Ιράν

Οι τοπικοί πληθυσμοί ονόμαζαν τους εαυτούς τους Αρυανάμ κατά την αρχαία εποχή καθώς και Ιράν/Ερανσάρ την περίοδο των Σασσανιδών. Η λέξη «Αρυανάμ» είναι η αρχαία εκδοχή του Ιράν, και αρχαία γενική πληθυντικού που σημαίνει (γη) των Αρίων. Ο όρος Περσία είναι το όνομα που χρησιμοποιείτο από τις ευρωπαϊκές χώρες, από την εποχή της Περσικής Αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών κατά τον 6ο αι. π.Χ. Η ονομασία αυτή επικράτησε στη Δύση μέσω των Ελλήνων, οι οποίοι γενίκευσαν την ονομασία της περιοχής Παρς (Παρσίς), Φαρς σήμερα, στο νότιο Ιράν, η οποία ήταν και το κέντρο της Περσικής Αυτοκρατορίας. Σημειωτέον ότι η Περσική γλώσσα λέγεται Φαρσί. Η Περσία ονομάστηκε επισήμως Ιράν από τις 21 Μαρτίου 1935, όταν ο σάχης Ρεζά Παχλαβί ζήτησε επίσημα από τη διεθνή κοινότητα να αποκαλεί τη χώρα του με την εθνική της ονομασία Ιράν.

Η περιοχή του σημερινού Ιράν κατά την πρώτη χιλιετία π.Χ. κατοικούνταν από Πέρσες και Μήδους. Οι πρώτοι επικράτησαν και με επικεφαλής τη δυναστεία των Αχαιμενιδών δημιούργησαν μια αχανή αυτοκρατορία που έφτασε στα όρια της ακμής της τον 6ο και 5ο π.Χ. αιώνα, και εκτεινόταν από τη Μικρά Ασία έως τον ποταμό Ινδό. Την περίοδο 499-449 π.Χ. οι Πέρσες συγκρούστηκαν με τους Έλληνες στην ευρύτερη περιοχή της Μικράς Ασίας και του Αιγαίου Πελάγους. Το διάστημα 356-323 π.Χ. ο Μέγας Αλέξανδρος, επικεφαλής των συνασπισμένων Ελλήνων, κατάφερε να επιβληθεί του Πέρση Μεγάλου Βασιλέα Δαρείου Γ' και να κατακτήσει τα εδάφη της αυτοκρατορίας του. Η κυριαρχία των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου υπήρξε πρόσκαιρη και μέσα σε λιγότερο από έναν αιώνα, η περσική δυναστεία των Πάρθων επικράτησε σε ολόκληρη την περιοχή. Από τον 4ο αιώνα μ.Χ., τη δυναστεία των Πάρθων τη διαδέχτηκε αυτή των Σασσανιδών. Οι μουσουλμάνοι Άραβες κατέλυσαν το περσικό βασίλειο τον 7ο αιώνα και από τότε σταδιακά ξεκίνησε ο εξισλαμισμός της περιοχής. Η περιοχή καταλήφθηκε δύο φορές πρόσκαιρα από τους Μογγόλους, το 13ο και το 14ο αιώνα.^[7]

Μετά την εξάπλωση του ισλαμισμού στην Περσία, οι περισσότερες πόλεις της αυτοκρατορίας των Σασσανιδών, εκτός από τις επαρχίες της Κασπίας Θάλασσας και την Υπερωξιανή, προσχώρησαν στο νέο καθεστώς. Αρκετές επαρχίες στο Ιράν αρχικά αντιστάθηκαν στους Άραβες κατακτητές, αν και καμία δεν κατάφερε τελικά να τους απωθήσει. Όταν όμως η επικράτηση των Αράβων ήταν οριστική, αρκετές πόλεις στασίασαν, σκοτώνοντας τους κυβερνήτες, για να επανέλθει η τάξη με την αποστολή ενισχύσεων. Η μετάβαση του Ιράν στον Ισλαμισμό ήταν γενικά μία σύνθετη διαδικασία και θεωρείται ότι έγινε σταδιακά, χωρίς ιδιαίτερη χρήση βίας. Βέβαια, καταγράφονται περιστασιακές καταστροφές μνημείων του ζωροαστρισμού και εκτελέσεις ιερέων.

