کشته‌شدگان سپاه حسین در نبرد کربلا

در سال ۴۱ ه‍.ق/۶۶۱ م، مُعاویه قلمروی اسلامی را به‌چنگ آورده و حکومتِ آن را به خلافت اُمَوی تبدیل کرد.^[۱] معاویه تا زمان مرگش در سال ۶۰ ه‍.ق/ ۶۸۰ م، حکومت را در اختیار داشت و کوشید تا زمینهٔ انتقالِ موروثیِ خلافت برای فرزندش یزید را فراهم سازد. این امر زمینهٔ مخالفت بزرگان جامعهٔ اسلامی را فراهم کرد. حسین بن علی و شیعیانِ هوادارِ وی خواستار پایبندی معاویه به عهدنامهٔ صلح مبنی بر عدم تعیین جانشین از سوی وی بودند و جمعی دیگر نظیر عبدالله بن زبیر و عبدالله بن عمر در پی ایجاد شورای خلافت بودند.^[۲][۳] در هنگامی که معاویه برای یزید بیعت جمع می‌کرد، حسین از معدود کسانی بود که بیعت را رد کرد و معاویه را محکوم کرد. سید محمد عمادی حائری بر این باور است که وی هدایای معاویه را قبول نکرد.^[۴] معاویه به یزید توصیه کرد که با حسین با نرمش برخورد کند و او را به بیعت مجبور نکند.^[۵][۶]

سرانجام معاویه در نیمه رجب سال ۶۰ هجری قمری درگذشت و پسرش یزید جانشین او شد. بلافاصله پس از مرگ معاویه (۱۵ رجب ۲۲/۶۰ آوریل ۶۸۰) به فرمان یزید، ولید بن عتبه حاکم مدینه، حسین و عبدالله بن زبیر و عبدالله بن عمر^[۷] را در ساعت غیرمعمول به قصر حکومتی فراخواند تا آنان را مجبور به بیعت با یزید کند. عبدالله شبانه به مکه گریخت. به‌گفتهٔ ولیری حسین به همراه پیروانش به قصر آمد و مرگ معاویه را تسلیت گفت^[۸] اما بیعت پنهانی با یزید را به بهانه اینکه بیعت باید در ملاء عام باشد،^[۹][۱۰] دو روز به تعویق انداخت^[۱۱] ولید که تمایلی به درگیری با حسین نداشت، پذیرفت؛^[۱۲] که این امر باعث عزلش شد.^[۱۳] اما مروان که می‌دانست اگر حسین از جلسه خارج شود، دیگر بدون جنگ نمی‌توان به او دست یافت، به ولید گفت که حسین را زندانی کند تا بیعت نماید درغیراین‌صورت سریعاً همان‌جا او را بکشد.^{[۱۴][یادداشت ۱]} سرانجام حسین در شب به همراه خاندانش به مکه رفت، اما برای این منظور از راه اصلی به جای راه فرعی گذر کرد.^[۱۵] در این سفر، زنان و فرزندان، برادران حسین و پسران حسن، با وی بودند.^[۱۶] شرایطی که به‌خاطر وجود حسین و عبدالله در مکه به‌وجود آمده بود، یک وضعیت عادی نبود. مردم مکه به حسین گرایش داشتند.^[۱۷] حسین در مکه در خانهٔ عباس بن عبدالمطلب به سر می‌بُرد و چهار ماه آنجا بود.^[۱۸]

