Film

It wurd 'film' ferwiist nei de lange, tinne celluloidstripe dêr't films yn earder tiden op fêstlein waarden, itselde materiaal dat ek bekend is fan 'e negativen fan foto's. By films bestie dat út in rige opinoarfolgjende bylden dy't kilometers lang wêze koe (likernôch 1.600 m foar in oere film). De stripe waard oprôle oanlevere en by fertoaning foar de filmprojektor lâns ôfrôle en dan daliks wer oprôle (dêrfandinne de beneaming 'rôlprint'). It wurd 'film' is ôfkomstich fan it Aldingelske filmen (Midingelsk: filme), dat "membraan" of "foarhûd" betsjutte.

De skiednis fan 'e film giet werom nei de midden fan 'e njoggentjinde iuw, doe't de Frânske útfiner Andrien Tournachon yn 1858 in trijediminsjonaal selsportret makke dat bestie út ferskate fotografyske bylden dy't fan him makke wiene troch it fototastel om him hinne draaie te litten, wylst er sels folslein stilstean bleau. Neitiid makke de Ingelsman Eadweard Muybridge yn 1878 wat faak beskôge wurdt as de earste echte film, troch in rige bylden efterinoar te pleatsen dy't er sketten hie mei in stik as wat fototastellen dy't yn lineêre rjochting opsteld wiene. Sa slagge it him om yn it filmke dat er de titel Sallie Gardner at a Gallop joech, de bewegings fan in fjouwerjend hynder mei ruter fêst te lizzen.

Wat tsjintwurdich ferstien wurdt ûnder de term 'film', kaam lykwols pas yn 1895 ta stân troch it wurk fan 'e Frânske bruorren Lumière. Dy beide mannen ûntwikkelen nammentlik de sinematograaf, in kamera fan mar 5 kg, dy't bylden fêstlei op in trochsichtige negatyffilmbân. Neitiid koene dy bylden dan yn it tsjuster tsjin in ljochte eftergrûn projektearre wurde, sadat se foar in grutter publyk te besjen wiene. Op 22 maart 1895 fertoanden Auguste en Louis Lumière yn Parys harren earste film, La Sortie de l'usine Lumière à Lyon. Op 28 desimber fan dat jier lieten se tsjin betelling yn 'e Salon indien du Grand Café, ek yn Parys, in rige fan tsien koarte films sjen. Dat wie de earste kommersjele filmfertoaning út 'e skiednis. Dêrnei gie de ûntwikkeling razendfluch. Al yn 1896 waarden yn stêden as Londen, New York en Brussel teäters iepene dy't spesjaal bedoeld wiene foar de fertoaning fan films. Dat soarte gelegenheden krige de namme bioskoop. Yn Nederlân waard yn maart 1896 foar it earst in film fertoand. By gebrek oan bioskopen waarden iere films ek faak yn omreizgjende sirkustinten draaid.

De ierste films bestiene ienfâldichwei út ien statysk shot dat in foarfal of aksje sjen liet sûnder dat der lykfol hokker foarm fan montaazje of oare sinematografyske techniken tapast wiene. Omtrint it begjin fan 'e tweintichste iuw begûnen filmmakkers ferskate los faninoar opnommen stikjes, dy't sênes neamd waarden, as kralen oan in snoer oaninoar te riuwen om sa it ferhaal te fertellen dat se dermei fertelle woene. Noch wer letter waarden ôfsûnderlike sênes ferdield yn ferskate shots, dy't opnommen waarden út ferskillende gesichtshoeken. Ek oare techniken, lykas it bewegen fan 'e kamera, waarden yn dyselde snuorje ûntwikkele as effektive manearen om it fertellen fan in ferhaal mei film te ûnderstypjen. Dêrtroch waard it mooglik om langspylfilms te meitsjen, wêrfan't de earste, de Australyske film The Story of the Kelly Gang, yn 1906 ferskynde. De earste tekenfilm wie Fantasmagorie, út 1908, fan 'e Frânske filmmakker Émile Cohl. Yn deselde snuorje ûntjoech him ek de ierste filmkrityk.

