Jatsu

Frantsesez forma desberdinak sortu badituzte ere^[4], jats edo isats zuhaixkak eman die Jatsu izeneko bi herriei adituen arabera. "Itsasu" ere lotzen dute etimologia berberarekin eta Jeztaze herri zuberotar-biarnesaren izena ere zuhaixka beretik dator baina kasu honetan okzitanierazko formatik (Gestars) euskaraz erabiltzen dena geroago sortuz^[5].

Udalerria 7 eta 176 metroko garaieren artean dago; baxuena Errobiko ertzetan kokatzen da eta altuena ipar-ekialdeko basoetako muinoetan, Lurmintoa etxetaldetik hurbil Faldarakon basoan, RD 22 errepidearen alboan. Herri barneak berak 64 m ditu.

Muino horiek banatzen dituzte Errobi eta Ardanabiaren arroak eta horregatik azken honen ertzetan, udalerriko ipar-ekialdean garaierak berriro jaisten dira: 28 m Jatsu-Mugerre-Hazparneren arteko bilgunean.

Aturriko bi ibaiadarren arroetan daude udalerri honetako lurrak.

• Errobiren ertzean egonik, bere urak bertara isurtzen dituzten erreka nagusi bi daude:
  • Latsa; ekialdetik mendebaldera udalerria zeharkatzen du. Aldi berean Mahatsurietako erreka eta Harrobiko errekaren urak jasotzen ditu Uztaritzeko Zokorrondo auzoan sartu baino lehen.
  • Hillans: bertan jaioa; udalerri honetako lur eremu txiki bat hartzen du. Xaramela iturritik hurbil du jaiotza eta Jatsun "Kaudiako erreka" izena hartzen du^[6] Milafrangako lurretan "Eiherattoko erreka" izena hartu baino lehen.
• Ardanabia: ipar-ekialdeko lurrak; batez ere Angeluko errekaren bidez.

• Mugerre eta Milafranga iparraldean.
• Hazparne ipar-ekialdean. Angeluko errekak lehen eta Ardanabia izena hartu baino lehen "Ur Handia" izena daraman errekak^[7] gero muga zehazten dute.
• Uztaritze mendebaldean eta ipar-mendebaldean; udalerri honek lurrak ditu Errobiren ibarreskuinean ere. Tarte luze batean Mahatsurietako errekak markatzen du muga.
• Haltsu hegoaldean. Tarte batean Harrobiko errekak markatzen du muga. Bi herrien arteko dema lelo honek laburbiltzen du: "Jatsu eta Haltsu, biak igualtsu"^[8].
• Larresoro hego-mendebaldean, Errobiz beste aldera.

• Karrikakiztalia
• Kapera
• Hormintoa
• Larrea
• Inbidia
• Basoa
• Oihana

Herriaren lehen aipamenak 1253 eta 1264koak dira, Baionako kartularioan. XVII. mendea arte Uztaritzeko auzoa izan zen^[9].

Frantziako Iraultzaren garaietan parrokiako buru Haltsuko Martin Mundutegi zebilen; konstituzioari zin egiteari uko egin eta erbesteratu behar izan zuen; iraultzazaleek zenbait objektu lapurtu zituzten elizatik.

• Udalerria Ezpeletako piperraren "Jatorri izendapen babestuaren" eremuaren barruan dago.
• Historikoki Faldarakon basoko egurreren ustiapenak garrantzi handia izan du^[10].

Jatxu herri txikia zen XIX. mendean, 400 biztanle ingurukoa. Beheranzko joera izan zuen biztanleak XX. mendearen erdialdera arte, baina BAB eta Lapurdiko kostaldean dagoen presio demografikoak bultzatuta, 1980ko hamarkadatik biztanleen hazkundea handia izan zen eta XXI. mendeko lehen hamarkadan 1.000 biztanleen maila gainditu zen.

