Feliza Bursztyn

New Yorkeko Art Students League-n pintura ikasi zuen eta Parisko La Grande Chaumière akademian eskultura. 1960ko hamarkadan, material horrekin obra ugari garatu zituen, eta gurpil konglomeratuak, uztaiak, azkoinak eta laminak bezalako lan sinpleetatik, ardatz bertikal baten inguruan gutxi soldatuta zeudenak, produktu askoz konplexuagoetara igaro zen.

1965ean, Mirando al norte txatarraz egindako lanarekin, Eskulturako lehen saria lortu zuen XVII. Areto Nazionalean. 1968an eskultura zinetikoekin erakusketa bat egin zuen. 1971n Homenaje a Ghandi (Gandhiri omenaldia) egin zuen, eta Zazpigarren eta Ehun kalearen artean dago, Bogotan. Aldi horretan Las camas (Oheak) proiektua ere garatu zuen.

1970eko hamarkadako bigarren zatian beste bi lan publiko egin zituen, Andromeda eskultura eta La última cena murala, maila ezberdinetan jarritako 276 panelez osatua, hainbat mailatan instalatuta, bakoitza puntuzko soldaduraz zapaldutako eta itsatsitako mahai-tresna ugarirekin. Azken hori Bogotako SENA Hotelen Zentroan dago. 1980ko hamarkadaren hasieran hainbat eskultura egin zituen, hil ondoren aurkeztu zirenak.

1980ko hamarkadaren hasieran, Kolonbiako ordena publikoaren egoera okertzen ari zen; gobernu nazionalak 1978ko irailaren 6ko 1923 dekretua kaleratu zuen, Segurtasun Estatutu gisa ezaguna izan zena. Estatutua Kolonbian Segurtasun Nazionalaren Doktrina deiturikoa aplikatzea zen; horren arabera, Indar Armatuek interes nazionalak mehatxatzen zituen barne etsaiari aurre egin behar zioten.^[4] 1981eko uztailaren 24an, armadako patruila bat Felizak bere senarrarekin, Pablo Leyva ingeniari kimikoarekin, partekatzen zuen egoitzara sartu zen. Hurrengo lau orduetan, mandatari militarrek etxebizitza konfiskatu zuten, eskultore bogotarraren tailerrean arakatu zuten, herrialdean ospetsu eta polemiko bihurtu zuten txatar-lanen artean, ezkontza-ohea desmuntatu zuten, berriz muntatu zuten. Argazkiz betetako kutxa bat aurkitu zuten, aztertu zituzten eta, azkenik, haietako hiru hartu zituzten. Hiru Horiek, beste batzuekin batera, 1980an Kubako erakusketa kolektibo batera bidali zituzten argazkilari kolonbiarrenak ziren, eta Felizak Kolonbiara eraman zituen antolatzaileen enkarguz, apur bat lehenago Habanara egindako bidaia baten ondoren (Casa de las Américas izeneko azken eskulturen erakusketa batera joan zen ), jabeei itzultzeko asmoz ekarritako argazkiak ziren. Militarrek lagun batek urte batzuk lehenago oparitutako pistola bat ere eraman zuten, berak inoiz erabili ez zuena eta une horretan funtzionatzen ez zuena. Bi egun geroago, uztailaren 27an, epaile militar baten zitazioa jaso zuen. Epaile horrek arma legez kanpo edukitzea leporatu zion formalki: indarrean zegoen araudiaren arabera, horrek bost urteko kartzela-zigorra esan nahi zuela jakinarazi zion. Eta bi egunen buruan bere bulegora itzultzeko agindu zion. Felizari asiloa eskatu, ez zitzaion beste aukerarik geratu: Mexikoko Enbaxadan eskatu zuen, eta hantxe hartu zuen babesa abuztuaren 5era arte. Egun horietan, Kolonbiako gobernuak, kantzelaritzaren bidez, publikoki jakinarazi zuen artistari buruz ez zegoela inolako akusaziorik (nahiz eta gertaerek kontrakoa adierazi) eta, beraz, herrialdetik irten eta askatasunez itzul zitekeela. Handik egun gutxira, ordea, El Espectador egunkariak goi mailako ofizial baten deklarazio baten berri eman zuen, eta hark ez zuen inoiz bere nortasunaren berri eman; haren arabera, M-19ko gerrillaren eta Kubako gobernuko kideen arteko lotura bat zen Bursztyn. Ofizialak aipatzen zituen ebidentziak ez ziren inoiz aurkeztu.^[5][6]

1981eko abuztuaren 6an, eskultorea Mexikoko hiriburuan erbesteratu zen ofizialki, familiarengandik urrun: senarra Bogotan geratu zen, ama, hiru alabak (lehen ezkontzakoak) eta ahizpa Ameriketako Estatu Batuetan bizi ziren; izan ere, bisa eskatu zuen herrialde horretan haiekin elkartzeko, baina ukatu egin zioten.^[5] Mexikora iritsi zenean, Gabriel Garcia Márquezen etxean bizi izan zen, Frantziako Kultura Ministerioak beka eman zion arte.

Mexikon zegoela, haren osasunak okerrera egin zuen. Parisera joan zen urriaren erdialdean; Saturnino Ramirez margolariaren etxean pasatu zuen urte berria, Luis Caballero eta beste lagun batzuekin batera. Hurrengo egunetan, Feliza eta Pablo, ibiltzen eta eliz musika entzuten aritu ziren, harik eta, ostiralean, urtarrilaren 8an, Garcia Marquezek bazkaltzera gonbidatu zituen arte, bera Espainiara egindako bidaia batetik baitzetorren. Feliza Gabriel Garcia Marquezen apartamentura joan zen eta handik jatetxera joan zen Pablo Leyva, Mercedes Barcha Pardo, Enrique Santos Calderon eta Maria Teresa de Santosekin batera. Mahaian eserita, lagunekin batera, bat-bateko bihotzekoak jota hil zen. Gobernu nazionalak ez zuen inoiz atzera egin Felizari egindako akusazioan. Egun batzuk geroago, haren gorpuzkiak Bogotara itzuli ziren, eta bertan lurperatu zuten.^[7]

• BLLA Ficha Bibliográfica Biografía Feliza Bursztin.
• Elogio de la chatarra, Exposición temporal del Museo Nacional de Colombia sobre la artista, 2009 - 2010
• Breve nota de adiós al olor de la guayaba de Feliza Bursztyn Artículo de Gabriel García Márquez, periódico El País, 1981
• Colombiaaprende.edu.co Feliza Bursztyn.