Μέχρι τον 9ο αιώνα, το Ισλάμ ήταν πλέον η επικρατούσα θρησκεία στην Περσία και οι αλλαγές που επέφερε στον πολιτισμό και τη ζωή των Ιρανών ήταν σημαντικές. Σε ορισμένες περιοχές, όπως στη Φαρς, ο ζωροαστρισμός παρέμενε ακόμα ισχυρός κατά τον 9ο αιώνα, ενώ μαζικές προσχωρήσεις στον ισλαμισμό καταγράφονται ακόμα και τον 10ο αιώνα.

Κατά την περίοδο παρακμής του Πατριαρχικού Χαλιφάτου, παρατηρείται η ανάδυση ανεξάρτητων και ημι-ανεξάρτητων δυναστειών σε διάφορα μέρη της Περσίας, όπως οι Ταχιρίδες (821 - 873), οι Σαφαρίδες (861 - 1003), οι Σαμανίδες (819 - 999), και οι Γκουρίδες (870 - 1215), τα οποία θα οδηγήσουν σε μια αναγέννηση του πολιτισμού της χώρας γνωστή με το όνομα Ιρανικό Ιντερμέτζο. Σε κοινωνικό επίπεδο, οι Άραβες κατήργησαν το ταξικό κοινωνικό σύστημα των Σασσανιδών, ενώ αργότερα, κυρίως κάτω από την εξουσία των Ομαγιαδών, αναπτύχθηκε μία άλλη μορφή διακρίσεων και αποκλεισμού των μη-Αράβων. Αντιδρώντας σε αυτή την εξέλιξη, ο Ιρανός στρατηγός Αμπού Μοσλέμ εξόρισε τους Ομαγιάδες από τη Δαμασκό και υποστήριξε τους Αββασίδες χαλίφηδες για την κατάκτηση της Βαγδάτης. Οι τελευταίοι συχνά επέλεγαν Ιρανούς για βεζίρηδες τους, και οι Ιρανοί κυβερνήτες είχαν έτσι έναν σχετικό βαθμό αυτονομίας. Έτσι, το 822, ο κυβερνήτης του Χορασάν, Ταχίρ, διακήρυξε την ανεξαρτησία του και ίδρυσε τη νέα περσική δυναστεία των Ταχιριδών. Μέχρι την εποχή των Σαμανιδών, οι προσπάθειες του Ιράν για ανάκτηση της ανεξαρτησίας του ήταν πλέον γόνιμες.

Η πολιτιστική αναγέννηση της ύστερης των Αββασιδών περιόδου οδήγησε στην αναβίωση μίας εθνικής ιρανικής ταυτότητας. Το κίνημα αυτό έφτασε στην ακμή του κατά τον 9ο και τον 10ο αιώνα, με πιο γνωστό αποτέλεσμα τη συνέχιση της περσικής γλώσσας, επίσημης γλώσσας του Ιράν ακόμα και σήμερα. Ο Φερντουσί, ο μεγαλύτερος επικός ποιητής της χώρας, θεωρείται σήμερα ως η πιο σημαντική μορφή στην επιβίωση της περσικής γλώσσας. Μετά από μία περίοδο καταστολής, το ιρανικό στοιχείο επανέκαμψε ως ένα ιδιαίτερο, διαφορετικό και διακριτό στοιχείο μέσα στο Ισλάμ.