از سوی دیگر خبر مرگ معاویه با خوشحالی کوفیان که اکثر شیعی بودند مواجه شد. سران شیعیان کوفه در خانهٔ سلیمان بن صرد خزاعی جمع شده و در نامه‌ای به حسین، خدا را به‌خاطر پایان یافتن حکومت معاویه شکر کرده، معاویه را خلیفه‌ای ناحق و غصب‌کنندهٔ آن بدون شایستگی نامیده^[۱۹] و اذعان داشتند که دیگر حکومت بنی‌امیه را تحمل نکرده و آنان را غارت‌گر اموال فیء و توزیع‌کنندهٔ اموال خدا بین ثروتمندان و کُشندهٔ بهترین مسلمانان (اشاره به کشتار حجر بن عدی و پیروانش) و زنده‌باقی‌نگهدارندهٔ بدترین مردمان نامیدند.^[۲۰] کوفیان بیان داشتند که نماز جمعهٔ این هفته را به اقامت نعمان بن بشیر — والی کوفه که از سوی معاویه گماشته شده بود — برگزار نخواهند کرد و اگر حسین راغب به آمدن باشد، نعمان را از کوفه بیرون خواهند نمود. ساکنان کوفه و سران قبایل آن، به حسین هفت قاصد با کیسه‌های فراوان از نامه فرستادند که دو قاصد نخست در ۱۰ رمضان ۱۳/۶۰ ژوئن ۶۸۰ به مکه رسیدند.^[۲۱] بسیار نامه‌های دیگری به حسین رسید که برخی از آن‌ها در جهت همرنگ شدن با جماعت کوفی بوده؛ مانند نامه‌های شبث بن ربعی و عمرو بن حجاج که در کربلا به جنگ با حسین رفتند.^[۲۲] حسین در پاسخ به آن‌ها نوشت که حس اتحاد آن‌ها را درک کرده و بیان داشت که امامِ امت باید بر طبق کتاب خدا عمل کرده و اموال را با صداقت تقسیم کرده و خود را وقف خدمت به خداوند نماید. با این وجود، قبل از هر کاری، صلاح را آن دید که پسرعمویش مسلم بن عقیل را به آنجا فرستاده تا شرایط را بررسی کند.^[۲۳][۲۴] حسین، مسلم را به‌همراه چند تن دیگر به کوفه فرستاد و سفارش کرد که مأموریتش مخفی بماند. مسلم در اوایل شوال ۶۰/ژوئیهٔ ۶۸۰ به کوفه رسید و نامهٔ حسین را برای مردم خواند.^[۲۵] مردم کوفه به‌سرعت با مسلم بیعت نموده و حتی مسلم به منبر مسجد کوفه رفت و در آنجا مردم را مدیریت نمود.^[۲۶] گفته می‌شود ۱۸٬۰۰۰ تن برای یاری حسین با مسلم بیعت نمودند.^[۲۷] طرفداران بنی‌امیه و کسانی چون عمر بن سعد، محمد بن اشعث و عبدالله بن مسلم، در نامه‌هایی گزارش وقایع و ناتوانی نعمان بن بشیر، حاکم وقت کوفه، را به یزید رساندند.^[۲۸] به‌گفتهٔ نجم حیدر در دانشنامهٔ اسلام، نعمان قاطعانه در برابر فعالیت‌های مسلم اقدامی انجام نداد.^[۲۹] یزید که دیگر اعتمادی به نعمان نداشت، عزل و عبیدالله بن زیاد را — که والی بصره بود — به‌جای او گماشت. عبیدالله فرمان یافت تا سریعاً به کوفه رفته و آشوب‌ها را بخواباند^{[۳۰][یادداشت ۲]} و با مسلم بن عقیل برخورد شدید کند.^[۳۱] بهرامیان می‌گوید ابن‌زیاد با شناختی که از کوفیان داشت، با انواع اقداماتی مانند تهدید، تطمیع و شایعه‌افکنی توانست کوفه را از هواداران حسین بستاند و نیز با قطع رابطه میان حسین و کوفیان، سپاهی از کوفه برای جنگ با حسین بفرستد و به هدف اصلی بنی‌امیه که کشتن حسین در هر شرایطی بود برسد.^[۳۲] پس از اینکه اقدامات مسلم و کوفیان در شورش و تصرف قصر کوفه به جایی نرسید،^[۳۳] مسلم مخفی شد؛ اما سرانجام مکانش لو رفت و در تاریخ ۹ ذی‌الحجه ۱۱/۶۰ سپتامبر ۶۸۰^[۳۴] پس از آنکه گردنش را زدند، از بام قصر کوفه و در ملأ عام به پایین انداختند. هانی بن عروه رهبر قبیلهٔ مراد نیز به‌خاطر اینکه مسلم را پناه داده بود، مصلوب گردید. یزید طی نامه‌ای ابن زیاد را به‌خاطر برخورد شدیدش مورد تقدیر قرار داد و به وی فرمان داد که مراقب حسین و پیروانش باشد و دستگیرشان کند ولی فقط آنهایی را که قصد جنگ داشتند بکشد.^[۳۵] این در حالی بود که مسلم، نامه‌ای بسیار خوشبینانه حاکی از موفقیت‌آمیز بودن تبلیغاتش و هزاران بیعت از سوی مردم کوفه، به سوی حسین فرستاده بود.^[۳۶]

