Վիքիպեդիա

Բաբա Յագա

Բաբա Յագա (ռուս.՝ Баба-яга, Яга, яга-баба, еги-баба, ягая, Ягишна, Ягабова, Егибоба, բել.՝ Ба́ба-Яга́, Ба́ба-Юга́, Ягіня, ուկրաիներեն՝ Баба-Язя, Язя, Язі-баба, Гадра, լեհ.՝ jędza, babojędza, չեխ․՝ jezinka, Ježibaba[1], «վհուկ», «անտառի պառավ», սերբ.՝ баба jега, սլովեն.՝ jaga baba, ježi baba)[2][3], սլավոնական դիցաբանության և բանահյուսության (հատկապես կախարդական հեքիաթների) կերպար։ Տգեղ պառավ է, որն ունի կախարդական իրեր և օժտված է մոգական ուժով։ Մի շարք հեքիաթներում նա նմանեցվում է վհուկի, կախարդուհու[4]։ Առավել հաճախ բացասական կերպար է, բայց երբեմն գլխավոր հերոսի օգնականն է[5]։ Բացի ռուսականից, հանդիպում է սլովակերեն[6] և չեխերեն[7] հեքիաթներում։ Բացի այդ, նա ծիսական սուրբ կերպար է Ավստրիայի Կարինթիա նահանգի նախկին սլավոնական տարածքներում, Մասլենիցայի կերպար Չեռնոգորիայում և գիշերային ոգի Սերբիայում, Խորվաթիայում ու Բուլղարիայում։

Բաբա Յագա
Տեսակառասպելական հումանոիդ
Սեռիգական
Անվանված էՏատ (մեծ մայր)
Երևի համընկնում էԲաբարոգա
 Baba Yaga Վիքիպահեստում

Ստուգաբանություն

խմբագրել

Մաքս Ֆասմերը Յագա անվան սկիզբը համարում է[8] նախասլավոնական *(j)ęgа բառը, որի արտացոլումն են սերբախորվաթ․՝ jeзa «սարսափ», jeзив «վտանգավոր», սլովեն.՝ jezа «զայրույթ», jeziti «բարկացնել», չեխ․՝ jeze «lamia», չեխ․՝ jezinka «անտառային վհուկ, չար պառավ», լեհ.՝ jędzа «վհուկ, բաբա-յագա, չար պառավ», jędzić się «չարանալ» և այլ բառերը։ Այնուամենայնիվ, ռուսերենում կա սլավոնական լեզուներից թվարկված բոլոր օրինակների կոգնատը (միարմատ բառեր, որոնք ունեն ընդհանուր ծագում և նման հնչողություն երկու կամ ավելի լեզուներում), ինչը կասկածի տակ է դնում Յագա անվան և սլավոնական լեզուներից բերված օրինակների միջև կապի գոյությունը։ Հնարավոր է նաև ստուգաբանություն, որի շրջանակներում հին փոխառ��ած անունը վերաիմաստավորվել է սլավոնների կողմից և ավելի մոտեցրել նախասլավոնական *(j)egа ածանցավորներին (ժողովրդական ստուգաբանություն), ինչը բացատրում է տատանումները, որոնք արտահայտվում են -z- և -ž- տարբերակների առկայությամբ արևմտասլավոնական լեզուներում (անունը վերաիմաստավորվում է) և ռուսերենում -г- տարբերակի առկայությամբ (չի վերաիմաստավորվել)։

Բացի սլավոնական լեզուներից, Ֆասմերը բառը մոտեցնում է մերձբալթյան, անգլերեն, իսլանդերեն լեզուներին՝ մերժելով թյուրքական, հնդկական, ալբանական լեզուների, լատիներեն հետ կապը։

Ստուգաբանները նմանեցնում են նախասլավոնական յագա (*ęga) բառին, որը նշանակում է օձ, սողուն, ինչը ցույց է տալիս կերպարի խթոնյան ծագումը[2]։

Բաբա Յագայի գրավոր հիշատակումը 1588 թվականին արել է անգլիացի ճանապարհորդ Ջիլս Ֆլետչերը «Ռուսական պետության մասին» գրքում։ Նա, հասնելով Պերմի շրջանի սամոդինների մոտ, կարդացել է «ոսկե կամ յագա-բաբա» կուռքի պաշտամունքի մասին և նկատել, որ դա «դատարկ առակ է»[9]։