Το 1218 οι ανατολικές επαρχίες της Υπερωξιανής και του Χορασάν δέχθηκαν την εισβολή των Μογγόλων του Τζένγκις Χαν. Στην πλεινότητά τους, οι πόλεις της Υπερωξιανής και της Περσίας αρνήθηκαν να υποταχθούν, με αποτέλεσμα να υποστούν ολοσχερή καταστροφή. Σύμφωνα με τις περιγραφές ιστορικών, οι ορδές των Μογγόλων δεν άφηναν ούτε τα ζώα ζωντανά στο πέρασμά τους ενώ σε σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στις πόλεις Μαρβ και Χεράτ, ο πληθυσμός υποβάλλονταν σε βασανιστήρια πριν σφαγιαστεί. Οι ιστορικές αναφορές δίνουν εκτιμήσεις του αριθμού των νεκρών σε επίπεδα ακόμα και άνω του συνολικού πληθυσμού των πόλεων, γεγονός που θεωρείται ενδεικτικό μιας απαράμιλλης μείωσης του πληθυσμού^[8]. Σε μία επιστολή του στο βασιλιά Λουδοβίκο τον Θ', ο εγγονός του Τζεγκίς Χαν, Ουλαγκού χαν, αναφέρει ότι είναι ο αυτουργός 200.000 θανάτων στο Ιράν και το Χαλιφάτο, ενώ ακολούθησε αμέσως μετά ο Ταμερλάνος, ως επόμενος κατακτητής, με πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του τη Σαμαρκάνδη. Το 1387, ο Ταμερλάνος κατέστειλε μία εξέγερση στο Ισπαχάν σκοτώνοντας σχεδόν 70.000 άτομα. Οι διάδοχοι όμως τόσο του Ταμερλάνου, όσο και του Ουλαγκού, σταδιακά υιοθέτησαν τα ήθη και έθιμα των κατακτημένων πληθυσμών, επιλέγοντας τελικά τον περσικό πολιτισμό ως δικό τους. Η επιδημία χολέρας του 14ου αιώνα ήταν άλλη μία πληγή για το Ιράν, καθώς σκότωσε σχεδόν το 30% του πληθυσμού του.

Η Περσία ενώθηκε σε ενιαία πολιτική οντότητα το 1452, όμως τα επόμενα χρόνια κατακτήθη��ε για λίγα έτη από τους Οθωμανούς Τούρκους. Με το σάχη Ισμαήλ Α' τερματίστηκε η οθωμανική εξουσία, και η περιοχή έγινε και πάλι ανεξάρτητη (1502-1736). Την εποχή εκείνη το σιιτικό δόγμα καθιερώθηκε ως επίσημο. Τον 18ο αιώνα η Περσία γνώρισε τις επιβουλές της Οθωμανικής και της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, που προσπαθούσαν να προσαρτήσουν τμήματά της, χωρίς όμως επιτυχία, ενώ επί σάχη Ναδίρ Α' ισχυροποιήθηκε η θέση της χώρας. Τον 19ο αιώνα η Ρωσία και η Βρετανική Αυτοκρατορία προσπαθούσαν να θέσουν την Περσία υπό τη σφαίρα επιρροής τους. Η ηγεμονική πολιτική αυτών των δυνάμεων έγινε πιο έντονη όταν το 1908 ανακαλύφθηκαν κοιτάσματα πετρελαίου.^[7]

Το 1925 ο Ρεζά Σαχ με πραξικόπημα ανέτρεψε την παρακμάζουσα δυναστεία των Καζάρων και ονομάστηκε σάχης. Η διακυβέρνησή του προώθησε την εκβιομηχάνιση της χώρας, τα σιδηροδρομικά δίκτυα, τις κατασκευές, αλλά και την καθιέρωση ενός εθνικού εκπαιδευτικού συστήματος. Ο Ρεζά προσπάθησε να διατηρήσει τη λεπτή ισορροπία ανάμεσα στην επιρροή της Βρετανίας και της Ρωσίας στη χώρα, αλλά με το ξέσπασμα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, οι κληρονομικοί του δεσμοί με τη Γερμανία προκάλεσαν την επιφύλαξη των Βρετανών και των Ρώσων. Το 1941 οι δύο αυτές χώρες ως σύμμαχοι κατέλυσαν τη χώρα με στόχο να χρησιμοποιήσουν το σιδηροδρομικό δίκτυο μεταφορών κατά τον πόλεμο, προκαλώντας παράλληλα την παραίτηση του σάχη υπέρ του γιου του, Μοχάμεντ Ρεζά Παχλαβί.

