جنگ شش‌روزه

در پی تشکیل کشور اسرائیل، سازمان آزادی‌بخش فلسطین که در آن زمان تنها سازمان نظامی-سیاسی فلسطینی بود و شرق اورشلیم، کرانه باختری رود اردن و نوار غزه را در اختیار داشت، طی منشوری که در سال ۱۹۶۴ منتشر کرد، خواهان بیرون راندن «صهیونیست‌ها» (اسرائیلی‌ها) از «سرزمین‌های عربی» تنها با نیروی قهر و با کمک برادران عرب خود شده بود.^[۴][۵] همچنین برخوردهای مرزی کشور تازه تأسیس اسرائیل با همسایگان عرب خود از جمله در قضیه بحران کانال سوئز، قضیه بحران ملی آب در اسرائیل، حادثه سامو و اختلاف اسرائیل با اردن و همچنین قضیه مالکیت بلندی‌های جولان توسط سوریه، لبنان و اسرائیل همگی دست به دست هم داد تا پیش‌زمینه جنگی میان این کشورها فراهم شود.^[۶]

در ۱۴ مه اسرائیل مطلع شد که نیروهای نظامی مصر در حالت آماده باش قرار گرفته‌اند و مصر در حال متمرکز کردن نیروهای خود در صحرای سینا است. به دستور سپهبد عبد الحکیم عامر در فرمان رزمی شماره ۱ نیروهای نظامی مصر از ساعت ۱۴:۳۰ روز ۱۴ مه ۱۹۶۷ برای جنگ در حالت آماده باش کامل قرار گرفتند. روز ۱۵ مه نخست‌وزیر اسرائیل دستور داد تا تعدادی از واحدهای زرهی برای تقویت جبهه سینا به مرزهای آن منطقه اعزام شوند. در ۱۶ مه جمال عبدالناصر در نامه‌ای به سازمان ملل خواستار خروج نیروهای پاسدار صلح سازمان ملل متحد از منطقه حائل مرزی میان مصر و اسرائیل می‌شود. مضمون نامه به این شرح است که مصر برای مقابله احتمالی با هرگونه تهدید نظامی اسرائیل علیه کشورهای عربی در حال متمرکز کردن نیروهای خود در امتداد مرز با اسرائیل است و به همین دلیل لازم است نیروهای پاسدار صلح فوراً منطقه را ترک کنند. در همان روز رادیو قاهره اعلام کرد که «بقای اسرائیل بیش از حد طول کشیده، ما از تهاجم اسرائیل استقبال می‌کنیم. ما از جنگی که مدتها انتظارش را کشیده‌ایم استقبال می‌کنیم. نقطه اوج فرارسیده است. زمان جنگی که نابودی اسرائیل را به همراه دارد فرا رسیده است.». در ۱۸ مه مصر مجدداً از سازمان ملل خواست تا نیروهای پاسدار صلح را از منطقه خارج کند. بحران با خارج شدن نیروهای پاسدار صلح سازمان ملل متحد از صحرای سینا در ۱۹ مه تشدید شد. پس از خارج شدن این نیروها، دولت مصر به رهبری جمال عبدالناصر به استقرار و وارد کردن نیروهای بیشتر به صحرای سینا ادامه داد و نیروها و جنگ‌افزارها بر مرز اسرائیل متمرکز شدند. در ۲۲ مه، مصر با بستن تنگه تیران که خلیج عقبه را با دریای سرخ مرتبط می‌کند، این راه آبی را ب کشتی‌های اسرائیلی بست و بندر تازه‌بنیاد آن زمان بندر ایلات که در جنوبی‌ترین بخش اسرائیل قرار دارد را عملاً به حالت تعطیل درآورد.^[۷] خلیج عقبه در آن دوران تنها راه ارتباطی دریایی اسرائیل با شرق بود. اسرائیل نفت خود را از عمده‌ترین شریک نفتی خود یعنی ایران از همین طریق وارد می‌کرد و بسته شدن این مسیر برای اسرائیل تأثیر فلج‌کننده به دنبال داشت.^{[نیازمند منبع]}