Բաբա Յագայի կերպարը բանահյուսության մեջ

խմբագրել

Արևելյան սլավոնների մոտ

խմբագրել
 
«Բաբա Յագան ճաղատ ծերուկի հետ ցատկոտելով պարում է»: Լուբոկ

Սլավոնական բանահյուսության մեջ Բաբա Յագան օժտված է մի քանի կայուն հատկանիշներով. նա կարողանում է կախարդել, թռչել սանդին նստած, ապրում է անտառի եզրին գտնվող հավի ոտքերով խրճիթում (կամ նրբաբլիթների վրա հենված[2]), որը շրջապատված է մարդու ոսկորներով և գանգերով պատրաստված ցանկապատով։ Նա գայթակղում է բարի կտրիճներին ու փոքրիկ երեխաներին՝ իբր թե նրանց ուտելու համար։ Իր զոհերին նա հետապնդում է սանդին նստած՝ նրան հալածելով սանդակոթով և հետքը մաքրելով ցախավելով։ «Իվան Ցարևիչն ու Մարիա Մորևնան» հեքիաթում Յագա Յագիշնան (պառավ Յագան, ոսկորե ոտքը) ապրում է «յոթ սարից այն կողմ՝ հեռավոր թագավորությունում՝ ծովից ոչ հեռու, կրակե գետից այն կողմ», որտեղ ուներ հրաշալի զամբիկների երամակ։ Յագան 3 դև-աղջիկների (երբեմն՝ արքայադստեր, հերոսի հրաշալի հարսնացուի) մայրն էր, օձ, որին սպանում է հեքիաթի հերոսը[2]։

Վլադիմիր Դալը լրացնում է՝ «նա գլխաբաց է և մեկ շապիկով, առանց գոտու. երկուսն էլ անպարկեշտության գագաթնակետն են»[10]։

Ըստ բանահյուսության տեսության և պատմության մասնագետ Վլադիմիր Պրոպի՝ առանձնացվում են Բաբա Յագայի 3 տեսակներ՝ նվիրատու (նա գլխավոր հերոսին նվիրում է հեքիաթային ձի կամ կախարդական առարկա), երեխաներին առևանգող, Բաբա Յագա-մարտիկ, որի հետ կռվելով «ոչ թե կյանքի, այլ մահվան համար»՝ հեքիաթի հերոսը տեղափոխվում է հասունության այլ մակարդակ։ Ընդ որում չարությունն ու ագրեսիվությունը Բաբա Յագայի գերիշխող հատկանիշները չեն, այլ միայն նրա իռացիոնալ, ոչ որոշիչ բնույթը։

Բանահյուսության մեջ Բաբա Յագայի երկակի բնույթը կապված է առաջին հերթին անտառի տիրուհու կերպարի հետ, որին պետք է սիրաշահել, երկրորդ՝ չար արարածի կերպարի հետ, որը երեխաներին դնում է թիի վրա, որպեսզի խորովի։ Բաբա Յագայի այդ կերպարը կապված է դեռահասներին ձեռնադրման ծեսի ժամանակ ուղեկցող քրմուհու գործառույթի հետ[11]։ Այսպես, բազմաթիվ հեքիաթներում Բաբա Յագան ուզում է ուտել հերոսին, բայց կա՛մ ուտեցնելով ու խմեցնելով բաց է թողնում՝ նրան տալով կծիկ կամ ինչ-որ գաղտնի գիտելիքներ, կա՛մ հերոսն ինքն է փախչում։

Հարավային սլավոնների մոտ

խմբագրել

Ավստրիայի Կարինթիա նահանգի սլավոնական նախկին հողերում «Բաբա Յագա Պեխտրան» (գերմ.՝ Pechtrababajagen) արարողակարգային կերպար է[12][13], երբ Ջրօրհնեքի գիշերը և Մասլենիցայի ժամանակ շրջում են տներում։ Շրջայցի ժամանակ ինչ-որ մեկն իր վրա փայտե ոտք է ամրացնում և կաղում. հին նկարագրություններում Պեխտրան ուներ «սագի» մեծ ոտք։

Պոմուրիայի սլովենացիների մոտ Յուրիի օրը գարնանը դիմավորելիս, երբ ուղեկցում էին «Կանաչ Յուրիին», ձմռանն անվանում էին Բաբա Յագա[14].

Բնօրինակ
Zelenega Jurja vodimo,          
Maslo in jajca prosimo,
Ježi-babo zganjamo,
Mladoletje trošimo![15]

Ռուսերեն
Зелёного Юрия водим,
Масло и яйца просим,
Бабу Ягу прогоняем,
Весну рассыпаем!

Սերբիայում, Չեռնոգորիայում և Խորվաթիայում կոչվում է Բաբա Ռոգա (այսինքն՝ Եղջյուրավոր պառավ), և նրանով վախեցնում են փոքր երեխաներին, երբ վերջիններս կամակորություն են անում և չեն ցանկանում քնել[16]։

Արտաքին տեսք

խմբագրել
 
Իվան Բիլիբինի նկարազարդումը «Հեքիաթ երեք արքայադուստրերի և տերտերի որդի Իվաշկայի մասին» գրքում, 1911 թվական

Բաբա Յագան սովորաբար պատկերվում է մեծ սապատով, մեծ, երկար, կեռ, արծվաքիթ պառավի տեսքով («лежала из угла в угол Баба-Яга, костяная нога, нос в потолок, губы на притолоке висят»[17]): Բելառուս ազգագրագետի կարծիքով այստեղ Բաբա Յագան հայտնվում է հանգուցյալի կերպարով տուն-դագաղում, և հենց դրանով է բացատրվում «քիթն առաստաղին է հասնում» արտահայտությունը[18]։

Լուբոկի նկարում նա հագել է կանաչ զգեստ, բաց մանուշակագույն գլխարկ, տրեխներ և տաբատ[19]։ Մեկ այլ նկարում Բաբա Յագան հագել է կարմիր կիսաշրջազգեստ և երկարաճիտ կոշիկներ[20]։ Հեքիաթներում շեշտը դրված չէ Բաբա Յագայի հագուստների վրա։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Потебня А. А. «О мифическом значении некоторых поверий и обрядов» (1865) с. 270
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Петрухин, 2012, էջ 614
  3. ↑ Дубровський, 1918, էջ 5
  4. ↑ Гуманитарный словарь, 2002
  5. ↑ НИЭ, 2002, Սովորաբար գործում է որպես մարդկային ուժի թշնամի, հազվադեպ՝ հերոսի օգնական, էջ 78
  6. ↑ Заколдованный замок
  7. ↑ Ян Деда и красная баба-яга
  8. ↑ Яга // Этимологический словарь русского языка = Russisches etymologisches Wörterbuch : в 4 т. / авт.-сост. М. Фасмер ; пер. с нем. и доп. чл.‑кор. АН СССР О. Н. Трубачёва, под ред. и с предисл. проф. Б. А. Ларина [т. I]. — Изд. 2-е, стер. — М. : Прогресс, 1986—1987.
  9. ↑ Флетчер Д. Гл. XX. О пермяках, самоедах и лопарях // О государстве русском : [1588 г.] : [пер. с англ.]
  10. ↑ Даль, 1880—1882
  11. ↑ Пропп, 2000
  12. ↑ Энциклопедия сверхъестественных существ. — Москва: Локид-МИФ, 2000 г.
  13. ↑ Валенцова, 2009, էջ 18
  14. ↑ Толстой, 1995, էջ 497
  15. ↑ Pesmi obredne
  16. ↑ Babaroga Արխիվացված 2013-09-27 Wayback Machine(անգլ.)
  17. ↑ Сказка о Василье-королевиче
  18. ↑ Валодзіна Т., Прохараў, 2004, էջ 34
  19. ↑ «Некоторые наблюдения над эволюцией образа Бабы-яги в русском фольклоре». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
  20. ↑ «Танцующий напротив Яги». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 1-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.

Գրականություն

խմբագրել
  • Баба-Яга // Российский гуманитарный энциклопедический словарь. — М.: Владос: Филологический факультет СПбГУ, 2002. — Т. 1. А – Ж. — ISBN 5-8465-0037-4.
  • Баба-Яга // Новая иллюстрированная энциклопедия. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2002. — Т. 2. Ар – Би. — С. 78. — 256 с. — ISBN 5-85270-192-0
  • «Բաբա Յագա». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպա��․ location missing publisher (link)
  • Перхта / Валенцова М. М. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 2009. — Т. 4: П (Переправа через воду) — С (Сито). — С. 18–20. — ISBN 5-7133-0703-4, 978-5-7133-1312-8.
  • Яга 2 ; Баба // Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1880—1882.
  • Забылин М. М. Русский народ : его обычаи, обряды, предания, суеверия и поэзия. — М.: Издание книгопродавца М. Березина, 1880. — 616 с.
  • Топорков А.Л. Откуда у Бабы-Яги ступа? // Русская речь : журнал. — 1989. — № 4. — С. 126—130. Архивировано из первоисточника 10 Օգոստոսի 2017.(4.03.2016)
  • Яга / Петрухин В. Я. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 2012. — Т. 5: С (Сказка) — Я (Ящерица). — С. 614. — ISBN 978-5-7133-1380-7.
  • Потебня А. А. Баба-Яга // О мифическом значении некоторых поверий и обрядов / добав. П. Лавровский Критический разбор исследования А. Потебни. — Чтения в обществе истории и древностей российских при Моск. Унив. — М. : в университетской типографии, 1865. — Кн. III. — С. 85—232.
  • Пропп В. Я. Гл. III: Таинственный лес // Исторические корни волшебной сказки. Научная редакция, текстологический комментарий И. В. Пешкова. — М.: Лабиринт, 2000. — С. 36—89. — 336 с. — ISBN 5-87604-008-8
  • Степанов Ю. С. Баба-Яга // Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. — М.: Школа «Языки русской культуры», 1997. — С. 87.
  • Георгий / Толстой H. И. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1995. — Т. 1: А (Август) — Г (Гусь). — С. 496–498. — ISBN 5-7133-0704-2.
  • Валодзіна Т., Прохараў А. Баба Яга, Ягня, Юга // Беларуская міфалогія. Энцыклапедычны слоўнік / С. Санько, Т. Валодзіна, У. Васілевіч і інш. — Мн.: Беларусь, 2004. — С. 34–35. — ISBN 985-01-0473-2.(բելառուս.)
  • Дубровський В. Г Словник московсько-український. — К.: Рідна мова, 1918. — 542 с.
  • Ivanova E. V. The Problem of Mysteriousness of Baba Yaga Character in Religious Mythology = Проблема загадочности образа Бабы-яги в религиозной мифологии // Journal of Siberian Federal University. Humanities & Social Sciences. — 2013. — Т. 12. — № 6. — P. 1857—1866.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Բաբա Յագա» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Բաբա_Յագա&oldid=9349891» էջից