Το 1951, ο Μοχάμεντ Μοσαντέκ εκλέχθηκε πρωθυπουργός. Μετά την εθνικοποίηση της πετρελαϊκής βιομηχανίας στη χώρα, η δημοτικότητά του αυξήθηκε έντονα. Η Βρετανία, με την πρωθυπουργία του Ουίνστον Τσόρτσιλ, ως αντίδραση επέβαλε εμπάργκο στο ιρανικό πετρέλαιο, βρίσκοντας σύμμαχο και τις ΗΠΑ, σε μία μυστική επιχείρηση ανατροπής του Μοσαντέκ. Με εντολή του πρόεδρου των ΗΠΑ, Ντουάιτ Αϊζενχάουερ, η επιχείρηση Αίας ξεκίνησε, προκαλώντας τελικά τη σύλληψη του Μοσαντέκ τον Αύγουστο του 1953. Το πραξικόπημα αυτό αποτελεί την πρώτη φορά κατά την οποία οι ΗΠΑ ανέτρεψαν μία ξένη, δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση^[9].

Μετά την απομάκρυνση του πρωθυπουργού, η διακυβέρνηση του Παχλαβί έγινε ιδιαίτερα αυταρχική. Με τη βοήθεια των ΗΠΑ, ο σάχης κατάφερε να εκσυγχρονίσει τις υποδομές της χώρας, αλλά παράλληλα επιβλήθηκε σε όλες τις μορφές πολιτικής αντιπαράθεσης με την πανίσχυρη εθνική μυστική υπηρεσία Σαβάκ.

Στις 2 Μαΐου του 1961, χιλιάδες Ιρανοί καθηγητές και μαθητές διαδήλωσαν μπροστά στο κτίριο του Κοινοβουλίου στην Τεχεράνη απαιτώντας αυξήσεις μισθών πέραν εκείνων που πρόσφερε η κυβέρνηση. Στα αιτήματα των διαδηλωτών δεν ήταν μόνο οι αυξήσεις, αλλά και οι καταγγελίες για όργιο νοθείας στις εκλογές του Ιανουαρίου, ενώ ένα όνομα ακουγόταν συχνά από το πλήθος: εκείνο του πρώην πρωθυπουργού Μοσαντέκ. Η αστυνομία απάντησε με καταιγισμό πυρών. Όταν σίγησαν τα όπλα, ένας καθηγητής ήταν νεκρός και τρεις βαριά τραυματισμένοι. Την επομένη το πλήθος που συγκεντρώθηκε ήταν ακόμα μεγαλύτερο -ξεπερνούσε τα 30.000 άτομα- και στις 5 Μαΐου η κυβέρνηση εξαναγκάστηκε σε παραίτηση^[10].

Ενεργός κριτής της επονομαζόμενης «λευκής επανάστασης» του σάχη έγινε ο Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί, ο οποίος αποκήρυξε δημόσια την εξουσία του σάχη. Ο Χομεϊνί συνελήφθη και φυλακίστηκε για 18 μήνες, και μετά την αποφυλάκισή του το 1964 άσκησε έντονη δημόσια κριτική στην κυβέρνηση των ΗΠΑ. Ο σάχης υποχρεώθηκε να τον εξορίσει αρχικά στην Τουρκία, στη συνέχεια στο Ιράκ, και τελικά στη Γαλλία. Ο Χομεϊνί όμως δεν σταμάτησε την κριτική εναντίον του.

Η Ιρανική Επανάσταση, ή αλλιώς γνωστή ως Ισλαμική επανάσταση, ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 1978, με τις πρώτες μεγάλες διαδηλώσεις ενάντια στην εξουσία του σάχη. Μετά από συνεχόμενες απεργίες και διαμαρτυρίες που παρέλυαν την οικο��ομία της χώρας, ο σάχης εγκατέλειψε το Ιράν τον Ιανουάριο του 1979, και ο Αγιατολάχ Χομεϊνί επέστρεψε στην Τεχεράνη από την εξορία. Η δυναστεία των Παχλαβί κατέρρευσε δέκα ημέρες αργότερα, στις 11 Φεβρουαρίου, όταν ο στρατός του Ιράν παρέμεινε ουδέτερος στην πολιτική διαμάχη, μετά από συρράξεις ανταρτών και στρατιωτών πιστών στο σάχη. Την 1η Απριλίου του 1979, το Ιράν έγινε και επίσημα ισλαμική δημοκρατία με τη διεξαγωγή εθνικού δημοψηφίσματος.