با وجود توصیه‌های محمد حنفیه، عبدالله بن عمر و اصرارهای پی‌درپی ابن‌عباس در مکه و حتی توصیه‌های عبدالله بن زبیر — که جنبهٔ ریاکارانه داشت، زیرا عبدالله بسیار تمایل داشت که مکه از وجود رقیبانِ دیگرِ حکومت پاک شود — حسین از تصمیمش منصرف نشد.^[۳۷] حسین که از وقایع کوفه خبر نداشت و در تاریخ ۸ یا ۱۰ ذی‌الحجهٔ ۱۰/۶۰ یا ۱۲ سپتامبر ۶۸۰ آمادهٔ عزیمت به سمت کوفه گردید^[۳۸] و به جای حج تمتع، حج عمره را انجام داد و با بهره از غیبت والی مکه، عمرو بن سعید بن عاص که درحال انجام حج در حومهٔ شهر بود، به‌همراه گروهش مخفیانه از شهر خارج شد. ۵۰ مرد از خویشاوندان و دوستان حسین — که می‌توانستند در صورت نیاز بجنگند — به همراه زنان و کودکان، همراه حسین بودند.^[۳۹] حسین در ثعلبیه، برای اولین بار توسط برخی مسافران از خبر قتل مسلم بن عقیل و هانی بن عروه مطلع شد.^[۴۰] رسول جعفریان معتقد است علت پیشروی حسین به سمت کوفه، حتّی پس از شنیدن خبر کشته‌شدن مسلم بن عقیل، امید وی و همراهانش به پیروزی بوده است. وی به گفتارهای نقل‌شده در آن زمان در احتمال پیروزی اشاره می‌کند به این مضمون که جذبهٔ حسین بن علی از مسلم بن عقیل بیشتر است و مردم کوفه با دیدن وی به یاریش می‌شتابند.^[۴۱] حسین در زُباله دریافت که قاصدش قِیس بن مُسَهَّر صیداوی — یا برادر رضاعی حسین عبدالله بن یقطر — که از حجاز به کوفه فرستاده شده بود تا آمدن قریب‌الوقوع حسین را به کوفیان اطلاع دهد،^[۴۲] لو رفته، و با پرتاب شدن از بام قصر کوفه، کشته شده است.^[۴۳][۴۴] حسین با شنیدن این موضوع به حامیانش گفت که با توجه مسائل غم‌بار پیش‌آمده مانند خیانت کوفیان، هر کس مجاز است که از کاروان حسین جدا گردد. تعدادی از کسانی که در راه به حسین پیوسته بودند از وی جدا شدند اما کسانی که از حجاز با وی بودند، او را ترک نکردند.^[۴۵] در دوم محرم، حسین در منطقهٔ کربلا از توابع نینوا خیمه زد. در روایتی از محمد باقر آمده که پشت خیمه‌های کاروان حسین، نیزاری بود و این پوشش گیاهی مانع از محاصره توسط کوفیان می‌شد و تنها راه رویارویی از روبه‌رو بود.^[۴۶] در روز سوم محرم وضعیت با ورود لشکر ۴٬۰۰۰ نفره به فرماندهی عمر بن سعد — که از طرف عبیدالله بن زیاد برای سرکوب شورش دیلمیان در به دستبیِ ری تدارک شده بود — بدتر شد.^{[۴۷][یادداشت ۳]}

