Ana Maria Cetto
Ana María Cetto Kramis (Mexiko Hiria, 1946ko otsailaren 18a) fisika teoriko, mekanika kuantikoan, elektrodinamika estokastikoan eta argiaren biofisikan espezializatutako zientzialari mexikarra da, eta bereziki ezaguna mekanika kuantikoaren arloan egindako ekarpenengatik eta lan bakezaleagatik.[1] 2003tik 2010era Energia Atomikoaren Nazioarteko Erakundearen alboko zuzendaritza nagusia hartu zuen. UNAMeko Zientzia Fakultateko irakaslea eta bertako zuzendaria ere izan da. 2015ean, Guadalajarako Unibertsitateak "Kultura Zabaltzeko Ana María Cetto Katedra" sortu zuen, ikertzailearen lan zientifikoa aitortzeko.[2] Cetto Latinoamerikako literatura zientifikoko zenbait programaren eta emakumeek zientzian duten sustapenari eta parte-hartzeari buruzko nazioarteko hainbat programaren arduraduna da. Gaur egun, Mexikoko Fisika Elkarteko presidentea da.[3]
| Ana Maria Cetto | |||||
|---|---|---|---|---|---|
_(4874995165).jpg) (2010) | |||||
2021 - 2023
1978 - 1982 | |||||
| Bizitza | |||||
| Jaiotza | Mexiko Hiria, 1946ko otsailaren 18a (78 urte) | ||||
| Herrialdea |  Mexiko | ||||
| Bizilekua | Mexiko | ||||
| Familia | |||||
| Aita | Max Cetto | ||||
| Hezkuntza | |||||
| Heziketa | Harvard Unibertsitatea Mexikoko Unibertsitate Nazional Autonomoa | ||||
| Hizkuntzak | gaztelania | ||||
| Jarduerak | |||||
| Jarduerak | fisikaria, diplomazialaria eta artificial intelligence researcher (en)  | ||||
| Enplegatzailea(k) | Mexikoko Unibertsitate Nazional Autonomoa Q117031615 | ||||
| Jasotako sariak | ikusi
| ||||
Ibilbidea
aldatuFisikan lizentziatu zen Mexikoko Unibertsitate Nazional Autonomoan, ondoren Biofisikako maisutza egin zuen Harvardeko Unibertsitatean, eta UNAMera itzuli zen, maisutza bat eta Fisikako doktoretza lortuz. Mexikon fisikan doktoretza lortu zuen lehen emakumea izan zen. Gaur egun, UNAMeko Fisika Institutuko ikertzaile titularra da.[4][5]
Fisika teorikoan nabarmendu da, mekanika kuantikoaren, elektrodinamika estokastikoaren eta argiaren biofisikaren espezialitateak garatuz.[4]
Fisikan ikertzaile hasi nintzenetik -azaldu du Cettok, emakumeek zientzian duten egoerari eta haien erronkei buruzko elkarrizketa batean- mekanika kuantikoaren oinarrien eremuak motibatu ninduen. Garai hartan ia arretarik gabeko eremua zen, eta gaur egun ere ez dagokio korronte nagusiari. Hala ere, argi eta garbi onartzen da fisika garaikidearen erronka nagusietako bat fenomeno kuantikoaren jatorria eta izaera ulertzea dela. Kezka hori partekatzen duten lankideekin lan egiteko zortea izan dut, bereziki Luis de la Peñarekin. Egin dugun lanak, berrogei urte baino gehiagoz, mekanika kuantikoaren sekretuetako batzuk ulertzeko aukera eman digu. Zehazki, zero puntuko erradiazio elektromagnetikoaren eremuak kuantizaziorako duen funtsezko zeregina ezarri dugu.[6]
Ikerketan eta irakaskuntzan egindako lanaz gain, Cetto kudeaketan ere inplikatu da, UNAMeko Zientzia Fakultateko zuzendari gisa.