Τον Δεκέμβριο του 1979 η χώρα ενέκρινε ένα θεοκρατικό σύνταγμα, με το οποίο ο Χομεϊνί έγινε ανώτατος αρχηγός της χώρας. Η ταχύτητα και η επιτυχία της επανάστασης προκάλεσε εντύπωση σε όλο τον κόσμο, καθώς πυροδοτήθηκε από πολεμικές αποτυχίες, οικονομική κρίση ή αγροτική επανάσταση, αντίθετα η χώρα ζούσε με σχετική ευημερία. Αν και τόσο οι εθνικιστές όσο και οι μαρξιστές συμμετείχαν με παραδοσιακούς ισλαμιστές στην εκθρόνιση του σάχη, αρκετές χιλιάδες σκοτώθηκαν ή εκτελέστηκαν από το ισλαμικό καθεστώς στη συνέχεια, καθώς η ισλαμική δημοκρατία εξελίχθηκε σε μία άτυπη μονοκρατορία του Χομεϊνί.

Οι σχέσεις του Ιράν με τις ΗΠΑ διαβρώθηκαν ταχύτατα κατά την επανάσταση, καθώς στις 4 Νοεμβρίου του 1979 μία ομάδα Ιρανών φοιτητών κατέλαβαν την αμερικανική πρεσβεία στην Τεχεράνη. Με την κατηγορία ότι υπηρετούσαν στη ΣΙΑ (CIA) με στόχο την ανατροπή του καθεστώτος στο Ιράν, το προσωπικό της πρεσβείας κρατήθηκαν όμηροι, ενώ ο Χομεϊνί, αν και δεν είχε εμπλακεί στην πραγματοποίηση της κατάληψης, υποστήριξε τους φοιτητές μετά την επιτυχία τους. Αν και οι περισσότεροι από τους ομήρους -κυρίως γυναίκες και αφροαμερικανοί- απελευθερώθηκαν τους πρώτους μήνες της κατάληψης, οι υπόλοιποι 52 όμηροι κρατήθηκαν για συνολικά 444 ημέρες. Η κυβέρνηση του Τζίμι Κάρτερ προσπάθησε χωρίς επιτυχία να διαπραγματευτεί την απελευθέρωση των Αμερικανών πολιτών, αλλά τελικά η ομηρία έληξε τον Ιανουαρίου του 1981 με τη διακήρυξη του Αλγερίου.

Ο απόηχος της ιρανικής επανάστασης φαινομενικά προκάλεσε χάος και αποσυντονισμό στο κράτος του Ιράν, γεγονός που εκμεταλλεύτηκε ο ηγέτης του Ιράκ, Σαντάμ Χουσεΐν, παράλληλα με τη δυσαρέσκεια του δυτικού κόσμου. Ο κάποτε ισχυρός ιρανικός στρατός είχε διαλυθεί κατά την επανάσταση και ο Χουσεΐν επιθυμούσε την επέκταση των προσβάσεων του στον Περσικό κόλπο, διεκδικώντας ξανά περιοχές που είχε διεκδικήσει και κατά την εξουσία του σάχη. Το Χουζεστάν, με αραβικό πληθυσμό και πλούσια κοιτάσματα πετρελαίου, ήταν ο πρώτος στόχος του, για να ακολουθήσουν και τα νησιά Αμπού Μούσα και Τουνμπ, στα ύδατα του Ιράν με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Ο ιρακινός στρατός εισέβαλε στις 22 Σεπτεμβρίου του 1980 στο ιρανικό Χουζεστάν, ξεκινώντας έτσι τον πόλεμο Ιράν-Ιράκ.

