Hans Christian Andersen

Hans Christian Andersen wie hikke en tein yn 'e stêd Odense, op it eilân Funen. Hy wie it ienlingsbern fan 'e skuonmakker Hans Andersen en dy syn frou Anne Marie Andersdatter. Syn heit miende, op grûn fan ferhalen dy't syn beppe oan heitekant him ferteld hie, dat de famylje oarspronklik fan adel wie, mar neitiid hat ûndersyk útwiisd dat er dêr mis mei wie. Lykwols geane der noch altiten teoryen (sûnder ienige ûnderbouwing) dat Hans Christian Andersen de oerwûne soan fan 'e Deenske kening Kristiaan VII wie.

Hans Christian Andersen syn heit, al hie dy inkeld de legere skoalle trochrûn, brocht him dochs yn 'e kunde mei literatuer en lies him û.m. It Boek fan Tûzen en Ien Nacht foar. Syn heit ferstoar lykwols yn 1816, doe't Andersen alve jier âld wie. Syn mem besocht dêrnei de eintsjes oaninoar te knoopje troch as waskfrou te wurkjen, oant se yn 1818 wertroude. Andersen waard nei in pleatslike earmeskoalle stjoerd, dêr't er leger ûnderwiis krige. Dêrby moast er himsels finansjeel ûnderstypje troch te wurkjen as in weverslearjonge en letter as kleanmakkershelpke.

Op syn fjirtjinde ferfear er nei de Deenske haadstêd Kopenhagen. Doe't Andersen noch lyts wie, boarte er graach mei syn poppeteäter; mei dêrtroch ûntstie by him de winsk om akteur te wurden, en yn Kopenhagen waard er oannommen troch it Keninklike Deenske Teäter, mei't er in prachtige sopraanstim hie. Hy krige lykwols al gau it burd yn 'e kiel, mei as gefolch dat er wat oars betinke moast. Doe't ien fan syn kollega's al of net by túltsjes opmurk dat Andersen in earsten dichter wie, naam er dat serieus en begûn er him op skriuwen en dichtsjen ta te lizzen. Op syn santjinde krige er troch tadwaan fan freonen in beurs foar in goede skoalle te Slagelse en letter te Elsinore. Dêr waard er in protte narre troch sawol de leararen as de oare learlingen; letter omskreau er syn oplieding dêr as it dûnkerste en bitterste part fan syn libben. Oan ien fan 'e skoallen wied er yn 'e kost by ien fan 'e skoalmasters, en dêr waard er mishannele "om syn karakter te ferbetterjen", waard him ferteld.

Underwilens hie Andersen yn 1822 syn debút as skriuwer makke, sij it ûnder in pseudonym, mei Ungdoms-Forsøg ("In Earste Besykjen"). Syn earste útjefte ûnder syn eigen namme wie yn 1827, it jiers dat er syn skoaloplieding ôfsleat, mei it gedicht Det Døende Barn ("It Stjerrende Bern"). Yn 1829 hied er foar it earst frijwat súkses mei syn koarte ferhaal Fodreise fra Holmens Canal til Østpynten af Amager i Aarene 1828 og 1829 ("In Reis te Foet fan it Holmenskanaal oant de Eastpunt fan Amager yn 'e Jierren 1828 en 1829"), wêryn't er syn haadpersoan in hiel skala oan personaazjes tsjinkomme lit, fan 'e apostel Petrus oant in pratende kat. Yn 1833 koed er mei in lytse reisbeurs, dy't him skonken wie troch de Deenske kening, Jeropa troch reizgje, wêrby't er û.m. Switserlân en Rome besocht. Yn 1835 waard de roman Improvisatoren ("De Ymprovisator") útbrocht; Andersen beskriuwt dêryn sawol Itaalje as guon autobiografyske ûnderfinings, en behelle der daliks grutte rom mei.