Oarspronklik wie it net mooglik om lûd op te nimmen, en de earste 35 jier fan 'e filmskiednis besloech sadwaande it tiidrek fan 'e stomme film, dêr't net yn praat waard. Dat manko besocht men gauris te ûnderfangen troch hjir en dêr plaatsjes mei tekst tusken de bylden yn te pleatsen. Fierders kaam it benammen op it útbyldingsfermogen fan 'e akteurs oan. Om it publyk net yn stilte yn it tsjuster sitte te litten mei inkeld it gerattel fan 'e projektor op 'e eftergrûn, waard yn 'e bioskoop live-muzyk tafoege troch in spesjaal foar dat doel ynhierde pianist of oargelist. Grutte stedsbioskopen stelden soms sels in hiel orkest op, dat muzyk spile dy't de foarfallen yn 'e film ûnderstipe. Tsjin 'e 1920-er jierren waarden de measte films oan bioskopen oanlevere mei byhearrende blêdmuzyk. Dêrút soe letter de hjoeddeistige filmmuzyk fuortkomme.

Yn Jeropa waard de opkomst fan 'e film fersteurd troch de útbraak fan 'e Earste Wrâldoarloch yn 1914, wêrnei't yn grutte, toanoanjaande lannen as Frankryk, Dútslân, it Feriene Keninkryk, Itaalje, Eastenryk-Hongarije en Ruslân de ûntwikkeling oant 1919 frijwol stil kaam te lizzen. Yn 'e Feriene Steaten, lykwols, koe de ûntjouwing sûnder ûnderbrekking fuortset wurde, mei as gefolch dat it swiertepunt fan 'e mondiale sinematografy yn dat lân kaam te lizzen. Yn 'e 1910-er jierren rekke de Amerikaanske filmyndustry konsintrearre yn Hollywood, yn súdlik Kalifornje, dat dêr fanwegen syn klimaat en (doe noch) goedkeape grûn tige gaadlik foar wie. De opkomst fan Hollywood waard karakterisearre troch it ynnovative wurk fan regisseur D.W. Griffith, benammen yn films as The Birth of a Nation (1915) en Intolerance (1916). Hoewol't Jeropeeske filmmakkers as Sergej Eisenstein, F.W. Murnau en Fritz Lang, mei it wurk fan Griffith as ynpiraasjeboarne, yn 'e 1920-er jierren harren efterstân gau fuortwurken, kaam de posysje fan Hollywood as filmhaadstêd fan 'e wrâld nea wer yn gefaar.

Yn 'e 1920-er jierren berikte it tiidrek fan 'e stomme film syn hichtepunt mei akteurs as Buster Keaton, Charlie Chaplin en Laurel en Hardy. Tsjin 'e ein fan dat desennium makke de ûntwikkeling fan elektroanyske lûdsopnametechnology it mooglik om in soundtrack fan spraak, muzyk en lûdseffekten, dy't syngroan rûn mei de fisuële aksje, yn in film te ynkorporearjen. Dat resultearre yn it ûntstean fan 'e earste lûdsfilms, dy't yn 't earstoan noch talkies neamd waarden om harren te ûnderskieden fan 'e stomme films. De nije techniken soargen lykwols foar in revolúsje dy't net tsjin te kearen wie, en tsjin 1930 wie de stomme film yn 'e Feriene Steaten frijwol útstoarn. De rest fan 'e wrâld kaam in skoftke efteroan, mar ek dêr ferdwûn de stomme film yn 'e earste helte fan 'e 1930-er jierren.