Αν και οι ιρακινές δυνάμεις είχαν αρκετές πρώιμες επιτυχίες και ανάπτυξη, οι ιρανικές δυνάμεις κατάφεραν μέχρι το 1982 να τις απωθήσουν ξανά στα αρχικά σύνορα. Ο Χομεϊνί προσπάθησε να εξάγει την ισλαμική επανάσταση προς τα δυτικά και το Ιράκ, κυρίως απευθυνόμενος στην πλειοψηφία των Σιιτών μουσουλμάνων της χώρας. Ο πόλεμος συνεχίστηκε για ακόμη 6 χρόνια, μέχρι το 1988, όταν ο Χομεϊνί συμφώνησε σε μία συμφωνία ανακωχής με τη διαμεσολάβηση των Ηνωμένων Εθνών. Οι συνολικές απώλειες του Ιράν εκτιμώνται μεταξύ 500.000 και 1 εκατομμυρίου ανθρώπων, με περισσότερους από 100.000 Ιρανούς να είναι θύματα χημικών όπλων του Ιράκ.

Μετά τον πόλεμο, ο πρόεδρος Ακμπάρ Χασεμί Ραφσαντζανί και η κυβέρνησή του επικεντρώθηκαν σε μία ρεαλιστική πολιτική ανοικοδόμησης της χώρας και ενδυνάμωσης της οικονομίας, διατηρώντας την ιδεολογία της επανάστασης. Ο Ραφσαντζανί υπηρέτησε μέχρι το 1997 και τον διαδέχθηκε ο μετριοπαθής Μοχάμεντ Χαταμί. Στις δύο θητείες του, ο Χαταμί υποστήριξε την ελευθερία της έκφρασης, την κοινωνική ανοχή και την κοινωνία των πολιτών, καλλιέργησε διπλωματικές σχέσεις με άλλες χώρες της Ευρώπης και της Ασίας, και εφάρμοσε μία οικονομική πολιτική που υποστήριζε την ελεύθερη αγορά και τις ξένες επενδύσεις. Όμως ο Χαταμί θεωρείται ότι απέτυχε στο να κάνει τη χώρα πιο δημοκρατική. Στις προεδρικές εκλογές του 2005, το Ιράν έκανε μία ακόμα αλλαγή κατεύθυνσης, όταν ο συντηρητικός λαϊκός υποψήφιος Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ εκλέχθηκε πρόεδρος νικώντας τον Ακμπάρ Χασεμί Ραφσαντζανί. Στις προεδρικές εκλογές του 2009 ο Αχμαντινετζάντ επανεξελέγη με 62% έναντι 34% του φιλελεύθερου αντιπάλου Μιρ Χοσεΐν Μουσαβί. Ο Μουσαβί αρνήθηκε να αναγνωρίσει το αποτέλεσμα και κατήγγειλε εκτεταμένη νοθεία. Ακολούθησαν μεγάλες διαδηλώσεις οπαδών του Μουσαβί οι οποίες κατεστάλησαν βίαια ενώ πολλοί πρωτεργάτες καταδικάσθηκαν σε θάνατο αργότερα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, οι ΗΠΑ το Ηνωμένο Βασίλειο, και άλλες χώρες εξέφρασαν την ανησυχία τους για τις κατηγορίες περί νοθείας και καταδίκασαν την καταστολή των διαδηλώσεων.

Το Ιράν συνορεύει με τις εξής χώρες και περιοχές: Αζερμπαϊτζάν (μήκος συνόρων: 500 χλμ.), Αρμενία (35 χλμ.) βορειοδυτικά, την Κασπία Θάλασσα βόρεια, Τουρκμενιστάν (1.000 χλμ.) βορειοανατολικά, Πακιστάν (909 χλμ.) και Αφγανιστάν (936 χλμ.) ανατολικά, Τουρκία (500 χλμ.) και Ιράκ (1.458 χλμ.) δυτικά, και με τον Περσικό Κόλπο και τον Κόλπο του Ομάν νότια. Η συνολική έκταση του Ιράν είναι 1.648.195 τ. χλμ.