هم‌زمان سوریه، اردن و عراق هم نیروهایشان را به‌طور مشترک در بلندی‌های جولان و کرانه باختری رود اردن برای حمله‌ای غافلگیرانه جمع کردند. در همین حال اسرائیل با توجه به مساحت کم و اندازهٔ نسبتاً کوچکش استراتژی مبنای جنگ در خاک دشمن به جای جنگ در خاک خود را اتخاذ کرد.^[۸][۹]

یکی از پرتنش‌ترین دوره‌ها در تاریخ اسرائیل سه هفته پیش از جنگ شش روزه بود، دوره‌ای که به «دوره انتظار» معروف است. این دوره، دوره‌ای از اضطراب، عدم قطعیت و آماده‌سازی در داخل اسرائیل بود، زیرا کشور با تهدید قریب‌الوقوع یک جنگ منطقه‌ای تمام عیار مواجه بود. مصر تنگه تیران را بسته بود، که به منزله اقدام جنگی بود و لحن کشورهای عربی برای مردم اسرائیل هراس‌انگیز بود.^[۱۰] رادیو مصر که به زبان عربی برنامه‌هایی مهیج و ضد اسرائیلی پخش می‌کرد، همه روزه از فلسطینیان می‌خواست که از اسرائیل خارج شوند تا «در مسیر بولدوزرهایی که قرار بود اسرائیلی‌ها را به دریا بریزند قرار نگیرند!»^[۱۱]

اسرائیل که حمله هم‌زمان ارتش‌های مصر، عراق، سوریه و اردن را در چند قدمی خود می‌دید، پیشدستی کرده و در ۵ ژوئن ۱۹۶۷ به نیروی هوایی مصر حمله کرد.^[۱۲] اسرائیل با دریافت اطلاعاتی حیاتی به وسیله عوامل اطلاعاتی خود در مصر پی برد که ارتش مصر بیش از ۴۰۰ هواپیمای جنگی خود را در نقاطی جمع کرده که در روزهای بعد به مواضع اسرائیل حمله کنند.^[۱۳] ژنرال‌های اسرائیلی که کار کشور تازه تأسیس خود را با بلند شدن هواپیماهای مصری تقریباً تمام شده می‌دیدند تصمیم به نابودی جنگنده‌های مصری قبل از بلند شدن یکباره آن‌ها بر روی اسرائیل گرفتند. نیروی هوایی اسرائیل طی عملیات فکوس با حمله‌ای غافلگیرانه به فرودگاه‌های نظامی مصر با فرستادن تقریباً تمام ۲۰۰ فروند هواپیمای جنگندهٔ فعال خود،^[۱۴] طی چند ساعت ۳۳۸ فروند از هواپیماهای جنگی مصر که شامل جنگنده‌های میگ و بمب‌افکن‌های توپولف ساخت شوروی بودند به همراه باندهای فرود و ۱۰۰ خلبان مصری را پیش از اینکه مصر بتواند پاسخ مناسبی به حمله بدهد، بر روی زمین نابود کرد. در این حملات تمامی ۳۰ فروند بمب افکن توپولف تو-۱۶، ۲۷ فروند از مجموع ۴۰ فروند بمب افکن ایلیوشین-۲۸، ۱۲ جنگنده-بمب افکن سوخو-۷، بیش از ۹۰ فروند میگ-۲۱، ۲۰ فروند میگ-۱۹، ۲۵ فروند میگ-۱۷ و ۳۲ فروند هواگرد ترابری نظامی و بالگرد و تعدادی رادار و سامانهٔ ضدهوایی ارتش مصر منهدم شدند.^[۱۵] البته در رابطه با تعداد دقیق هواپیماهای نابود شدهٔ مصری اختلاف نظرهایی وجود دارد. طی این عملیات ۱۹ جنگندهٔ اسرائیلی نیز توسط جنگنده‌های مصری و پدافند هوایی مصر سرنگون شدند. یک جنگندهٔ آسیب دیدهٔ اسرائیلی نیز به دلیل عدم شکستن سکوت رادیویی و اعلام وضعیت خود، به اشتباه توسط موشک هاوک پدافند هوایی اسرائیل در اطراف مرکز تحقیقات هسته‌ای نگو سرنگون شد. جنگندهٔ اسرائیلی دیگری نیز پس از انفجار یک بمب‌افکن مصری آسیب دیده و نابود شد.^[۱۶][۱۷]