در هفتم محرم، نامه‌ای از ابن زیاد به ابن سعد مبنی بر دستور قطع آب بر اردوی حسین رسید.^[۴۸] عمر بن سعد لشکری ۵۰۰ نفره به فرماندهی عمرو بن حجاج زبیدی را بر فرات گماشت. به مدت سه روز، حسین و یارانش تشنگی را متحمل شدند.^[۴۹] با وجود آنکه تلاش‌های ابن سعد برای ایجاد صلح میان ابن زیاد و حسین بن علی در جریان بود، شمر بن ذی‌الجوشن به ابن زیاد پیشنهادی داد و اصرار کرد تا ابن زیاد، حسین را مجبور به تسلیم کند. چون حسین به قلمرو حکومتی ابن زیاد وارد شده بود^[۵۰] و اگر با حسین مصالحه کند، نشان‌دهندهٔ ضعف ابن زیاد و قدرت حسین است. ابن زیاد با شنیدن سخنان شمر، رأیش تغییر کرد.^[۵۱] در نهم محرم شمر به کربلا رسید.^[۵۲] وی حامل پیغامی برای ابن سعد بود که ابن زیاد به عمر بن سعد فرمان داد که اگر حسین تسلیم نشود، به وی حمله کند یا عمر بن سعد فرمان لشکریان را به شمر واگذارد.^[۵۳] عمر بن سعد اجازه نداد تا فرماندهی به شمر محول گردد و خودش مسئولیت انجامش را بر عهده گرفت.^[۵۴]

غروب روز نهم محرم، ابن سعد با سپاهیانش به سمت خیمه‌های حسین رفت.^[۵۵][۵۶] حسین برادرش عباس را فرستاد تا از مقصود کوفیان مطلع شود. در این حین، با شنیدن شرط جدید ابن سعد، دو سپاه به یکدیگر ناسزا و دشنام دادند.^[۵۷] حسین که از موضوع مطلع شده بود، آن شب را مهلت خواست و به خویشاوندان و حامیانش خطابه‌ای خواند که علی بن حسین بعدها آن را روایت کرد: «من یارانی بهتر از یاران خود و خاندانی مخلص‌تر از خاندان خود نمی‌شناسم. خدا شما را پاداش دهد. من فکر می‌کنم که فردا کشته خواهیم شد. من از شما می‌خواهم که بروید و اصراری به ماندن‌تان ندارم. از تاریکی شب استفاده کنید و بروید.»^[۵۸] اما یارانش نپذیرفتند و به بیعت‌شان وفادار ماندند.^[۵۹][۶۰]