Το τοπίο του Ιράν κυριαρχείται από υψηλές και γυμνές οροσειρές που οριοθετούν διαφορετικά υψίπεδα και λεκάνες. Το πυκνοκατοικημένο δυτικό τμήμα είναι και το πλέον ορεινό, με οροσειρές όπως τα όρη Ζάγρος και Ελμπούρζ. Τα όρη Ελμπούρζ με υψόμετρο που ξεπερνά τα 5.000 μ. διαχωρίζουν το μη εύφορο Ιράν από τις βροχερές περιοχές της Κασπίας Θάλασσας. Εκεί βρίσκεται και η υψηλότερη κορυφή του Ιράν, το Νταμαβάντ στα 5.671 μ, περίπου 50 χλμ. βόρεια της Τεχεράνης. Το Νταμαβάντ είναι επίσης η υψηλότερη κορυφή της Μέσης Ανατολής αλλά και το μεγαλύτερο ηφαίστειο της Ασίας. Στο ανατολικό μισό κυριαρχούν απέραντα οροπέδια, σε υψόμετρο 2.000 μ. περίπου. Στα οροπέδια κυριαρχούν οι έρημοι, που διακόπτονται περιστασιακά από αλμυρές λίμνες.

Οι μόνες πραγματικά μεγάλες πεδιάδες βρίσκονται κατά μήκος της ακτογραμμής της Κασπίας Θάλασσας και στο βόρειο άκρο του Περσικού Κόλπου στο στόμιο του ποταμού Αρβάντ. Μικρότερες ασυνεχείς πεδιάδες βρίσκονται σκορπισμένες στις υπόλοιπες ακτές του Περσικού Κόλπου, στα Στενά του Ορμούζ, και στη Θάλασσα του Ομάν. Το ιρανικό κλίμα είναι κυρίως ξηρό, αν και υποτροπικό κατά μήκος της ακτογραμμής της Κασπίας. Η ευρύτερη περιοχή του Ιράν θεωρείται μια από τις 15 πολιτείες που συνθέτουν το αποκαλούμενο λίκνο της Ανθρωπότητας.

Το βράδυ του Σαββάτου 31 Αυγούστου του 1968, χτύπησε τη χώρα σεισμός μεγέθους M_L=7,4. Σε μία έκταση 2.000 τ. χλμ., συγκλονίστηκαν 100 πόλεις και χωριά. Σε 15.000 υπολογίστηκαν οι νεκροί -οι 6.000 μόνο στο Κχαχ- 45.000 ήταν οι τραυματίες και 100.000 οι άστεγοι, σύμφωνα με εκτιμήσεις της ιρανικής οργάνωσης Ερυθρός Λέων και Ήλιος. «Λόφοι από ερείπια, σύννεφα σκόνης, που ακόμη δεν έχει καταλαγιάσει, και απέραντη δυστυχία. Η περιοχή γύρω από το Κχαχ δίνει την εντύπωση ότι έγινε έκρηξη ατομικής βόμβας». Αυτές ήταν οι πρώτες εντυπώσεις του ανταποκριτή ξένου ειδησεογραφικού πρακτορείου, του μοναδικού δημοσιογράφου που κατόρθωσε να φτάσει στην άλλοτε όμορφη περσική πόλη. Μόνο το τζαμί απόμεινε κι αυτό ετοιμόρροπο, με τον μουλά να ψέλνει προσευχές για τους νεκρούς στο Κχαχ που ξεκληρίστηκε. Η γη σείστηκε για αρκετές ώρες. Μετά την πρώτη δόνηση, ακολούθησε δεύτερη μεγέθους M_L=6,5 και μέχρι το πρωί της Κυριακής καταγράφτηκαν 50 δονήσεις, 11 μεγάλες και 39 μικρές. Κι ενώ το ήδη δοκιμασμένο από τους σεισμούς Ιράν θρηνούσε τους σκοτωμένους, ιδιαίτερα τα χιλιάδες παιδιά που ενταφιάστηκαν στα ερείπια, πρόβαλε το φάσμα της αρρώστιας, καθώς οι οργανώσεις βοήθειας δεν είχαν εύκολη πρόσβαση στις απέραντες ερειπωμένες εκτάσεις. Τα οδικά δίκτυα είχαν καταστραφεί -«βαθιές ρωγμές σε δρόμους και αεροδρόμια» διέκριναν από ψηλά τα αεροπλάνα που στάλθηκαν για αναγνώριση. Τελικώς στήθηκε μια τεράστια αερογέφυρα για την παροχή ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και τροφίμων^[11].