گفته می‌شود در زمان حملهٔ اسرائیل فقط چهار جت آموزشی و غیر مسلح مصری در حال گشت‌زنی بودند. با این حمله اسرائیل برتری مطلق هوایی در جنگ را به‌دست‌آورد و با استفاده از این امتیاز ابتکار عمل را به‌دست گرفت. مصر با انکار ضربه شدیدی که دریافت کرده بود مدعی شد که حمله بسیار موفقی علیه اسرائیل ترتیب داده است. بر اساس این اخبار دروغ پادشاه اردن ملک حسین دستور حمله به اسرائیل را صادر کرد. اردن با گلوله‌باران تل‌آویو، پایگاه هوایی رمات داوود بزرگ‌ترین پایگاه هوایی اسرائیل، حمله هوایی به شهرهای نتانیا و کفار سابا و حمله خمپاره‌ای به غرب اورشلیم، وارد جنگ شد. با افروخته شدن آتش جنگ، بعد از ۲ روز سوریه هم وارد جنگ شد و از بلندی‌های جولان شروع به پرتاب راکت‌های کاتیوشا و آتش توپخانه شدید به دشت هولا (حوله) در اسرائیل کرد.

ارتش مصر نهایتاً با عقب‌نشینی از صحرای سینا، تا آن سوی کانال سوئز عقب رانده شد. در همین حال ارتش اسرائیل با تغییر میدان جنگ به سوی بلندی‌های جولان و کرانه باختری رود اردن که مقر نیروهای اردنی و سوری بود توانست آن‌ها را شکست دهد و بلندی‌های جولان و کشتزارهای شبعا را به اشغال خود درآورد.^[۱۸]

در تاریخ ۱۰ ژوئن ۱۹۶۷ اسرائیل آخرین حملات به بلندی‌های جولان را تکمیل نموده بود. قرارداد آتش‌بسی به پیشنهاد کشورهای عربی در روز بعد از آن یعنی ۱۱ ژوئن به امضاء رسید. تلفات اعراب بسیار سنگین تر از تلفات اسرائیل بود: کمتر از هزار اسرائیلی در مقایسه با بیش از ۲۰۰۰۰ نفر از نیروهای عرب کشته شدند.^[۱۹]و در نتیجهٔ این جنگ اسرائیل نوار غزه، صحرای سینا، کرانه باختری رود اردن (شامل اورشلیم شرقی) را تصرّف کرد.^[۲۰] در مجموع با پیروزی‌های به دست آمده و سرزمین‌های تازه اشغال شده مساحت اسرائیل ۳ برابر شد^[۲۱] و در حدود یک میلیون عرب که در مناطق اشغال‌شده زندگی می‌کردند به زیر کنترل مستقیم اسرائیل درآمدند.

در پی این جنگ شورای امنیت سازمان ملل متحد قطعنامه ۲۴۲ شورای امنیت را تصویب کرد^[۲۲] که به موجب آن از همه دولت‌های درگیر خواسته شد تا از ادعاهای خود نسبت به سرزمین و حق حاکمیت یکدیگر صرف نظر کنند و مرزها را به رسمیت بشناسند و اسرائیل از سرزمین‌های اشغال شده طی این جنگ عقب‌نشینی کند. اسرائیل عقب‌نشینی خود از سرزمین‌های اشغالی را مشروط بر به رسمیت شناخته شدن اسرائیل از سوی دولت‌های عربی متخاصم دانست.^[۲۳]

