Dialectos gregos

Se algúns dialectos, como o de Atenas, nos son ben coñecidos, sono en razón de varios factores nos que se inclúen a importancia cultural, literaria, económica e política (en menor medida) e mesmo relixiosa (sobre todo coa aparición do cristianismo) da zona onde se falaban os dialectos en cuestión. Así, o xónico-ático volveuse a lingua maioritaria con diferenza dos textos literarios e científicos gregos (de onde a súa importancia, aínda vixente, na formación de palabras cultas por medio das raíces gregas) logo, coa hexemonía ateniense e as conquistas de Alexandre o Grande, a lingua vehicular (a koiné en sentido propio, «lingua común»), do mundo helenístico e logo romano (ata tal punto que os romanos das clases poderosas, no Imperio, o falaban). Despois a súa expansión foi imparable: lingua de comunicación, a koiné é a lingua grega por excelencia, na que, finalmente, se redactan os Evanxeos cristiáns, cousa que a consagra como lingua litúrxica (e permite que inflúa en gran medida nas linguas de países que comparten esta relixión, como o latín eclesiástico, e logo, tras o Gran Cisma de Oriente, as linguas da Igrexa Ortodoxa: linguas eslavas, copto...). Todos estes fenómenos explican que xónico-ático sexa sinónimo de grego e que sexa esta variante a que se estuda nas clases: é a que mellor se coñece e que mellor se pode describir gramatical e lexicamente.

Pola contra, outros dialectos só nos son coñecidos por escasas inscricións non literarias (moitas veces moi limitadas canto ao léxico, do tipo «X deu Y a Z» ou «X fixo Y para Z»), mesmo algunhas palabras illadas (nas glosas, os gregos estrañábanse que certas palabras se dixesen de certa maneira en determinados dialectos), só son xeralmente estudadas pola filoloxía ou a lingüística. É o caso do eleo, o etolio ou o cirenaico, por exemplo.

Entre os dous, atópanse dialectos que coñecerían o destino do xónico-ático, tamén empregados en literatura, ben coñecidos e que se poden describir moi correctamente no tocante á gramática e o léxico. É a importancia que tomou o xónico-ático o que os foi eliminando do uso e logo da memoria. Entre eles estarían o xónico, o eolio ou o dorio.

A ausencia aparente de unidade lingüística na Grecia de antes da koiné explícase histórica, cultural e naturalmente. En primeiro termo, desde moi cedo os gregos estableceron unha dicotomía entre os Dorios e os Aqueos, correspondéndose os primeiros cos «invasores» da segunda onda de poboamento, os mesmos que fixeron desaparecer a civilización micénica. Esta separación volvémola atopar, mutatis mutandis, no dominio lingüístico.

Ademais, a Grecia anterior ao período helenístico non constitúe unha nación e se existe o sentimento de pertenza a unha mesma «raza» (opostos ao resto do mundo, os βάρϐαροι bárbaroi, «bárbaros», propiamente «os que fan brrr brrr», «os que farfallan»), esta «raza» grega non mira a unha unidade. De feito, o modelo político dominante é o da πόλις pólis, a cidade; o sentimento de independencia pódese mesmo ver reforzado polo relevo montañoso grego, que illa as diferentes cidades. As conquistas de Alexandre o Grande e logo as dos romanos van, porén, ao faceren da lingua de Atenas unha lingua vehicular, promover o emprego dun só dialecto, o xónico-ático, que se convertera daquela en koiné (de aí o grego medieval e logo o grego moderno). É notable que o grego moderno sexa hoxe unha lingua unificada e que só subsistan escasos dialectos, dos que o máis famoso é sen dúbida o tsakonio (xurdido do dorio, cousa que proba unha vez máis a separación entre Dorios e Aqueos).

Esta aparente disparidade, que aparece sobre todo ao historiador, non debe agochar o feito de que os dialectos gregos fican globalmente intercomprensíbeis cando nos situamos en sincronía (é evidente que un dialecto tan arcaico como o micénico do século XIII antes da nosa era non sería sen dúbida comprendido por un falante da koiné do século I da nosa era). Así, as principais diferenzas xorden basicamente da fonética (pero os sistemas fonolóxicos fican bastante próximos: basta con sabermos que un ᾱ /aː/ dórico equivale a un η /ɛː/ xónico), un pouco menos da morfoloxía, aínda menos do léxico e case nada da sintaxe. Pódese logo falar dunha real unidade lingüística: as diferenzas dialectais debían así seren consideradas principalmente como un problema de «acento».

