Անկախ և Միացյալ Հայաստան

Անկախ և միացյալ Հայաստանի ղեկավարության հարցում եղել են բազմաթիվ տարաձայնություններ։ Արևմտահայերը, ովքեր առաջ էին քաշել այս հարցը, առաջարկում էին հայոց պետականության կենտրոնը դարձնել Արևմտյան Հայաստանը, թեպետ այն մեծ ավերածությունների ու հայաթափման էր ենթարկվել առաջին աշխարհամարտի ընթացքում։ Դրան պետք է «կցվեր» նորաստեղծ Արարատյան պետությունը՝ Հայաստանի առաջին հանրապետությունը։ Մինչդեռ ՀՀ դաշնակցական պատվիրակներն առաջարկում էին արդեն գոյություն ունեցող պետականության վրա նոր պետականություն չսարքել, և նոր տարածքների կառավարումը հանձնել Երևանում ձևավորված իշխանություններին։

Տարաձայնություններ են ծագել նաև հայկական պետության սահմանների հետ կապված։ Արևմտահայերի «ազգային պատվիրակությունը» նպատակ ուներ ներկայացնել այնպիսի քարտեզ, որտեղ ներառվեին նախկին Օսմանյան և Ռուսական կայսրությունների հետևյալ միավորները՝

• Արևմտյան Հայաստանի վեց վիլայեթները` նահանգները (Էրզրում, Սեբաստիա, Վան, Բիթլիս, Խարբերդ, Դիարբեքիր)
• ռուսական զորքերի կողմից ազատագրված Տրապիզոնի վիլայեթը՝ Սև ծով ելք ունենալու համար
• Կիլիկյան Հայաստանը՝ Լեռնային Կիլիկիան (Զեյթուն, Հալեպի վիլայեթի Մարաշի գավառ) և Դաշտային Կիլիկիան (Ադանայի վիլայեթ)՝ Միջերկրական ծով ելք ունենալու համար
• Երևանի նահանգը, Կարսի մարզը և Թիֆլիսի ու Ելիզավետպոլի նահանգների հայկական գավառները

Հայաստանի հանրապետության պատվիրակությունը պահանջարկ էր ներկայացնում միայն Ռուսական կայսրության վերոնշյալ նահանգների, ինչպես նաև՝ ռուսական զորքերի կողմից ազատագրված 4 հայկական վիլայեթների՝ նահանգների (Վան, Էրզրում, Տրապիզոն և Բիթլիս) մեծ մասի տարածքում վերականգնելու հայկական պետականությունը։ Նույնիսկ Հայաստանի վարչապետ Հովհաննես Քաջազնունին գտնում էր, որ Հայաստանին դեպի ծով ելք պետք չէ, և կարելի է բավարարվել միայն Վանի վիլայեթով և Էրզրումի ու Բիթլիսի մի մասով։

1919 թվականին սկսված Փարիզի խաղաղության վեհաժողովում հայկական երկու պատվիրակությունները առանձին-առանձին ներկայացնում են իրենց պահանջատիրությունները։ 1920 թվականի օգոստոսի 10-ին Օսմանյան կայսրության հետ կնքվեց Սևրի պայմանագիրը, որի վերջին կետերը վերաբերում էին անկախ ու միացյալ Հայաստանին։ ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնը նախագծեց հայոց պետականության սահմանները՝ նրա մեջ ներառելով Էրզրումի վիլայեթն ամբողջությամբ, Տրապիզոնի վիլայեթի գրեթե կեսը, Վանի ու Բիթլիսի վիլայեթների երկու երրորդը՝ 90 հազար քառ. կմ։ Ինչ վերաբերում է Արևելյան Հայաստանին, ապա նրա սահմանները պետք է հաստատվեին հարևան պետությունների հետ համաձայնությամբ։

Սակայն ամենասկզբից ի հայտ եկավ արևմուտքի անուշադրությունը անկախ ու միացյալ Հայաստանի նկատմամբ. նախ՝ անգլիական կամ ֆրանսիական զորքերի կողմից ազատագրված հողերը չտրամադրվեցին հայերին, ոչ էլ Հայաստանի մանդատը վերցվեց նրանց կողմից։ Ավելին՝ Կիլիկիայում ստեղծվող հայկական պետականությունը Ֆրանսիան ուղղակի նվիրեց նորաստեղծ Թուրքական հանրապետությանը։ Երկրորդ՝ հայերին առաջարկեցին միայն այն տարածքները, որոնք ժամանակին ազատագրվել էին ռուսական զորքերի կողմից, և հետ էին գրավել թուրքական զորքերը։ Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչել էր դա՝ իր առաջին միջպետական համաձայնագրում՝ Բաթումի հաշտության պայմանագրում։ Բացի այդ, որևէ ռազմական կամ ֆինանսական աջակցություն ցույց չտրվեց գոնե այդ տարածքները ինչ-որ կերպ, թեկուզ մասամբ վերադարձնելու համար։

Մյուս կողմից, նմանատիպ խոստումներ տրվել էին նաև Վրաստանին ու Ադրբեջանին։ Մասնավորապես՝ Ադրբեջանին խոստացվել էր ամբողջ Ելիզավետպոլի նահանգը և ՀՀ մաս հանդիսացող Զանգեզուրը ու Ղարաբաղը։ Բացի այդ, որոշ գավառներ էին խոստացվել նաև Թիֆլիսի ու Երևանի նահանգներից, որոնք տվյալ ժամանակաշրջանում մտնում էին Վրաստանի ու Հայաստանի կազմի մեջ։ Ջավախքի հարցում սատարում էին Վրաստանին, իսկ Լոռին դառնում էր չեզոք գոտի։

Բացի այդ, մեկ ամիս անց՝ սեպտեմբերին, սկսվեց թուրք-հայկական պատերազմը։ Արևմուտքի որևէ երկիր չսատարեց Հայաստանի հանրապետությանը։ Վերջինիս դաշնակցական ղեկավարությունը կնքեց Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը, որով չեղյալ հայտարարեց Սևրի պայմագիրը ու պաշտոնապես հրաժարվեց ոչ միայն Արևմտյան Հայաստանից, այլև նախկինում ՀՀ կազմի մեջ մտնող Կարսից, Սուրմալուից, Շիրակից, Նախիջևանից։

Անկախ և միացյալ Հայաստանը, այսպիսով, մեծ տերությունների սիրաշահման խաղաքարտն էր՝ հայերն առաջին աշխարհամարտում իրենց կողմը գրավելու և հույսերը որոշ չափով արդարացնելու համար։

Միացեալ Հայաստանի քարտէզներից մէկը, որը հրապարակուել է "The New Armenia"՝ ՙՆոր Հայաստան՚ ամերիկեան պարբերականում, 1917 թուականին։ Այն հետագայում վերահրատարակուել է Ամերիկեան Ասիական ընկերության հանդէսում՝ հատոր 19, 1919 թուական, "Asia: Journal of the American Asiatic Association" vol 19, 1919.^[1]։

• Սևրի պայմանագիր
• Վիլսոնյան Հայաստան
• Հայոց Ցեղասպանություն

• Բարխուդարյան Վ. և ուրիշներ, Հայոց պատմություն, 9-րդ դասարանի դասագիրք, էջ 21-35, Երևան, 2014 Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine