ԵՐՀԷԿ-ի բնակելի շենք

1926 թվականի մայիսի 16-ին տեղի է ունեցել Երևանի հիդրոէլեկտրակայանի (ԵրՀԷԿ-1) հանդիսավոր գործարկումը՝ առաջինն ու ամենահզորը Խորհրդային Հայաստանում^[3]։ Չնայած էլեկտրակայանի գործարկման շուրջ բարձրացած աղմուկին, մինչև 1930-ականների սկիզբը ԵրՀԷԿ-1-ի աշխատողների համար առանձին տուն չի եղել։ Այն սկսել է կառուցվել միայն 1929 թվականին՝ երիտասարդ ճարտարապետներ Կարո Հալաբյանի և Միքայել Մազմանյանի համատեղ նախագծով Կարմիր Բանակի փողոցում (այժմ՝ Պարոնյան)։

Շենքը կառուցված է կոնստրուկտիվիզմի ոճով։ «Շախմատային» մականունը նրա պաշտոնական անվանումը չէ և շենքին տրվել է իր բնորոշ ճարտարապետական ձևավորման համար՝ փոփոխական պատուհաններով պատերով և խորը լոջիաներով՝ շաշկի դասավորությամբ։ Արևոտ եղանակին պատերը վառ լուսավորվում էին, իսկ լոջաները մութ էին մնում, ինչը շինությանը նմանություն էր հաղորդում շախմատի տախտակի։ Այսօր լոջիաների մեծ մասը շարվել և վերածվել է սենյակների, ինչը աղավաղում է շենքի տեսքը և ճարտարապետների սկզբնական գաղափարը։

Սկզբում տունը եռահարկ է եղել, սակայն 1950-ականներին ավելացվել է չորրորդ հարկ՝ չխախտելով պատերի և լոջաների շախմատային կարգը. շենքը նույնպես երկարացվել է (ուղղահայաց հատվածների թիվը սկզբնական նախագծի 9-ից^[4] հասցվել է 13-ի), իսկ առաջին հարկը գրեթե ամբողջությամբ փոփոխվել է խանութների համար։

Շենքի բնակարանները շատ փոքր են եղել, առանց խոհանոցների, քանի որ բնակելի կոմունաների նկատմամբ կոնստրուկտիվիստական մոտեցումը ենթադրել է յուրաքանչյուր բնակելի համալիրում գործարանային խոհանոցների առկայություն։ Բնակարաններում նույնպես առանձին սանհանգույցներ չեն եղել (միայն զուգարաններ), քանի որ նախատեսվում էր օգտագործել հասարակական լոգարաններ^[5]։

«Շախմատային» մականվան պատճառով ԵրՀէկ-ի բնակելի շենքը հաճախ շփոթում են Երևանի «Շախմատի տան» հետ, որը կառուցվել է 1970 թվականին Ժաննա Մեշչերյակովայի նախագծով։