In oare grutte technologyske ûntwikkeling út dyselde snuorje wie de yntroduksje fan 'e kleurefilm. Earder waarden alle films opnommen yn swart-wyt, wêrnei't guon op tiidrôvjende en djoere wize mei de hân ynkleure waarden mei techniken dy't ek nochris gjin 'natuerlike' kleuren opsmieten. De trije-stripsferzje fan Technicolor makke dat lykwols oerstallich en levere ek noch folle moaiere, natuerliker kleuren. Lykwols, hoewol't de stomme film der binnen de koartste kearen ûnder strûpt wie nei't de lûdsfilm ûntwikkele waard, duorre it ôftankjen fan swart-wytfilms yn it foardiel fan kleurefilms folle langer. De earste kleurefilms wiene in stikmannich koarte tekenfilms út 1932. Dêrnei krong kleur ek troch yn koarte live-actionfilms, en doe yn in pear isolearre sênes yn guon langspylfilms. Yn 1935 waard foar it earst in hiele langspylfilm yn kleur makke, Becky Sharp, mar ek dêrnei noch waarden oant yn 'e 1950-er jierren in soad swart-wytfilms produsearre. De reden dêrfoar wie dat kleurefilms rottekrûddjoer wiene, sadat de filmmakkers der tsjinoan skytskoarren. Wat úteinlik de trochslach joech, wie dat kleurefilms yn 'e bioskopen folle mear publyk loeken as swart-wytfilms.

En dêr hiene de filmmakkers ferlet fan, want fan 'e iere 1950-er jierren ôf belune it bioskoopbesyk sterk fanwegen de tanimmende beskikberheid fan (swart-wyt)tillefyzje. Behalven troch mear kleurefilms te leverjen, besochten filmmakkers en bioskoopútbaters it publyk ek werom te heljen troch gruttere byldskermen te ynstallearjen en films yn widescreenformat, polarisearre 3D-projeksje en mei stereofoanysk lûd te meitsjen. Guon wichtige Hollywoodfilms waarden tsjin 'e midden fan 'e 1960-er jierren noch yn swart-wyt makke, mar dy markearren de wiere ein fan it swart-wyttiidrek. Tsjin dy tiid wie nammentlik ek tillefyzje yn kleur te ûntfangen, en it Amerikaanske publyk wegere langer noch foar swart-wytfilms te beteljen. Dat twong alle filmstudio's om oer te gean op it meitsjen fan kleurefilms. Sûnt wurde inkeld noch films yn swart-wyt makke as dêr in sinematografyske reden foar is, lykas by Steven Spielberg syn oarlochsdrama Schindler's List it gefal is.

Oarspronklik wiene der acht grutte filmstudio's dy't yn Hollywood de tsjinst útmakken. Dat wiene de Grutte 5: 20th Century Fox, RKO Pictures, Paramount Pictures, Warner Bros. en Metro-Goldwyn-Mayer (MGM). Dêropta wiene der de Lytse 3: Columbia Pictures, United Artists en Universal Pictures. United Artists koe trouwens de titel fan 'grutte' filmstudio faak mar kwealk behâlde, en operearre yn haadsaak as stiper en distributeur fan films dy't troch ûnôfhinklike filmprodusinten makke wiene. Nei de 1960-er jierren rekke dit saneamde studiostelsel yn it neigean. Mei trochdat filmtechniken minder djoer waarden, kamen der mear kânsen foar lytsere studio's en foar makkers fan ûnôfhinklike films. Dêrtroch ûntstiene feroarings yn 'e produksje en styl fan 'e films dy't makke waarden. Boppedat ûntstiene ek bûten Hollywood grutte regionale filmyndustryen, lykas Bollywood yn Yndia en Nollywood yn Nigearia. Yn 'e 1990-er en 2000-er jierren waard digitale technology de driuwende krêft efter fierdere fernijings, lykas digitale 3D-projeksje en kompjûtertekenfilms.

Behalven in kamera moat men foar it opnimmen fan in film fansels ek in bylddrager hawwe. Dêrfoar binne ferskate standertmjitten:

• 70 mm-film of Todd-AO: Fiif perforaasjes oan 'e rânen fan 'e filmstripe per byld. Foarhinne selden brûkt, mar tsjintwurdich hieltyd populêrder fanwegen de opmars fan IMAX.
• 35 mm-film: Fjouwer perforaasjes per byld. It measte brûkt foar bioskoopfilms. Dit is deselde soarte film dy't ek foar lytsbyldkamera's brûkt wurdt.
• 16 mm-film: ien perforaasje per byld. Brûkt troch amateurfilmers, mar letter ferkrongen troch 8 mm. Ek brûkt foar filmfertoanings yn húslik fermidden en op skoallen en sa, mar letter ferfongen troch fideo en dêrnei troch dvd. Fierders wol brûkt foar dokumintêres.
• 9½ mm-film: ien perforaasje, mar tusken de bylden yn. Yntrodusearre troch Pathé Frères yn 1922. Hold de midden tusken 8 mm (goedkeaper) en 16 mm (better byldoerflak). Waard brûkt troch amateurs, letter frijwol hielendal ferkrongen troch 8 mm en 16 mm.
• 8 mm-film: ien perforaasje per byld, en de film is mar oan ien kant perforearre. Populêr by amateur-filmmakkers. By opname wurdt soms in 16 mm-film brûkt mei it dûbele tal perforaasjes; de film moat dan twaris beljochte en dêrnei yn 'e lingte trochsnien wurde.