UAMeko Eskola Akademikoko 359. saioan hautatu zuten Zuzendaritza Batzordeko kide izateko.
Nazioarteko ibilbidea
aldatuNazioarteko elkarrizketa eta Iparra-Hegoaldea lankidetza bultzatzen ditu, zientziaren onurak gizateria osora zabaltzeko. Cetto nazioarteko sare zientifikoetara konektatuta dago. Pugwash Konferentzien kontseiluko burua zen, nazioarteko erakunde horrek 1995ean Bakearen Nobel Saria jaso zuenean.[7]
2002an, Zientziarako Nazioarteko Kontseiluaren idazkari nagusi izendatu zuten lehen latinoamerikarra izan zen, eta Hirugarren Munduko Emakume Zientzialarientzako Erakundearen (TWOWS) presidenteorde fundatzailea ere izan da.
2003tik 2010era, Energia Atomikoaren Nazioarteko Erakundeko Kooperazio Teknikoko Departamentuko burua eta zuzendari nagusiaren ondokoa izan zen. Erakunde horrek arma nuklearrak ez ugaritzeko kontrola zuen,[8] eta 2005ean erakunde horri emandako Bakearen Nobel Sariaren partaide izan zen, Mohammed el-Baradei orduko zuzendari nagusiarekin batera.[9][10]
Zientziarako Nazioarteko Kontseiluaren (ICSU) idazkari nagusia, Zientziari buruzko Munduko Konferentziarako aholkularia (UNESCO-ICSU), Nazio Batuen Unibertsitateko (UNU) Gobernu Batzordeko kidea eta Zientziarako Nazioarteko Fundazioaren (IFS) Kontseiluko presidentea izan da.
Third World Academy of Science-ko kidea ere bada, Mexikoko Zientzien Akademiako, Mexikoko Fisika Elkarteko eta American Physical Society-ko (AEBetako Fisika Elkartea) kidea.
2022an, UNESCOren Zientzia Irekiaren Munduko Zuzendaritza Batzordeko kide izendatu zuten,[11] Latinoamerika eta Karibeko ordezkari gisa, eta 2023ko urtarrilaren 23an egindako lehen bilkuran batzordeko lehendakari izendatu zuten. Batzordearen helburua da Zientzia Irekiari buruzko UNESCOren Gomendioa ezartzeko funtsezko aukerak eta erronkak identifikatzea, bai eta haren garapenean parte hartzen duten hainbat eragileren eta sektoreren aurrerapenak orientatzea eta monitorizatzea ere.[12]
Zientziaren dibulgazioa
aldatuBeste lan-ardatzetako bat eduki zientifikoen zabalkundearekiko kezka izan da. Mexikoko Fisika Aldizkaria zuzendu du eta 1997an sortutako Latindex, Iberoamerikako Zientzia Aldizkarientzako Lineako Informazio Sistema Erregionalaren presidentea da.[13]
Dozenaka ikerketa artikuluren eta hainbat libururen egilea da. Halaber, Latinoamerikako literatura zientifikoko zenbait programaren eta emakumeek zientzian duten sustapenari eta parte-hartzeari buruzko nazioarteko hainbat programaren arduraduna da.
