ترجیع‌بند
تَرجیع‌بَند یا بند گردان از قالب‌های شعر فارسی است که از غزل‌های چندبیتی که هم‌وزن هستند تشکیل شده و برای اتصال این غزل‌ها به یکدیگر از یک بیت تکراری استفاده می‌نماید. بیت ترجیع با قافیه‌ای ویژه و لفظ و معنی یکتا تکرار می‌گردد. این بیت بندِ ترجیع یا بندِ گردان نامیده می‌شود. به هریک از غزل‌ها، خانه یا رشته گفته می‌شود.[۱] هر خانه از ۵ تا ۲۵ بیت (گاه کمتر یا بیشتر) تشکیل شده. معروف‌ترین ترجیع‌بندها از هاتف اصفهانی و سعدی است.[۲]
بند اول یک ترجیع‌بند از فرخی سیستانی در وصف نوروز:
| ز باغ ای باغبان ما را همی بوی بهار آید | کلیدِ باغِ ما را ده که فردامان به کار آید | |
| کلیدِ باغ را فردا هزاران خواستار آید | تو لختی صبر کن چندان که قمری بر چنار آید | |
| چو اندر باغِ تو بلبل به دیدارِ بهار آید | ترا مهمان ناخوانده به روزی صد هزار آید | |
| کنون گر گلبنی را پنج شش گل در شمار آید | چنان‌دانی که هرکس را همی زو بویِ یار آید | |
| بهار امسال پندار همی خوشتر ز پار آید | وزین خوشتر شود فردا که خسرو از شکار آید | |
| بدین شایستگی جشنی بدین بایستگی روزی | ملک را در جهان هر روز جشنی داد و نوروزی |
در ادبیات فارسی شاید بتوان ترجیع‌بند معروف سعدی[۳] را شاهکار این سبک از سرایش شعر نامید. این ترجیع‌بند که بندِ گردان آن «بنشینم و صبر پیش گیرم، دنبالهٔ کار خویش گیرم» است، این‌گونه آغاز می‌شود:
| ای سروِ بلندقامتِ دوست | وه وه که شمایلت چه نیکوست | |
| در پایِ لطافتِ تو میراد | هر سروِ سَهی که بر لبِ جوست | |
| نازک‌بدنی که می‌نگنجد | در زیرِ قبا چو غنچه در پوست | |
| مَه‌پاره به بام اگر برآید | که فرق کند که ماه یا اوست؟ | |
| آن خرمنِ گل نه گل که باغ است | نه باغِ ارم که باغِ مینوست | |
| آن گویِ معنبرست در جیب | یا بویِ دهانِ عنبرین‌بوست |
منابع
ویرایش- ↑ آرایه‌های ادبی (قالب‌های شعر، بیان و بدیع). (ISBN 964-05-0036-4)
- ↑ مصاحب، غلامحسین (به سرپرستی) (۱۳۸۳)، دایرةالمعارف فارسی، تهران: انتشارات امیرکبیر، شابک ۹۶۴-۳۰۳-۰۴۵-۸
- ↑ ترجیع بند مشهور سعدی
پیوند به بیرون
ویرایش- لغتنامه دهخدا - ترجیع بند
- ترجیع بند عاشقانه سعدی وبلاگ اشارات مبهم
