امانت بین کتابخانه‌ای

تورم و افزایش بی‌رویه قیمت منابع اطلاعاتی به ویژه نشریات علمی، فشار اقتصادی، کاهش بودج، و محدودیت فیزیکی در دهه‌های اخیر مشکلات متعددی برای کتابخانه‌ها در تدارک دسترسی به منابع اطلاعاتی برای کاربرانشان ایجاد کرده است. همه این موارد موجب شده که کتابخانه‌ها برای مقابله با این مشکلات و به منظور صرفه‌جویی در هزینه‌ها و افزایش دسترسی از سیاست مالکیت منابع به سیاست دسترسی به منابع و اشتراک منابع روی آورند^[۲]. در کنار مشکلات اقتصادی، انتشار روزافزون اطلاعات به اشکال مختلف نظیر کتاب، گزارش، و ا نواع منابع دیجیتال و الکترونیکی هیچ کتابخانه‌ای قادر به گردآوری همه اطلاعات مورد نیاز جامعه استفاده کننده خود نیست، زیرا از نظر بودجه، نیروی انسانی وفضا دارای امکانات محدودی است. یک راه حل منطقی برای حل این مشکل، روی آوردن به اشتراک منابع و همکاری‌های بین کتابخانه‌ایست ^[۳].

در گذشته، امانت کتابخانه‌‌ای منابع چاپی نیازمند وجود یک فهرستگان روزآمد از منابع کتابخانه‌ها و تدوین خط مشی مدون و مصوب برای اجرای نظام امانت بین کتابخانه‌ای بود. با گسترش شبکه‌های اینترنتی،‌ فهرستگان‌ها به شکل الکترونیکی درآمده و روی اینترنت قرار گرفتند. علاوه بر فهرستگان، وجود نیروی انسانی آموزش دیده نیز از پیش نیازهای اجرای امانت بین‌کتابخانه‌ایست ^[۴].

در خارج از ایران طرح امانت بین کتابخانه‌ای برای اولین بار توسط گرین در سال ۱۸۷۶ ارائه شد. در سال ۱۹۰۹ پیشنهاد دیگری در کنفرانس انجمن کتابداران آمریکا در همین زمینه مطرح گردید که منجر به تدوین مقرراتی توسط کتابخانه کنگره آمریکا شد. به طور جدی ارائه خدمانت امانت بین‌کتابخانه‌ای از سال ۱۹۱۷ با تدوین قانون امانت بین‌کتابخانه‌ای در ایالات متحده آغاز شد که به موجب آن کتابخانه‌ها می‌توانستند تعداد محدودی از مدارک خود را به امانت دهند. سپس در سال ۱۹۵۲ قانون دیگری در مورد امانت بین کتابخانه‌ها وضع شد که دامنه امانت مدارک را گسترش می‌داد. کتابخانه‌های دانشگاهی از اولین کتابخانه‌هایی بودند که از امانت بین کتابخانه‌ای استفاده می‌کردند. ارسال درخواستها که به صورت فرمهای متحد الشکل طراحی شده بود از طریق پست صورت می‌گرفت.در سال ۱۹۶۷ برای اولین بار شبکه امانت بین کتابخانه‌ای ایالت نیویورک از تجهیزاتی نظیر تایپ از راه دور5 استفاده نمود که موجب شد ارسال درخواستها بسیار سریع صورت گیرد.با توسعه فناوری در دهه‌های هشتاد و نود،طبق قانون امانت بین‌کتابخانه‌ای ۱۹۹۳،کلیه امور مربوط به امانت بین‌کتابخانه‌ای از طریق شبکه‌های کتابخانه‌ها انجام می‌شود: نظیر ارسال درخواستها،صورتحساب‌ها،پرداختها و حتی مدارک به صورت الکترونیکی ^[۵].

در ایران طرح امانت بین کتابخانه¬ای برای نخستین بار در ۲۰ آذر ماه ۱۳۴۸ پیشنهاد ودر همان سال توسط مرکز اطلاعات ومدارک علمی ایران آغاز شد. این مرکز به عنوان رابط بین کتابخانه‌ها عمل می‌کرد. آیین نامه این طرح مشکلاتی داشت که ارائه خدمات را بامشکل مواجه می‌ساخت. که آیین نامه مذکوردر سال ۱۳۶۲ مورد بررسی قرار گرفت، تغییر مهمی که در این آیین نامه صورت گرفت این بود که کتابخانه‌ها می‌توانستند با یکدیگر ارتباط مستقیم داشته باشند و برای پرداخت هزینه‌ها از تمبر استفاده کنند. این طرح به علت داشتن نقائصی از جمله کند بودن روند خدمات، نبود سیستم اطلاعاتی وعملیاتی لازم، مشخص نبودن هزینه‌ها و روش‌های دریافت و پرداخت، خسارت دیدن یا گم شدن کتاب‌ها، نبود حمایت‌ها ی مالی مشخص با شکست مواجه شد. تا این که در سال ۱۳۷۵، طرحی با عنوان "طراحی سیستم جدید امانت بین کتابخانه‌ها" و با هدف فراهم‌آوری ملزومات اجرای کارا واثر بخش طرح امانت بین کتابخانه‌ها انجام شد.طرح امانت بین کتابخانه‌ها با عنوان طرح امین از نیمه دوم سال ۱۳۷۹ به اجرا درآمد ^[۶].

در حال حاضر غیر از تفاهم‌نامه‌ها توافق‌های دوجانبه‌ای که ممکن است برخی کتابخانه‌های دانشگاهی به صورت موردی با هم داشته باشند، سه طرح ملی در حوزه اشتراک منابع یا امانت بین کتابخانه‌‌ای در ایران وجود دارد به شرح زیر.