Jatsuko biztanleria
Datuen iturburua: INSEE

Udalerri batzuen artean sortutako zenbait elkargoren kidea da, adibidez:

• Errobi Herri Elkargoa.
• Baiona-Donostia Euskal Eurohiria.
• Errobiko Ibarraren Sindikatua.

Errepide hauek dira udalerria zeharkatzen duten inportanteenak:

• RD 250: mendebaldetik, Uztaritzetik herrian sartu eta gero ekialdera jotzen du, RD 22ra heldu arte.
• RD 650: iparraldetik, Milafrangatik herrira heltzen da; herri barnean zenbait metrotan aurrekoarekin bat egiten du hegoalderantz Haltsurako bidea hartu baino lehen. Errobi zeharkatu eta Larresorora iristen da.
• RD 22 edo "Gailurretako (Inperio) Bide" historikoa^[11]: Hiriburutik datorrela udalerriko ipar-ekialdeko basoak zeharkatzen ditu Hazparnerako bidean.

Jatsuko geltokia: herriak bere izena ematen dio Baiona-Donibane Garaziko trenbideko geltoki bati baina metro gutxirengatik Uztaritzen dago, ez Jatsun.

• Lehen Hezkuntzako eskola publikoa dago, 2009-2010 ikasturtean 105 ikasle dituena; bertan adar elebiduna dago 52 ikaslerekin^[12]. Eskolako elkartearen izena "Hartz Ttipiak" da^[13].
• Hegaldi dantza taldea dago^[14]. Margolaritza lantegi bat ere antolatzen dute^[15].
• Done Jakue bidearen bigarren mailako adar batek udalerria zeharkatzen du Uztaritzera joan baino lehen; Salbatoretik eta elizatik pasatzen da. Eskualdeko udalerriek hau eta beste batzuk "ibilbide labur" edo PR gisa egokitu dituzte.
• Auzo-herriarekin batera sortutako errugbi taldeak "Rugby Club Ustaritz Jatxou" du izena^[16]. Errugbi zelaia dago.
• Herriko festak Trinitateko igandean izaten dira.

Jatsun^[19] Uztaritze inguruko hizkera^[20] mintzatzen da, nafar-lapurtarraren aldaera.

• Rugby Club Ustaritz Jatxou

• Salbatore kapera^[21][22] Erdi Arokoa da eta 1249tik aipatuta dago dokumentazioan^[23]. Herri barnetik kanpo dago, iparraldeko muinetarako bidean Faldarakon aldean. Eskualdean ospe handienetakoa da; parrokia katolikoen fusioak suertatu zirenean "Errobiko Salbatore" izena eman zitzaion bere omenez Uztaritze, Haltsu, Jatsu eta Larresorok sortu zutenari. Mendekoste astelehenean erromesaldia egiten da, Jatsutik aterata^[24]. Done Jakue bideetako batean kokatuta dago eta bere ondoan Sorhoeta etxea dago, garai batean erromesentzako aterpea izan zena.
• Done Sebasti^[25] elizan XVII. mendeko lau apostoluen margo handia eta XVII-XIX. mendeetako aldare eta tabernakulua daude^[26].
• Elizaren ondoan serora etxe bat dago, atean Seroraenea idatzita daukana.
• Disko itxurako hilarri ugari dago.

•  
  Done Sebasti eliza
•  
  Serorategia
•  
  Salbatore kapera
•  
  Pilotalekua
•  
  Jatsuko herriko etxea

• Piarres Ibarrart (1838-1919) euskal idazle eta bertsolaria. Herriko eskola publiko elebidunari bere izena jarri zitzaion.
• Jean-Baptiste Aroztegi (1964-) kantaria^[27].

• IGNko 1:25.000 eskalako 1345 OT (Cambo-les-Bains Hasparren) eta 1344 OT (Bayonne. Anglet. Biarritz) mapak.

• Jatsuko geltokia
• Uztaritze
• Ezpeletako piperra

• (Frantsesez) Eskolako webgunea.
• (Gaztelaniaz) Jatsu Euskomedian.