Datselde jiers waard ek syn earste samling mearkes, titele Eventyr, Fortalte for Børn ("Mearkes, Ferteld foar Bern") útjûn, mei oanfollings yn 1836 en 1837. Dêrta hearden û.m. De Tonderdoaze, De Prinsesse op 'e Earte, Tommelyske en De Lytse Wetterfaam. It wiene meast tradisjonele mearkes dy't er op 'e nij fertelde. Nettsjinsteande de titel wie de samling likegoed bedoeld foar folwoeksenen. Syn lettere samlings, mei dêrby hieltyd mear eigenoptochte mearkes, waarden almar mear foar folwoeksenen skreaun. Yn 1838 kaam in folgjende samling út, Eventyr, Fortalte for Børn: Ny Samling ("Mearkes, Ferteld foar Bern: Nije Samling"), mei dêrûnder bgl. De Krigele, Tinnene Soldaat. Fierdere samlings kamen út yn û.m. 1843 (mei bgl. It Unsjogge Pykje en It Gealtsje), 1844 (mei bgl. De Dinnebeam), 1847 (mei bgl. De Stopnulle) en 1848 (mei bgl. It Lytse Famke mei de Swevelstokken en De Lokkige Famylje).

Yn 'e fjirtiger en fyftiger jierren konsintrearre Andersen him fral op it skriuwen fan reisferhalen en toanielstikken, wylst er mei syn gedichten ek in útstapke makke nei it skandinavisme, in nasjonalistyske streaming dy't de klam lei op it mienskiplik komôf fan 'e Denen, Noaren en Sweden. Tsjin dy tiid wie Hans Christian Andersen in fêstige namme wurden, net inkeld yn 'e Deenske literatuer, mar troch fertalings yn hiele Jeropa.

Andersen syn priveelibben waard karakterisearre troch ûnbeäntwurde leafdes foar sawol manlju as froulju. In fanke mei de namme Riborg Voigt wied er yn syn jonkheid fan besleifere, en nei syn dea, mear as fyftich jier letter, waard der in lyts beurske op syn lichem oantroffen mei dêryn in lang brief fan Riborg. Oare teloarstellings op it mêd fan 'e leafde belibbe er û.m. mei Sophie Ørsted, de dochter fan 'e natuerkundige Hans Christian Ørsted, mei Louise Collin, de jongste dochter fan syn patroan Jonas Collin, en mei de operasjongster Jenny Lind, dy't om har suvere sopraanstim "it Sweedske Gealtsje" neamd waard (en op wa't Andersen syn mearke It Gealtsje grutdiels basearre wie). Wat manlju oangie, utere Andersen yn brieven syn gefoelens oan bgl. Edvard Collin ("Ik langje nei dy as in Kalabrysk ljidske... myn gefoelens foar dy binne dy fan in frou."). Collin, dy't heteroseksueel wie, skreau dêroer yn syn tinkskriften: "Ik wie net by steat en beäntwurdzje dy leafde fan sines, en dat hat de skriuwer slim knoeid." Krekt sa rûn ek Andersen syn ferealens op 'e Deenske dûnser Harald Scharff en Karel Aleksander, gruthartoch fan Saksen-Weimar-Eisenach op 'e non.

By in besyk oan Ingelân, yn 1847, mette Andersen de ferneamde skriuwer Charles Dickens, mei wa't er befreone rekke. Hy en Dickens hiene gemien dat se mei har skriuwerij it ellindige lot fan 'e earmen ferbetterje woene. Hja ûnderholden tsien jier lang in libbene briefkerij, oant Andersen yn 1857 by Dickens op besite gie en syn útfanhúzjen opruts oant fiif wiken, fier foarby it punt dat er noch wolkom wie. Neitiid beäntwurde Dickens syn brieven net mear, ta de grutte teloarstelling en betizing fan Andersen, dy't nea begrepen hat wat der mis wie.

Yn 'e maityd fan 1872 foel Andersen fan syn bêd ôf en rûn dêrby swiere ferwûnings op dy't him sûnt altyd parten spilen. Koarte tiid letter bliek er leverkanker te hawwen, en nei in lang siikbêd kaam er op 4 augustus 1875 te ferstjerren yn it hûs fan syn freonen, de bankier Moritz Melchior en de frou, net fier bûten Kopenhagen.