Argiaren Museoa
aldatuAna María Cettok ere lotura berezia du Argiaren Museoarekin, Mexikoko Unibertsitate Nazional Autonomoko (UNAM) Zientzia Zabaltzeko Zuzendaritza Nagusiaren museo tematikoarekin, 1996an inauguratua. Cetto bere proiektuaren eta berrikuntzaren sustatzailea izan zen. 2015eko Argiaren Nazioarteko Urtearen sustatzailea ere izan zen, eta Argiaren Nazioarteko Eguneko Nazioarteko Zuzendaritza Batzordeko kide da.[14][1]
Fisika, bakerako tresna
aldatuIkerketa zientifikoaren eta bereziki fisikaren aurpegiaz eta gurutzeaz jabetuta, Cettok zientziaren hausnarketa sozial eta etikoa izan du bere karreran lehentasun:
Berehala ohartu nintzen fisika ez dela soilik gizateriaren onurarako erabiltzen, eta XX. mendeko arma txarrenak eta suntsitzaileenak ere ikerketa-laborategietatik atera direla, non fisikari oso trebeek parte hartu duten haien garapenean. Hau da, fisikak ere bi aurpegi ditu. Orduan, ongintzako aplikazioen garapena sustatzeak aplikazio suntsitzaileak geldiaraztea edo eragoztea dakar. Beste era batera esanda, fisikaren garapenean parte hartzeak inplikazio etiko sakonak ditu, bere ondorioengatik eta egin daitezkeen erabilerengatik.[6]
Emakumea zientzian
aldatu80ko hamarkadaren amaieran, Hirugarren Munduko Emakume Zientzialarientzako Erakundea (TWOWS) sortu zen, eta María Cetto erakunde horretako kide da. Bere ustez, lorpen bat da Budapesten 1999an egindako Zientziari buruzko Mundu Konferentzian adierazpen «oso aurreratu» bat egin zela zientzian emakumeak babesteko, eta UNESCOk eta Zientziarako Nazioarteko Kontseiluko kide diren erakundeek adierazpen horren alde egiteko konpromisoa hartu zutela.[6]
Bere ibilbidean zehar, emakumeak zientzian parte har dezan sustatzeko konpromisoa hartu du. Ekimen ezberdinen artean, Mexikoko atalean, Ada Byron Sariaren epaimahaiko kidea da. Sari hori Deustuko Unibertsitateak sortu zuen, zientziaren, teknologiaren, ingeniaritzaren eta matematikaren arloan lan egiten duten emakumeak aintzatesteko.[15]
Argitalpenak
aldatuArgitaratutako liburu eta artikuluen hautaketa
Artikuluak
aldatu- Ceccon E. y Cetto, Ana María. "Capacity building for sustainable development: some Mexican perspectives". International Journal of Sustainable Development and World Ecology, 10 (4): 345-352. 2003ko abendua.
- Peña, Luis de la y Cetto, Ana María. "Planck's law as a consequence of the zeropoint radiation field" Revista Mexicana de Física, 48: 1-8 Suppl. 2002ko irailaren 1a.
- Peña, Luis de la y Cetto, Ana María. "Quantum theory and linear stochastic electrodynamics". Foundations of Physics, 31 (12): 1703-1731. 2001eko abendua.
- Vessuri H. y Cetto, Ana María. "Pertinence" and "impact". Interciencia, 24 (3): 146-150. 1999ko maiatza-ekaina.
- Cetto, Ana María y Alonso-Gamboa, O. Scientific periodicals in Latin America and the Caribbean: A global perspective. Interciencia, 23 (2): 84-+. 1998ko martxoa-apirila.
- Peña, Luis de la y Cetto, Ana María. "Estimate of Planck's constant from an electromagnetic Mach principle". Foundations of Physics Letters, 10 (6): 591-598. 2008ko abendua.
Liburuak
aldatu- Cetto, Ana María. "La luz en la naturaleza y en el laboratorio". México, D.F.: Sep-Fondo de Cultura Económica: Conacyt, 1987. Serie La ciencia desde México; 32.
- Peña, Luis de la y Cetto, Ana María. "The quantum dice: an introduction to stochastic electrodynamics". Imprim. Dordrecht: Kluwer Academic, 1996. 509 p. Fundamental theories of physics; v. 75.
Sariak eta aintzatespenak
aldatu- Humanisten Nazioarteko Ligako Urrezko Presea (1998).
- Fisikaren Garapenerako Saria, Mexikoko Fisika Elkartearen eskutik (2000).
- Urteko Emakumea Mexikon (2003).
- Bakearen Nobel Saria (2005), IAEAko zuzendari nagusiaren ondoko bezala.
