Հեշտիա

Գյուղը հիմնադրել են հիմնականում Էրզրումի (Կարին) նահանգի Խնուս գավառի Քյուլլի գյուղից եղած գաղթականները, ինչպես նաև մոտ հիսուն ընտանիք Մշո, Սասունի, Ալաշկերտի, Սալմաստի, Կարսի գավառների գյուղերից։ Դրա պատճառ է հանդիսացել 1828-1829 թթ. Ռուս-թուրքական պատերազմից հետո ռուս գեներալ Պասկևիչի և Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունու կողմից կազմակերպած գաղթը, որը թույլատրված էր Ադրիանոպոլիսի հայտնի պայմանագրով։ Գաղթականների այստեղ կանգ առնելու պատճառներն են եղել սառնորակ աղբյուրները, մոտիկից հոսող Փարվանա գետը և տարածքի նմանությունը իրենց թողած երկրին։ (Քյուլլին «որտեղից հիմնականում եկել էին գաղթականները, գտնվում է ծովի մակերևույթից 1800մ բարձրության վրա, Արաքս գետի ձախ ափին, Գայլ գետի հարևանությամբ, որի ջրերը գոյանում են Բինգյոլի աղբյուրների ջրերից։)

Հեշտիան թերևս մ.թ.ա. 2-րդ դարում հույն աստղագետ, աշխարհագետ Կլավդիոս Պտղոեմոսի կողմից կազմած քարտեզների մեջ Շտեա բնակավայրն է։ Թեև Հեշտիա գյուղի տարածքը նախքան գաղթականների հաստատվելը բնակեցված չի եղել և հայտնի չէ, այն նախկինում եղել է բնակեցված, թե ոչ։

Գյուղը հայտնի է իր սառնորակ աղբյուրներով, որոնցից են՝ Իրեք լալա, Խալաչ, Հոնոի, Պալ տգու, Ցվրդան աղբյուրները։

• Ռիմա Մկոյան, գյուղատնտեսական գիտությունների թեկնածու (1940 թ.)
• Վիկտոր Հովսեփյան, բանաստեղծ (1947 թ.)
• Մկրտիչ Գրաբսկի, բժշկական գիտությունների թեկնածու (1948 թ.)
• Արթուր Գրաբսկի, ուրոլոգ, բժշկական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ (1969 թ.)
• Հովակիմ Գրաբսկի, տնտեսագիտական գիտությունների թեկնածու (1928-2012 թ.)
• Վառլեն Գրաբսկի, ֆիզիկական գիտությունների թեկնածու (1954 թ.)

• Սամցխե-Ջավախք
• Նինոծմինդայի մունիցիպալիտետ

• «Ջավախահայության որոշ հիմնախնդիրներ», Արիստակես Սիմավորյան, Վահրամ Հովյան, Նորավանք ԳՀԿ, Եր. 2009 ISBN 978-9939-9000-6-3