• 1822: Ungdoms-Forsøg ("In Earste Besykjen", ûnder it pseudonym Villiam Christian Walter)
• 1820-er jierren: Tællelyset ("De Talkkjers"; syn earste mearke, nea útjûn, ûntdutsen yn in famylje-argyf yn oktober 2012)
• 1827: Det Døende Barn ("It Stjerrende Bern"; gedicht)
• 1829: Fodreise fra Holmens Canal til Østpynten af Amager i Aarene 1828 og 1829 ("In Reis te Foet fan it Holmenskanaal oant de Eastpunt fan Amager yn 'e Jierren 1828 en 1829"; koart ferhaal)
• 1829: Kjærlighed på Nicolai Tårn eller Hvad Siger Parterret ("Leafde op 'e Nicolaitoer of Wat it Gat Seit"; toanielstik)
• 1830: Digte ("Gedichten"; dichtbondel)
• 1831: Phantasier og Skizzer ("Fantasijen en Sketches"; dichtbondel)
• 1831: Skyggebilleder af en Reise til Harzen, det Sachsiske Schweiz etc. etc., i Sommeren 1831 ("Fertellings fan in Reis nei de Harz, it Saksyske Switserlân, ensfh., ensfh, yn 'e Simmer fan 1831"; reisferhalen)
• 1831: Skibet ("It Skip"; toanielstik)
• 1831: Vignetter til Danske Digtere ("Wurdskilderings foar Deenske Dichters"; dichtbondel)
• 1832: Bruden fra Lammermoor ("De Breid fan Lammermoor"; opera)
• 1832: Ravnen eller Broderprøven ("De Raven of De Bruorreproef"; opera)
• 1832: Årets Tolv Maaneder, Tegnede med Blæk og Pen ("De Tolve Moannen fan it Jier Tekene mei Inket en Pinne"; gedichten en lyryske dialogen)
• 1833: Dronningen på 16 År ("De Keninginne fan Sechstjin Jier"; toanielstik)
• 1833: Samlede Digte ("Samle Fersen"; dichtbondel)
• 1833: Agnete og Havmanden ("Agnete en de Seemearman"; dramatysk gedicht)
• 1835: Improvisatoren ("De Ymprovisator"; roman)
• 1835: Eventyr, Fortalte for Børn: Første Hefte ("Mearkes, Ferteld foar Bern: Earste Boek"; mearkes)
  • De Tonderdoaze
  • Grutte Klaas en Lytse Klaas
  • De Prinsesse op 'e Earte
  • De Blommen fan Lytse Ida
• 1835: Eventyr, Fortalte for Børn: Andet Hefte ("Mearkes, Ferteld foar Bern: Oarde Boek"; mearkes)
  • Tommelyske
  • De Kweajonge
  • De Selskipsman
• 1836: Sangene i Festen på Kenilworth ("Lieten fan in Feest te Kenilworth"; opera)
• 1836: Skilles og Mødes: Original Dramatisk Digtning i To Afdelinger - Første Afdeling: Spanierne i Odense: Vaudeville i En Act / Anden Afdeling: Fem og Tyve År Derefter: Vaudeville i En Act ("Farwol en Moeting: Oarspronklik Toanielstik yn Twa Dielen - Earste Diel: De Spanjerts yn Odense: Toanielstik yn Ien Bedriuw / Oarde Diel: Fiifentweintich Jier Letter: Toanielstik yn Ien Bedriuw"; toanielstik)
• 1836: O.T. ("O.T."; roman, de titel wurdt foarme troch de inisjalen fan 'e haadpersoan)
• 1837: Eventyr, Fortalte for Børn: Tredje Hefte ("Mearkes, Ferteld foar Bern: Trêde Boek"; mearkes)
  • De Lytse Wetterfaam
  • De Nije Klean fan de Keizer
• 1837: Only a Fiddler ("Inkeld in Fidelder"; roman)
• 1838: Tre Digtninger: Lykkens Kalosker / En Rigtig Soldat / Det Har Zombien Gjort ("Trije Dichtwurken: De Oerskuon fan it Lok / In Wiere Soldaat / Dat Hat de Somby Dien"; toanielstikken yn fersen)