Ademais, como se verá, os dialectos «literarios», os que se empregaban para a literatura, coñeceron unha certa perennidade. Unha traxedia clásica de Sófocles, escrita maioritariamente en xónico-ático, posúe necesariamente pasaxes en «dorio» (ou, máis ben, en algo que se sentía como tal) e colle préstamos ás veces do xónico e do eolio. A lingua literaria, sobre todo poética, pretende ser a miúdo composta, cousa que se ve claramente na poesía de Homero, escrita nunha lingua artificial que nunca se falou, cualificada como dialecto homérico.

En fin, se antes do -403 o grego se escribe de xeito diferente segundo o lugar onde se fala, por medio dos alfabetos epicóricos, tras esta data, aos poucos, segue o modelo xónico de Atenas ao mesmo tempo que se establece a importancia do dialecto xónico-ático e logo da koiné. A desaparición das consoantes antigas (digamma, qoppa, san), que eran porén útiles nalgúns dialectos, é tamén reveladora dunha unidade subxacente: moi rapidamente, o grego escríbese igual en todos lados.

Así é como se denomina o devanceiro común de todos os dialectos gregos, unha lingua restituída e non testemuñada que se estuda principalmente en lingüística comparada e en fonética histórica do grego, que permite determinar as etimoloxías das palabras históricas. Realmente, trátase dunha forma dialectal do indoeuropeo que posúe aínda características que van desaparecer a continuación. Por exemplo, sábese que en grego común existía un par de consoantes presentes tamén en indoeuropeo, notadas *gʷ a sonora, *kʷ a xorda, oclusivas labiovelares /gʷ, kʷ/ (de acordo cos usos filolóxicos, o asterisco indica as formas non testemuñadas). Estas consoantes evolucionaron de xeito distinto segundo os dialectos, cousa que explica aparentes disparidades: así, en xónico-ático, a palabra para «boi» é βοῦς bũs (cf. latín boue(m), que dá o noso boi) pero en micénico, dialecto moito máis antigo, atopamos para a mesma noción unha raíz qo- (para o micénico, notamos con q o fonema /kʷ/): a antigüidade do termo micénico así como a comparación con outras linguas indoeuropeas (gau- en sánscrito) permiten determinar que estas dúas consoantes /kʷ/ e /b/ non poden máis que remontaren as dúas ao *gʷ do grego común e do indoeuropeo.

• grupo arcado-chipriota-panfilio:
  • micénico.
  • arcadio, chipriota, panfilio.
• grupo xónico-ático:
  • ático (grego antigo).
    • koiné (grego común medio).
      • grego moderno.
      • grego ievánico.
      • grego chipriota.
      • griko (falado nas aldeas do sur de Italia) (en:griko).
    • grego póntico (falado polos Pónticos).
    • grego capadocio.
    • romano-grego.
  • xónico (de Asia, insular, de Eubea).
• grupo eolio:
  • beocio.
  • lesbio.
  • tesalio.
• grupo occidental:
  • dorio (laconio, arxivo, corintio etc.)
    • tsakonio.
  • eleo.
  • etolio.
  • locrio.
  • focidio.
  • macedonio.

• Ático:
  • Historiadores: Tucídides, Xenofonte...
  • Oradores áticos: Demóstenes, Esquines, Isócrates, Lisias...
  • Filósofos: Aristóteles, Platón...
  • Poetas cómicos: Aristófanes, Éupolis, Frínico...
  • Poetas tráxicos (con dorismos): Esquilo, Sófocles, Eurípides.
• Dorio:
  • Baquílides.
  • Teócrito.
• Xónico.
  • Heródoto.
  • Hesíodo (con eolismos).
  • Homero (lingua arcaizante que tamén emprega eolismos).
  • Poetas líricos: Alceo, Safo, Píndaro.