Yn 'e sinematografy giet it om bylden dy't fêstlein wurde troch de ynwurking fan ljocht op in ljochtgefoelige laach op in lange filmstripe dy't ûnder it opnimmen troch de filmkamera rôlet. Dêrby waard foarhinne ek gebrûk makke fan optyske lûdsopnames op 'e filmstripe. Yn it hjoeddeistige sinematografyske proses wurdt it lûd lykwols hast útslutend noch digitaal opnommen, útsein inkele eksperimintele films of low-budgetproduksjes dy't gebrûk meitsje fan ferâldere apparatuer om 'e kosten te drukken. Ek digitale byldopnamen komme almar mear foar; dy wurde yn 'e regel ek gewoan oantsjut as 'film', hoewol't der dus yn 'e praktyk eins gjin filmmateriaal mear oan te pas komt.

As men it oer 'in film' hat, bedoelt men almeast in langspylfilm, dy't makke wurdt om yn bioskoop of filmhûs fertoand te wurden oan in beteljend publyk. Sokke films wurde makke troch in regisseur, wylst de omballingen regele wurde troch in filmprodusint. De produksje bestiet út trije fazen: de preproduksje (of tarieding), de opnamen (of eigentlike produksje) en de postproduksje (of ôfwurking). By grutte filmstudio's is it tafersjoch op 'e produksje yn 'e hannen fan in útfierend produsint, dy't foar syn wurk net op set oanwêzich hoecht te wêzen, mar fan in ôfstân in stjoerende wurking hat en benammen oer it jild giet. Regisseur en produsint wurde ornaris bystien troch in team assistinten, hoewol't it by low-budgetproduksjes ek mooglik is dat beide funksjes troch ien en deselde persoan ferfolle wurde en dat de hiele produksje fan 'e film dus in ienmansprojekt is. Neffens de klassike metoade, by in middelgrutte of gruttere filmstudio, giet de produksje fan in film lykwols lykas hjirûnder beskreaun.

De preproduksje is it stadium dat foarôfgiet oan it eigentlike opnimmen fan 'e film. Yn dat stadium wurdt bepaald hokfoar soarte film oft men meitsje wol, al besteane dêr yn 'e regel dan al beskate ideeën oer. Dy ideeën wurde yn 'e preproduksje útwurke en der wurdt in synopsis skreaun, in gearfetting fan 'e filmplot. Dêrnei wurdt de synopsis útwurke ta in langere gearfetting, dy't de step outline of koartwei outline hjit. Eltse sêne fan 'e film wurdt dêryn koart beskreaun, sadat men in byld krije kin fan hoe't de film der úteinlik út komme sil te sjen. De step outline is inkeld bedoeld foar de makkers sels en komt bûtensteanders mar selden ûnder eagen.

Nei it opstellen fan 'e step outline wurdt de saneamde treatment skreaun, wêryn't oanjûn wurdt wat der yn alle sênes persiis yn byld brocht wurde sil. De treatment giet poer oer de fisuële kant fan 'e film; oer de op te nimmen dialooch stiet der neat yn. Underwilens wurde los fan 'e treatment de saneamde karakterdossiers opsteld, dy't eftergrûnynformaasje oer de personaazjes jouwe en dêrmei oanwizings hoe't de personaazjes har yn beskate sitewaasjes hâlde en drage moatte. Ek wurde de dialogen (of monologen) útwurke. Neitiid wurde treatment, karakterdossiers en dialogen gearfoege ta in senario of filmskript. Sa'n senario soe omskreaun wurde kinne as in útwurke fariant fan 'e treatment. It is gebrûklik om te begjinnen mei in kladferzje fan in senario, dy't dan troch de senarioskriuwer yn oerlis mei de regisseur en mooglik ek mei de produsint ferskate kearen byskaafd en oanskerpe wurdt, oant der in definitive ferzje ûntstiet dy't it shooting script neamd wurdt. Dêryn stiet oant yn it lytste detail beskreaun wat der barre moat en bygelyks ek hokker lûden oft der te hearren wêze sille of hokker sfear oft in beskate sêne oproppe moat. Yn it shooting script is fierders eltse sêne nûmere fan it begjin fan 'e film ôf.