• 1838: Eventyr, Fortalte for Børn: Ny Samling: Første Hefte ("Mearkes, Ferteld foar Bern: Nije Samling: Earste Boek"; mearkes)
  • It Koweblomke
  • De Krigele, Tinnene Soldaat
  • De Wylde Swannen
• 1839: Eventyr, Fortalte for Børn: Ny Samling: Andet Hefte ("Mearkes, Ferteld foar Bern: Nije Samling: Oarde Boek"; mearkes)
  • De Tún fan it Paradys
  • De Fleanende Koffer
  • De Earrebarren
• 1839: Den Usynlige på Sprogø ("De Unsichtbere Man op Sprogø"; klucht)
• 1840: Mulatten ("De Mulat"; toanielstik)
• 1840: En Comedie i det Grønne, Vaudeville i En Akt efter det Gamle Lystspil: "Skuespilleren imod sin Villje" ("In Iepenloftspul, Toanielstik yn Ien Bedriuw nei de Alde Opera 'Akteur tsjin Wil en Tank'"; iepenloftspul)
• 1841: Eventyr, Fortalte for Børn: Ny Samling: Tredje Hefte ("Mearkes, Ferteld foar Bern: Nije Samling: Trêde Boek"; mearkes)
  • Ole Lukoie
  • It Roaze-elfke
  • De Bargehoeder
  • It Bokweit
• 1842: En Digters Bazar ("De Bazar fan in Dichter"; reisferhaal)
• 1843: Nye Eventyr ("Nije Mearkes"; mearkes)
  • De Ingel
  • It Gealtsje
  • De Frijers
  • It Unsjogge Pykje
• 1844: Kongen Drømmer ("De Kening Dreamt"; toanielstik)
• 1844: Nye Eventyr: Anden Samling ("Nije Mearkes: Oarde Samling"; mearkes)
  • De Dinnebeam
  • De Sniekeninginne
• 1845: Lykkens Blomst ("De Blom fan 'e Gelokkigens"; komeedzje)
• 1845: Nye Eventyr: Tredje Samling ("Nije Mearkes: Trêde Samling"; mearkes)
  • De Elvepôle
  • De Reade Skuontjes
  • De Kranige Springers
  • It Hoederintsje en de Skoarstienreager
  • Holger Danske
• 1846: Liden Kirsten ("Lytse Kirsten"; opera)
• 1846: Digte, Gamle og Nye ("Gedichten, Alde en Nije", dichtbondel)
• 1847: Nye Eventyr: Andet Bind: Første Samling ("Nije Mearkes: Oarde Bân: Earste Samling"; mearkes)
  • De Alde Strjitlantearne
  • De Buorgesinnen
  • De Stopnulle
  • Lytse Tuk
  • It Skaad
• 1847: Ahasverus ("Ahasveros"; filosofysk-histoarysk wurk yn 'e foarm fan in dialooch)
• 1847: A Christmas Greeting to My English Friends ("In Krystgroet oan myn Ingelske Freonen"; fiif nije en twa âlde mearkes bondele en yn in Ingelske oersetting)
• 1848: Nye Eventyr: Andet Bind: Anden Samling ("Nije Mearkes: Oarde Bân: Oarde Samling"; mearkes)
  • It Ald Hûs
  • De Wetterdrip
  • It Lytse Famke mei de Swevelstokken
  • De Lokkige Famylje
  • It Ferhaal fan in Mem
  • De Krage
• 1848: De To Baronesser ("De Twa Baronessen"; roman)
• 1848: Kunstens Dannevirke ("De Dannevirke fan 'e Keunst"; ynlieding ta it hûndertjierrich bestean fan it Keninklik Deensk Teäter) (De Dannevirke binne de histoaryske fortifikaasjes yn súdlik Denemark)
• 1849: Brylluppet ved Como-Søen ("De Brulloft oan 'e Como-mar"; opera)
• 1849: 6 Characterstykker Componerede som Studier for Pianoforte (6 Karakterstúdzjes Komponearre foar Pianoforte"; pianokomposysjes fan J.P.E. Hartmann mei ynliedende fersen fan Andersen)
• 1849: H.C. Andersen's Eventyr (H.C. Andersens Mearkes; bondeling fan earder útjûne mearkes)