اسرائیل بعد از پایان قرارداد آتش‌بس به کسانی که اسرائیل را ترک و جهت تسریع حمله عرب‌ها، به کشورهای عربی همسایه وارد شده بودند اجازه بازگشت نداد و به این ترتیب موجی از مهاجران فلسطینی در کشورهای مصر، سوریه، اردن و لبنان پدید آمد. امّا از آنجا که هیچ‌یک از کشورهای میزبان علاقه‌ای به پذیرش دائمی این مهاجران نداشتند، اقدام به تشکیل اردوگاه‌های پناهندگی در بیابان‌های خود به دور از تمام امکانات اوّلیهٔ زندگی نمودند.^[۲۴][۲۵]

در نهایت خصومت میان مصر و اسرائیل با امضای پیمان صلح اسرائیل و مصر در ۲۶ مارس ۱۹۷۹ پایان یافت. خصومت میان اردن و اسرائیل هم با امضای پیمان صلح اسرائیل–اردن در ۲۶ اکتبر ۱۹۹۴ رسماً پایان پذیرفت.

مذاکرات میان اسرائیل با سوریه و لبنان در جهت دستیابی به صلح، هنوز به نتیجهٔ مطلوبی نرسیده‌اند.^[۲۶]

در آغاز جنگ، مصر و اسرائیل هر دو اعلام کردند که توسط کشور مقابل مورد حمله قرار گرفته‌اند.^[۲۷] دولت اسراییل بعداً موضع اولیه خود را رها کرد و اذعان کرد که اسرائیل ابتدا حمله کرده است و مدعی شد که این یک حمله پیشگیرانه در برابر تهاجم برنامه‌ریزی شده مصر بوده است.^[۲۷][۲۸] دیدگاه اعراب این بود که حمله به مصر غیرقابل توجیه است.^[۲۹][۳۰] بسیاری از محققان اسرائیلی، این جنگ را یک جنگ پیشگیرانه به عنوان نوعی دفاع از خود می‌دانند.^[۳۱] با این حال، جنگ توسط دیگر محققان، به عنوان جنگ تجاوزکارانه ارزیابی شده است.^[۳۲]

اتهامات متعددی مبنی بر حمایت مستقیم نظامی از اسرائیل در طول جنگ توسط ایالات متحده و بریتانیا از جمله تأمین تجهیزات (با وجود تحریم) و مشارکت نیروهای آمریکایی در درگیری وجود داشته است. ^{[۳۳] [۳۴][۳۵] [۳۶] [۳۷]} همچنین ادعا شده است که اتحاد جماهیر شوروی در حمایت از متحدان عرب خود، از قدرت دریایی خود در دریای مدیترانه استفاده کرد تا به عنوان یک مانع اصلی برای نیروی دریایی ایالات متحده عمل کند. ^[۳۸][۳۹]

در جریان جنگ، قاهره اعلام کرد که هواپیماهای آمریکایی و انگلیسی در حمله اسرائیل شرکت دارند. ناصر به دنبال این ادعا روابط دیپلماتیک خود را قطع کرد. تصویر ناصر از آمریکا به گونه ای بود که شاید بدترین تئوری‌ها را باور می‌کرد. اما انور سادات تلویحاً گفت که ناصر از این توطئه عمدی برای متهم کردن ایالات متحده به عنوان پوشش سیاسی برای مصرف داخلی استفاده کرده است. ^[۴۰] لطفی عبدالقادر، مدیر رادیو قاهره در اواخر دهه ۱۹۶۰، که ناصر را در دیدارهایش در مسکو همراهی می‌کرد، نظریه توطئه خود را داشت مبنی بر اینکه هم شوروی و هم قدرت‌های غربی می‌خواهند ناصر را سرنگون کنند یا نفوذ او را کاهش دهند. ^[۴۰]

در ۸ ژوئن ۱۹۶۷، هواپیماهای جنگی اسرائیل و قایق‌های اژدرافکن به یک کشتی اطلاعاتی الکترونیک ایالات متحده که جنگ شش روزه را زیر نظر داشت، حمله کردند. تعداد تلفات این حادثه ۳۴ آمریکایی کشته و ۱۳۶ زخمی بود. دلیل این حملات هم چنان موضوع بحث است: بیشتر آن‌ها می‌گویند که این یک تصادف بوده است. بعضی‌ها توطئهٔ سیا را می‌بینند. واشینگتن غرامت و عذرخواهی رسمی اسرائیل را برای این حمله پذیرفت.^[۴۱]