De folgjende stap is it meitsjen fan in draaiboek. Yn it draaiboek is útwurke wannear't de opnamen fan hokker sênes plakfine sille. Sênes fan films wurde nammentlik net opnommen neffens harren folchoarder yn 'e film. As bygelyks sêne 1, 3 en 8 yn deselde keamer spylje, dan is it logistyk folle handiger om dy trije sênes efterinoar oan op te nimmen, op deselde opnamedei as dat mooglik is, en dêrnei fierder te gean mei bygelyks sêne 2. Soms wurdt tagelyk mei it draaiboek ek in storyboard makke. Dat is in samling nûmere sketsen en foto's, dy't elts ien shot fertsjintwurdigje. Ofbylding 4.3 is dan it trêde shot fan sêne 4.

De opnammen, oftewol de eigentlike produksje fan in film, begjinne op 'e earste opnamedei. Fan dat stuit ôf wurdt per shot wurke. Men nimt lytse stikjes film op en faak wurdt tagelyk it lûd ek opnommen. As alle shots filme binne, kinne de opnamen beëinige wurde. It komt lykwols foar dat de regisseur letter ta it besef komt dat er noch wat fergetten is, of dat it shooting script troch ûnfoarsjoene foarfallen (lykas it ferstjerren fan ien fan 'e akteurs ûnder de opnamen) noch feroare wurde moat. Dan kin it wêze dat de (oare) akteurs letter weromroppen wurde om noch ien of in pear ekstra shots of sênes op te nimmen.

Nei de produksje folget de postproduksje, dy't begjint mei de montaazje fan 'e opnommen shots. Dêrby wurde de filmbylden yn 'e juste folchoarder efterinoar plakt en wurdt oerstallich materiaal fuortknipt. De montaazje fan in film is in langduorjende proseduere, wêrby't men fan alles besiket mei it opnommen materiaal om ta de bêste ferzje fan 'e film te kommen. Yn dit stadium wurde ek de eventuële special effects tafoege. As úteinlik besletten is ta in definitive ferzje, sprekt men fan in picture lock.

Dêrnei kin de lûdsneibewurking begjinne. Der wurdt in komponist ynhierd om filmmuzyk te meitsjen, dy't mei de opnommen en neibewurke dialooch en de tafoege lûdseffekten (bgl. it slaan fan in doar of it sjongen fan fûgels) gearfoege wurdt ta de saneamde einmiks yn in proses dat de miksaazje hjit. It einresultaat fan 'e lûdsneibewurking is de soundtrack fan 'e film, dy't ek wol it sound design of lûdsûntwerp neamd wurdt.

Ta einbeslút binne der dan noch in tal technyske bewurkings dy't oan 'e film ferrjochte wurde moatte, lykas it kleurkorrizjearjen en it meitsjen fan 'e prints. Pas dêrnei is de film ree om yn 'e bioskoop fertoand te wurden. De neamde aktiviteiten hoege net beslist yn 'e hjirboppe oanholden folchoarder dien te wurden. Ofhinklik fan 'e foarkar fan 'e regisseur kin it ek oars om en ta gean, en sa't earder al oanjûn is, hawwe low-budgetproduksjes de finansjele middels net om op dizze wize te wurk te gean.