• 1849: Meer end Perler og Guld ("Mear as Pearels en Goud"; komeedzje)
• 1850: En Nat i Roskilde ("In Nacht yn Roskilde"; toanielstik)
• 1850: Ole Lukøie ("Ole Lukoie"; toanieladaptaasje fan in mearke)
• 1850: Den Nye Barselstue ("De Nije Kreamkeamer"; komeedzje)
• 1850: Julehilsen til Store og Småe fra Danske Componister ("In Krystgroet foar Grutten en Lytsen fan Deenske Komponisten" (befettet 6 lytse fersen fan Andersen)
• 1851: Fædrelandske Vers og Sange under Krigen ("Heitelânske Fersen en Sangen út de Oarloch" [de Earste Deensk-Dútske Oarloch, om it besit fan 'e hartochdommen Holstein en Sleeswyk; dicht- en lietebondel)
• 1851: I Sverrig ("Yn Sweden"; reisferhaal)
• 1851: Hyldemoer ("De Alde Beammemem"; toanielstik)
• 1852: Historier ("Stoarjes"; ferhalebondel)
  • It Ferhaal fan it Jier
  • Wrâlds Skienste Roas
  • In Plaatsje fan 'e Boarstwarring ôf
  • Op de Einichste Dei
  • It is Stjerrende Wier
  • It Swannenêst
  • In Goed Sin
• 1852: Historier: Anden Samling ("Stoarjes: Oarde Samling"; ferhalebondel)
  • Hertsear
  • Alles op Syn Rjochte Plak
  • De Eardske en de Winkelman
  • Oer Tûzen Jier
  • Under de Wylgebeam
• 1853: Nøkken ("De Wetterheks"; opera)
• 1855: En Landsbyhistorie ("In Doarpsferhaal"; toanielstik)
• 1855: H.C. Andersen's Historier ("H.C. Andersens Stoarjes"; bondeling fan eardere ferspraat útjûne ferhalen) mei dêrûnder:
  • Fiif út Ien Eartepûl
  • Hâns Omkoal
• 1855: Mit Livs Eventyr ("It Mearke fan myn Libben"; autobiografy)
• 1855: Novellette i Sex Småstykker for Pianoforte ("Seis Koarte Stikken foar Pianoforte"; muzyk troch J.P.E. Hartmann mei ynliedende fersen fan Andersen)
• 1857: "At Være eller Ikke Være" ("'Bestean of Net Bestean'"; roman)
• 1858: Nye Eventyr og Historier ("Nije Mearkes en Stoarjes"; mearkes en ferhalen)
  • Sop oan in Woarsteprikker
  • De Flessehals
  • De Nachtmûtse fan de Peversvend
  • It Ien of Oar
  • De Lêste Dream fan de Ald Iik
  • It A-B-C-Boek
• 1858: Nye Eventyr og Historier: Anden Samling ("Nije Mearkes en Stoarjes: Oarde Samling"; mearkes en ferhalen)
  • De Dochter fan 'e Sompekening
  • De Dravers
  • It Klokkedjip
• 1859: Nye Eventyr og Historier: Tredje Samling ("Nije Mearkes en Stoarjes: Trêde Samling"; mearkes en ferhalen)
  • De Wyn Fertelt oer Valdemar Dåe en Syn Dochters
  • It Famke dat op in Bôle Trape
  • Ole, de Toerwachter
  • Anne Lisbeth
  • Bernegeëamel
  • In Pearelkeatling
• 1859: Nye Eventyr og Historier: Fjerde Samling ("Nije Mearkes en Stoarjes: Fjirde Samling"; mearkes en ferhalen)
  • Pinne en Inketpot
  • It Bern yn it Grêf
  • De Hiemhoanne en de Wjerhoanne
  • Prachtich
  • In Ferhaal út 'e Sandunen
• 1861: Nye Eventyr og Historier: Anden Række ("Nije Mearkes en Stoarjes: Oarde Rige"; mearkes en ferhalen)
  • Tolve oer de Post
  • De Toarre
  • Wat Heit Docht, Is Altyd Bêst
  • De Stien fan de Wize
  • De Snieman
  • Yn it Einehok
  • De Goadinne fan de Nije Iuw