- Sor Juana Inés de la Cruz-en aitorpena, UNAMek ikertzaile nabarmenei emana (2006).
- Tayikistango Unibertsitate Nazionaleko honoris causa doktoregoa (2007).
- Emakume Mexikar Asmatzaile eta Berritzaileen Sariaren bigarren postua, Latindex Proiektuagatik (2008).
- Zientzia eta Teknologiako Zilarrezko Juchiman Saria 2010, Mexiko, (2011).
- Fisikako Ikerketa Saria (2012).
- "Hamabi izen mundua aldatzeko" erakusketarako hamabi emakumeetako bat izateko hautatua (2012).
- 2015ean Mexikoko 50 emakume garrantzitsuenen artean sartu zen Forbes México aldizkarian.
- "Kultura zabaltzeko Ana María Cetto katedra" (2015), Guadalajarako Unibertsitateak sortutakoa ikertzailearen lan zientifikoa aitortzeko.
- FICMAYA Urrezko Domina (2017).
- UNESCO-Kalinga zientzia dibulgazioaren saria (2023).[16]
Erreferentziak
aldatu- ↑ a b (Gaztelaniaz) Ana María Cetto, reconocida científica por su labor pacifista | Fundación UNAM. (Noiz kontsultatua: 2023-11-20).
- ↑ (Gaztelaniaz) ««Crean Cátedra Ana María Cetto para difundir cultura científica»» Instituto de Física - UNAM, México (Noiz kontsultatua: 2023-11-20).
- ↑ (Ingelesez) «Cómite Ejecutivo» Sociedad Mexicana de Física (Noiz kontsultatua: 2023-11-20).
- ↑ a b (Gaztelaniaz) «Nuestra Gente, Instituto de Física - UNAM, México» Instituto de Física - UNAM, México (Noiz kontsultatua: 2023-11-20).
- ↑ «Dra. Ana María Cetto Kramis « Sociedad Mexicana de Física» web.archive.org 2016-02-02 (Noiz kontsultatua: 2023-11-20).
- ↑ a b c Estrada Corona, Adrián. «Participar en el desarrollo de la física tiene profundas implicaciones éticas: Ana María Cetto, Revista Digital Universitaria». www.revista.unam.mx..
- ↑ «Pugwash» web.archive.org 2015-05-15 (Noiz kontsultatua: 2023-11-20).
- ↑ «About the IAEA: Ms. Ana Maria Cetto» web.archive.org 2007-06-10 (Noiz kontsultatua: 2023-11-20).
- ↑ «El Nobel debe cimentar la objetividad de la AIEA, afirma directora adjunta - La Jornada» www.jornada.com.mx (Noiz kontsultatua: 2023-11-20).
- ↑ (Ingelesez) Agency (IAEA), International Atomic Energy. «Official Web Site of the IAEA» www.iaea.org (Noiz kontsultatua: 2023-11-20).
- ↑ «Implementation of the UNESCO Recommendation on Open Science». .
- ↑ (Gaztelaniaz) Rovelli, Laura. (2023-01-25). «La Dra. Ana María Cetto Kramis (Latindex e UNAM-México) electa presidenta del Comité Directivo Mundial de Ciencia Abierta de la UNESCO» CLACSO (Noiz kontsultatua: 2023-11-20).
- ↑ «Directorio de Latindex». Latindex..
- ↑ «Premio Ada Byron» premioadabyron.ibero.mx (Noiz kontsultatua: 2023-11-20).
- ↑ (Gaztelaniaz) Redaccion1. (2019-09-26). Todo listo para elegir a la ganadora del Premio Ada Byron -. (Noiz kontsultatua: 2023-11-20).
- ↑ (Gaztelaniaz) «La doctora Ana María Cetto recibe premio a la divulgación científica UNESCO-Kalinga» Iluminet revista de iluminación 2023-11-13 (Noiz kontsultatua: 2023-11-20).