صبح روز دهم محرم، حسین لشکریانش را آماده کرد. سمت چپ سپاه را به حبیب بن مظاهر، سمت راست را به زهیر بن قین و پرچم را به عباس سپرد. وی همچنین دستور داد که دورتادور خیمه‌ها، هیزم جمع‌آوری کنند و هیزم‌ها را آتش بزنند.^[۶۱][۶۲] با تیراندازی سپاهیان عمر سعد جنگ شروع شد. جناح راست سپاه کوفه به فرماندهی عمرو بن حجاج زبیدی به سمت سپاهیان حسین بن علی حمله برد، اما با مقاومت لشکر حسین مواجه شده و عقب نشست. عمرو دستور داد که لشکرش تن به نبردهای تن به تن درنداده و تنها از دور اقدام به تیراندازی کنند. جناح چپ سپاه کوفه به رهبری شمر حمله کرد و محاصره‌ای بی‌نتیجه انجام داد و فرمانده سواران سپاه، از ابن سعد خواست که پیاده‌نظام و کمانداران را به کمک وی بفرستد. شبث بن ربعی که قبلاً از حامیان علی بود، حال در لشکر کوفه و تحت امر پیاده‌نظام ابن زیاد بود. وقتی به وی فرمان حمله داده شد، آشکارا گفت که هیچ میلی به انجام این کار ندارد و سواره نظام و ۵۰۰ کماندار این کار را انجام دادند. سواران لشکر حسین که پاهای اسبان‌شان قطع شده بود مجبور به پیاده جنگیدن شدند. رویارویی با حسین و هاشمیان تنها از مقابل امکان داشت؛ ازاین‌رو ابن سعد دستور داد که لشکریانش از همه جهات به سمت خیمه‌های حسین رفته تا آن‌ها را برچینند. اما برخی از حامیان حسین در میان خیمه‌ها حرکت کرده و با آن‌ها سرسختانه جنگیده و مقاومت کردند. ابن سعد دستور داد که خیمه‌ها را آتش بزنند. در آغاز این کار به سود حسین شد، چون آتش باعث شد تا از ورود سپاهیان عمر بن سعد جلوگیری شود. شمر به سمت خیمه‌های زنان حسین پیش روی نمود و می‌خواست خیمه‌ها را بسوزاند که همراهانش وی را سرزنش نمودند که شرمگین شد و از این کار منصرف گردید.^[۶۳] این حمله، به حمله نخست یا حمله اول شهره شد که تعدادی از سپاهیان حسین در آن کشته شدند.^{[نیازمند منبع]} در ظهر، حسین و یارانش نماز ظهر را به صورت نماز خوف به جا آوردند.^[۶۴][۶۵] در هنگام نماز نیز سپاهیان کوفه به نمازگزاران حمله کردند و این امر باعث کشته شدن جمعی دیگر از یاران حسین بن علی شد. پس از اقامه نماز، نبرد تن به تن آغاز شد.^{[نیازمند منبع]} بعد از ظهر، سپاهیان حسین، به شدت تحت محاصره قرار گرفتند. سربازان حسین پیش رویش کشته می‌شدند و کشتار هاشمیان نیز که تا آن لحظه وارد میدان جنگ نشده بودند، شروع شد.^[۶۶] اولین فرد هاشمی که کشته شد علی‌اکبر پسر حسین بود.^[۶۷][۶۸] سرآخر، عباس نیز به میدان نبرد رفت و پس از کشته شدن او، سپاهیان کوفه به سمت حسین بن علی حمله بردند و او را به قتل رساندند و سر از تن او جدا کردند.^[۶۹]

دانشنامهٔ امام حسین تعداد سپاهیان ابن سعد را — که در منابع نسبتاً معتبر گزارش شده — از دست‌کم ۴٬۰۰۰ تا ۳۵٬۰۰۰ نفر آورده است.^[۷۰] رسول جعفریان مقدار نیروهای سپاه یزید را از ۲۲ تا ۳۵ هزار نفر عنوان کرده است.^[۷۱] هنری مانسون شمار نیروها را ۳۰ هزار نفر عنوان کرده است.^[۷۲]

به‌گفتهٔ بلاذری و دینوری، تعداد سپاه حسین ۳۲ سواره نظام و ۴۰ پیاده بوده است.^[۷۳] دانشنامهٔ امام حسین گزارش‌های گوناگون در منابع مختلف در این‌باره را ۸۲، ۱۱۴، ۱۴۵، ۱۷۰، ۶۰۰ و ۱٬۰۰۰ نفر آورده است.^[۷۴] تعداد همراهان حسین بن علی در هنگام خروج از مکه به سمت کوفه، پنجاه نفر گزارش شده است که شامل ۱۸ نفر طالب و ۳۲ نفر از دیگران بوده‌اند.^[۷۵] در اخبارالطوال آمده است که ابوحنیفه دینوری این جمعیت را ۳۲ نفر سواره چهل نفر پیاده دانسته است. مسعودی در مروج الذهب تعداد همراهان حسین در هنگام مواجهه با سپاهیان حر بن یزید را ۶۰۰ نفر گزارش می‌کند که ۵۰۰ سواره و ۱۰۰ پیاده بوده‌اند. سید مهدی شمس‌الدین در کتاب انصارالحسین، این آمار مسعودی را به جهت مشخص نبودن منبع خبر، دچار خدشه می‌داند و بر این باور است که احتمالاً بین عبارت خمسه و خمسمائه تصحیف صورت گرفته است. در روایتی که عمار دهنی از محمد باقر نقل می‌کند، همراهان حسین در هنگام اتراق در کربلا، ۴۵ سواره و ۱۰۰ پیاده بودند. ابن نمای حلی نیز همین تعداد را برای همراهان حسین در روز عاشورا گزارش کرده است. در این میان ابومخنف از قول ضحاک بن عبدالله گزارش می‌کند که تعداد همراهان حسین در هنگام اقامه نماز عاشورا، ۷۲ نفر بوده‌اند.^[۷۶]