Nei't in film ienris syn definitive foarm berikt hat, folget noch it proses fan filmdistribúsje. Films wurde faak earst útbrocht yn 'e bioskopen, dêr't se tradisjoneel fertoand wurde mei behelp fan in filmprojektor yn in romte fuort efter de filmseal, dy't de bylden projektearret op it grutte wite skerm foaryn de seal. Almar mear wurdt tsjintwurdich lykwols digitale projeksje brûkt, en men is fan tinken dat dy úteinlik de klassike filmprojeksje folslein ferfange sil. De earste fertoaning fan in film yn in bioskoop is de premiêre. Faak wurdt dêr in feestlike gelegenheid fan makke, mei reade loper en galakledaazje, wêrfoar't sawol de cast (spilers), crew (makkers) as de media útnûge binne. Want om oan in film fertsjinje te kinnen, wat ommers ornaris de bedoeling is, moat der ek reklame foar makke wurde. Dêrta wurde faak foarôfgeande oan 'e premiêre al trailers (koarte reklamefilmkes) publisearre om it publyk alfêst waarm te meitsjen. Ek wurde by bioskoopfertoanings foarôfgeande oan 'e haadfilm foarfilms tafoege dy't reklame meitsje foar films dy't mei koarten yn deselde bioskoop te sjen wêze sille.

Foarhinne wie it sa dat film likernôch in healjier nei't se yn 'e bioskoop yn premiêre gien wiene, útkamen yn 'e fideoteek, dêr't se op VHS-fideobannen ferhierd waarden. Wer likernôch in healjier letter ferskynden se dan as keapfideo. Tsjintwurdich wurde films faak in pear moannen of in fearnsjier nei't se foar it earst yn 'e bioskoop kommen binne al te keap útbrocht op dvd en blu-ray. Op 'e tillefyzje wurde se pas foar it earst útstjoerd likernôch in jier nei de premiêre yn 'e bioskoop. Dêrnjonken binne films tsjintwurdich ek foar ien besichtiging te 'keapjen' oer it ynternet by video on demand-bedriuwen, lykas Netflix.

As in film yn it lân fan produksje net genôch jild opbrocht hat yn 'e bioskoop, wurdt by ferkeap oan oare lannen de bioskoop dêre gauris oerslein. De film wurdt yn it bûtenlân dan daliks útbrocht op dvd. Soks bart ek wol yn it lân fan produksje sels, as de filmstudio nei it ôfrûnjen fan 'e produksje ta de konklúzje komt dat de film net goed genôch is foar de bioskopen, of as de bioskopen der gjin brea yn sjogge. Sokke films wurde oantsjut as direct-to-video. Der binne ek films dy't net foar de bioskoop bedoeld binne, mar spesjaal foar op 'e tillefyzje makke wurde; dat binne tillefyzjefilms, dy't faak earder by tillefyzjeprogramma's kategorisearre wurde as by 'echte' films. Oan 'e oare kant komt it ek wolris foar dat in tillefyzjefilm sa populêr blykt te wêzen dat er letter of yn in beskaat lân dochs yn 'e bioskoop fertoand wurdt.

De opkomst fan it ynternet hat derta laat dat mannich begjinnend filmmakker syn eigen wurken no oan in grut publyk toane kin troch syn films ienfâldichwei op websiden as YouTube of Vimeo te setten. Dat is in grutte feroaring, dy't begjinnende filmmakkers folle ûnôfhinkliker makket fan filmstudio's en bioskopen. Fia û.m. de sosjale media kinne films boppedat maklik en relatyf goedkeap by minsken ûnder de oandacht brocht wurde.

Films binne der yn alderhanne ferskillende soarten. Yn it foarste plak ferskille se op it mêd fan harren format. Sa hat men stomme films en lûdsfilms, lange films en koarte films, films dêr't inkeld yn aktearre wurdt en films mei sang en dûns (saneamde musicalfilms), en live-actionfilms, tekenfilms en oarsoartige animaasjefilms (lykas stop-motionanimaasjefilms). Dokumintêres binne films dy't net bedoeld binne om te fermeitsjen, mar om ynformaasje oer te dragen; sokke films binne dan ek gjin fiksje, mar non-fiksje.

Fierders komme films ek foar yn in grut tal sjenres en subsjenres fan fiksje:

• Internet Movie Database, in ynternetneislachwurk oer films
• Rotten Tomatoes, in webside dy't filmresinsjes sammelet