ԽՍՀՄ առաջնությունում նվաճեց բրոնզե մեդալ (1950) նիզականետումից՝ 68 մ 4 սմ և ընդգրկվեց օլիմպիական թիմի կազմում, Իվան Սոտնիկովն էր։ 1951 թվականին ԽՍՀՄ երիտասարդական չեմպիոն դարձավ Վարդան Հովսեփյանը։

Սկսած 1955 թվականից Հովսեփյանը իրեն հավասարը չունեցավ Եվրոպայում։ Նա չորս անգամ դարձավ ԽՍՀՄ չեմպիոն և ռեկորդակիր։ 1958-1960 թվականներին 3000 մ խոչընդոտավազքից և 8000 մ կրոսավազքից ԽՍՀՄ չեմպիոն դարձավ Ֆիզիկական կուլտուրայի հայկական պետական ինստիտուտի ուսանող Ալեքսեյ Կոնովը, որը մասնակցեց Հռոմի օլիմպիական խաղերում։

Այդ տարիներից աթլետիկան հանրապետությունում սկսեց թափ առնել։ Ֆաինա Մելնիկը 11 անգամ աշխարհի ռեկորդ սահմանեց, 1972 թվականին դարձավ Մյունխենի օլիմպիադայի չեմպիոն և երկու անգամ ճանաչվեց աշխարհի լավագույն աթլետուհի։ 1970-ականների վերջերից բարձր մարզական արդյունքներով աչքի ընկավ Արտաշես Միկոյանը։ Նա 3000 մ խոչընդոտավազքում դառնում է մի շարք միջազգային խոշոր մրցումների հաղթող։

1987 թվականին արագավազորդ Հ. Մկրտչյանը և սկավառականետորդ Գ. Բարսեղյանը ԽՍՀՄ երիտասարդական թիմի կազմում մասնակցեցին հունական Սալոնիկե քաղաքում անցկացված աշխարհի առաջնությանը և Հայաստան վերադարձան արծաթե մեդալներ նվաճած։

Խորհրդային տարիներին հատկապես ակնառու էին մեր հեռացատկորդների նվաճումները։ Հայազգի Իգոր Տեր-Հովհաննիսյանը երկու անգամ սահմանեց աշխարհի ռեկորդ (1962-1967 թվականներին), հինգ անգամ մասնակցեց օլիմպիական խաղերի՝ դառնալով մրցանակակիր։ 1983 թվականին գյումրեցի Հովհաննես Ստեփանյանը դարձավ ԽՍՀՄ չեմպիոն։ Մեկ ուրիշ գյումրեցի՝ Ռոբերտ Էմմիյանը բազմաթիվ ռեկորդներ սահմանեց այդ ձևում, իսկ 1987 թվականին ցույց տվեց ֆանտաստիկ արդյունք՝ 8 մ 86 սմ։ Բարձր արդյունքներով աչքի ընկան նաև Գ. Պետրոսյանը, Ա. Մինասյանը, Վ. Մովսիսյանը, Մ. Դանիելյանը, Շ. Պողոսյանը, որոնք հաղթահարեցին 8 մետրի սահմանը։ Աչքի ընկան նաև մեր եռացատկորդները։ Նախ, Պ. Գրիգորյանը 16 մ 98 սմ արդյունքով դարձավ ԽՍՀՄ սպարտակիադայի մրցանակակիր, ապա Կանադայում անցկացված աշխարհի առաջնության մրցումներում գրավեց 7-րդ տեղը։

1992 թվականին ստեղծվեց անկախ Հայաստանի աթլետիկայի ֆեդերացիան։

1995 թվականին եռացատկորդ Ա. Մարտիրոսյանը դարձավ Եվրոպայի առաջնության մրցանակակիր, իսկ 1996 թվականի Ատլանտայի օլիմպիական խաղերում գրավեց 5-րդ տեղը։

1999 թվականից անցկացվում է Համահայկական խաղերը, որի ծրագրի մեջ է մտնում նաև աթլետիկան։

• Աթլետիկա (ուսումնական ձեռնարի), ՖԿՀՊԻ, Երևան, 2003։

• Աթլետիկայի մասին դասարան․ամ կայքում Արխիվացված 2020-06-21 Wayback Machine