یکی از دشوارترین و مبهم‌ترین مسائل مربوط به کربلا، تعداد یاران حسین بن علی است که گزارش‌ها در این خصوص از چند جهت خدشه پذیر عنوان شده‌اند. حدسی بودن آمارها، متکی بودن برخی آمارها به زمان و مکان، احتساب کشته‌شدگان پس و قبل از عاشورا به کشته‌شدگان کربلا و… از این دست خدشه‌هاست.^[۷۷] در نهایت پس از نبرد کربلا، ۷۲ سر از سران کشته‌شدگان کربلا را به دربار ابن زیاد برده شد. سماوی با توجه به مآخذ در دسترسش، تعداد مجموع کشته‌شدگان کربلا را ۹۲ نفر گزارش می‌کند. با این حساب این احتمال داده شده است که تنها سر افرادی به دربار یزید برده شدند که معروفیت قبیله‌ای داشته‌اند. طبری و دینوری، تعداد سرها را در نسبت قبیله‌هایی که سرهای کشته‌شدگان را به کوفه حمل می‌کردند، چنین گزارش کرده‌اند: «در قبیله کنده ۱۳ نفر، هوازن ۲۰ نفر، تمیم ۱۷ نفر، اسد ۶ نفر، مذحج ۷ نفر، ثقیف ۱۲ نفر، ازد ۵ نفر و ۷ نفر دیگر در قبایل دیگر.»^[۷۸] به گزارش محدثی، مجموع کسانی که نامشان در زیارت ناحیه و برخی منابع دیگر آمده است، ۱۳۸ نفر غیر از بنی‌هاشم هستند که ۱۴ نفر از آنان غلام بودند. محدثی همچنین تعداد سرهای تقسیم شده در میان قبایل را ۷۸ سر عنوان می‌کند.^[۷۹] شبلنجی در نورالبصار نیز تعداد کشته‌شدگان سپاه حسین را مجموعاً ۷۰ نفر گزارش می‌کند و این قول خود را به مشهور زمان خویش مستند می‌کند.^[۸۰]

بر اساس آنچه علی بن موسی الرضا در روایت ریان بن شبیب گزارش می‌دهد، تعداد کشته‌شدگان بنی‌هاشم در نبرد کربلا، ۱۸ نفرند که رضا آنان را بی‌نظیر توصیف می‌کند.^[۸۱] منابعی چون اعیان الشیعه تعداد بنی‌هاشم کشته‌شده در نبرد کربلا را ۲۵ نفر گزارش کرده‌اند اما زیارت ناحیه مقدسه و گزارش شیخ مفید در کتاب الارشاد، تعداد کشته‌شدگان بنی هاشم در کربلا را ۱۷ نفر یاد کرده‌اند. شیخ مفید نام‌های آنها چنین فهرست کرده است:^[۸۲]

علاوه بر ۱۷ نام گزارش شده در زیارت ناحیه مقدسه، ۱۳ کشته دیگر کربلا که از تبار بنی‌هاشم بودند، نامشان در این زیارت نیامده است. همچنین ۳ کودک از بنی‌هاشم در میان کشته شدگان گزارش شده است که در این صورت، تعداد کشته‌شدگان بنی‌هاشم ۳۳ نفر می‌باشد.^[۸۳]

^{راهنمای فهرست: (      ن/م = نامشخص       = صحابه نبودن/در زیارت ناحیه ذکر نشدن       صحابه بودن/ذکر شدن در زیارت ناحیه)}