رفتار ارتش اسرائیل با اسرای مصری در طول شش روز جنگ و دوره پس از آن نیز به ندرت و با سانسور گزارش شده است. از آنجا که استراتژی آن یک حمله غافلگیرانه و دیوانه‌وار در سراسر سینای مصر بوده، نیروهای اسرائیلی هیچ ظرفیتی برای مراقبت از ده‌ها یا حتی صدها هزار سرباز دشمن که در عقب مانده بودند نداشتند. یکی از روش‌هایی که اسرائیل برای برخورد با اسیران مصری به کار برده است جمع کردن آنها و کشتن دسته جمعی آنها بود. برخی از مورخان جنگ تخمین می‌زنند که ممکن است ۱۰۰۰۰ سرباز مصری پس از تسلیم کشته شده باشند.^[۴۲]

روزنامه اسراییلی هاآرتص در ۲۷ ژوئن ۲۰۰۰ گزارش داد که طبق تحقیقات محققان و سربازان بازنشسته ارتش اسرائیل، سربازان ارتش اسرائیل صدها سرباز مصری غیرمسلح را در سینا در طول مبارزات سینا در سال ۱۹۵۶ و بعداً در طول جنگ شش روزه ۱۹۶۷ اعدام کردند. در سال ۱۹۹۷، بی‌بی‌سی، گزارش داد. محمد منیب، دبیرکل EHRO گزارشی را تشریح کرد که طی آن شهادت‌های تأیید شده از چند افسر و سرباز مصری که شاهدان عینی کشتار اسرای جنگی مصری به دست نیروهای اسرائیلی در طول جنگ بودند، به دست آمد گزارش منیب تأیید کرد که اسرائیل بین ۷۰۰۰ تا ۱۵۰۰۰ اسیر جنگی مصری را در طول جنگ‌های ۱۹۵۶ و ۱۹۶۷کشته است. وی خاطرنشان کرد که اسرا از نظامیان و غیرنظامیان بودند که تعدادی از آنها توسط تانک‌های اسرائیلی که برای عبور از روی آنها استفاده می‌شد در حالی که آنها بسته بودند کشته شدند. وی افزود این جنایات فراتر است از آنچه در طول جنگ‌های دیگر مانند جنگ جهانی دوم و جنگ در بوسنی رخ داده است.^[۴۳]

در ۱۶ اوت ۱۹۹۵، «آریه اسحاقی» استاد دانشگاهی که قبلاً برای بخش تاریخ نیروهای دفاع اسرائیل کار می‌کرده است، مدّعی شد که در خلال جنگ شش‌روزه در حدود ۱۰۰۰ اسیر جنگی مصری را که سلاح‌هایشان را رها کرده و به صحرا گریخته بودند، به قتل رسانده است. این ادعا توجه همگان را چه در داخل اسرائیل و چه در سطح جهان جلب کرد. بعدها مشخص شد که این ادّعا برای انحراف افکار عمومی از ۴۹ مورد قتل اسیران جنگی که در جنگ سال ۱۹۵۶ انجام شده بود، اقامه شده است.^[۴۴][۴۵]

با این وجود ادّعای هیچ‌یک در مورد قتل هزار اسیر جنگی مصری به دست نیروهای اسرائیل یا مصر اثبات نشده است. شاهدان عینی موارد متفاوتی از قتل اسیران مصری (در گروه‌های ۳۰ تا ۶۰ و ۱۵۰ نفری) را گزارش کرده‌اند.^[۴۶]

بنابر گزارش نیویورک تایمز (۲۱ سپتامبر ۱۹۹۵)، دولت مصر اعلام کرده است که دو گور دسته‌جمعی را یافته که بازمانده‌های ۳۰ تا ۶۰ اسیر جنگی مصری که به ضرب گلوله در طول جنگ شش روزه جان‌باختند را در خود داشته است.^[۴۷]

• نقشه‌های جنگ شش‌روزه در وبگاه بی‌بی‌سی