• 1861: Nye Eventyr og Historier: Anden Række: Anden Samling ("Nije Mearkes en Stoarjes: Oarde Rige: Oarde Samling"; mearkes en ferhalen)
  • De Iisfaam
  • De Flinter
  • De Psyche
  • De Slak en de Roazestrûk
• 1863: I Spanien ("Yn Spanje"; reisferhaal)
• 1864: På Langebro ("Op Langebro"; komeedzje)
• 1864: Han er Ikke Født ("Hy is Net Heechbern"; komeedzje)
• 1865: Da Spanierne Var Her ("Doe't de Spanjerts Hjir Wiene"; komeedzje)
• 1865: Ravnen ("De Raven; opera)
• 1865: Nye Eventyr og Historier: Anden Række: Tredje Samling ("Nije Mearkes en Stoarjes: Oarde Rige: Trêde Samling"; mearkes en ferhalen)
  • De Dwaalljochtsjes Binne Der
  • De Wynmûne
  • De Sulverne Skelling
  • De Biskop Børglum en Syn Mannen
  • Yn de Bernekeamer
  • De Goudskat
  • De Stoarm Ferskoot de Paadwizers
• 1866: Nye Eventyr og Historier: Anden Række: Fjerde Samling ("Nije Mearkes en Stoarjes: Oarde Rige: Fjirde Samling"; mearkes en ferhalen)
  • Geheim Holden, Mar Net Fergetten
  • De Soan fan de Boade
  • Ferhúsdei
  • De Snieflok
  • Muoike
  • De Podde
• 1866: Fotograferede Børnegrupper ("Fotografearre Groepen Bern"; fotoboek mei rymkes fan Andersen)
• 1867: Femten Eventyr og Historier af H.C. Andersen: Ny Udgave ("Fyftjin Mearkes en Stoarjes fan H.C. Andersen: Nije Utjefte"; bondeling fan earder útjûne mearkes en ferhalen)
• 1867: Kjendte og Glemte Digte (1823-1867) ("Bekende en Fergetten Gedichten (1823-1867); dichtbondel)
• 1868: Et Besøg i Portugal 1866 ("It Besyk oan Portegal yn 1866"; reisferhaal)
• 1868: Dryaden ("De Dryade"; mearke)
• 1869: Tre Nye Eventyr og Historier ("Trije Nije Mearkes en Ferhalen"; mearkes en ferhalen)
  • It Gesin fan Hin Grethe
  • Wat der mei de Stikel Barde
  • Wat Men Optinke Kin
• 1870: Lykke-Peer ("Lokkige Peer"; roman)
• 1872: Eventyr og Historier: Ny Samling ("Mearkes en Ferhalen: Nije Samling"; mearkes en ferhalen)
  • De Komeet
  • De Dagen fan de Wike
  • Sinneskynferhalen
  • Oerpake
  • Hokker Wie it Lokkichste?
  • De Kjersen
  • It Bjusterbaarlikste Gefal
  • Wat de Hiele Famylje Sei
  • Dûnsje, Dûnsje, Myn Popke
  • De Woartelbrulloft
  • De Grutte Seeslange
  • De Túnman en it Aadlik Laach
• 1872: Eventyr og Historier: Tredje Række: Anden Samling ("Mearkes en Ferhalen: Trêde Rige, Oarde Samling"; mearkes en ferhalen)
  • Wat Ald Jehanne Fertelde
  • De Poartekaai
  • De Mishipte
  • Pinemûle-muoi

Yn 1943 ferskynde fan Hans Christian Andersen Andersen's Folksforhalen en Mearkes, in Fryske oersetting troch Douwe Tamminga. Dy samling omfettet sechstjin mearkes, mei dêrûnder It Unsjogge Pykje, De Lytse Wetterfaam, It Lytse Famke mei de Swevelstokken, De Prinsesse op 'e Earte, It Gealtsje en Tommelyske.

• (in) Offisjele webside fan it Hans Christian Andersen Sintrum fan 'e Súddeenske Universiteit
• (ned) Dossier Hans Christian Andersen (1805-1875), Keninklike Bibleteek
• Roes, André, Kierkegaard en Andersen, Utjouwerij Aspekt, Soesterberg, 2017