Το κλίμα του Ιράν είναι ηπειρωτικό, με κρύους χειμώνες και ξηρά καλοκαίρια. Τα μεγαλύτερο τμήμα της χώρας χαρακτηρίζεται από συνθήκες στέπας ή ερήμου. Τα οροπέδια της ενδοχώρας διαθέτουν έντονα χαρακτηριστικά ερήμου, με ελάχιστες βροχοπτώσεις. Στις οροσειρές στο βορρά και στα δυτικά οι χιονοπτώσεις είναι άφθονες το μεγαλύτερο μέρος του έτους. Η έλλειψη βροχοπτώσεων και οι ανεπαρκείς υδάτινες οδοί καθιστούν απαγορευτική την καλλιέργεια χωρίς σύστημα άρδευσης, ενώ η βλάστηση γενικότερα είναι λιγοστή και τα δάση καλύπτουν μόλις το 11% της επιφάνειας του Ιράν.

Τα Ιράν διαιρείται διοικητικά σε 31 επαρχίες (περσ. οστάν-χα, ενικός: οστάν) οι οποίες με τη σειρά τους υποδιαιρούνται σε μικρότερους νομούς (σαχρεστάν), καθένας από τους οποίους χωρίζεται σε υποπεριοχές (μπαχς) και συνοικίες (ντεχεστάν).

Το 61% του πληθυσμού της χώρας διαμένει σε αστικές περιοχές. Η πρωτεύουσα, Τεχεράνη, 7.705.036 κατοίκων, βρίσκεται στους πρόποδες της νότιας πλευράς του όρους Ελμπούρζ. Αποτελεί το σημαντικότερο βιομηχανικό και εμπορικό, καθώς επίσης και πολιτικό και πολιτισμικό κέντρο, ενώ συνιστά σημείο συνάντησης μεταξύ των διάφορων εθνοφυλετικών ομάδων του Ιράν.

Το Μασχάντ, με 2.410.800 κατοίκους, η δεύτερη σε πληθυσμό πόλη, είναι από τις ιερές πόλεις των σιιτών και η πιο ιερή πόλη της χώρας. Συγκεντρώνει πλήθος προσκυνητών κάθε χρόνο. Το Ισφαχάν, 1.602.110 κατοίκων, η παλιά πρωτεύουσα της άλλοτε Περσίας, αποτελεί σήμερα την τρίτη μεγαλύτερη πόλη. Στην πόλη είναι έντονη η παρουσία της παραδοσιακής ισλαμικής αρχιτεκτονικής: τζαμιά, παλάτια, γέφυρες, ενώ η κεντρική πλατεία του, Ιμάν, έχει ανακηρυχθεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας από την UNESCO. Η Ταυρίδα, με 1.398.060 κατοίκους, αποτελεί το δεύτερο μεγαλύτερο βιομηχανικό κέντρο στη χώρα μετά την Τεχεράνη.

Μεγάλες συγκεντρώσεις πληθυσμού παρατηρούνται τις δύο τελευταίες δεκαετίες, στις μεγάλες πόλεις, εις βάρος της υπαίθρου. Από την άλλη πλευρά, περίπου δύο εκατομμύρια σήμερα Ιρανοί ζουν ως νομάδες στα οροπέδια της χώρας, με βασική απασχόληση την κτηνοτροφία.

Η πλειονότητα του ιρανικού πληθυσμού ομιλούν μία από τις ιρανικές γλώσσες, παρότι η περσική είναι η επίσημη. Αν και δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία, εκτιμάται ότι οι σημαντικότερες εθνοφυλετικές ομάδες είναι οι Πέρσες (61%), οι Αζέροι (16%), οι Κούρδοι (10%), οι Λουρ (6%), οι Άραβες (2%), οι Βαλούχι (2%), οι Τουρκομάνοι (2%), και άλλοι (1% μεταξύ των οποίων Κασκάι, Αρμένιοι, Εβραίοι και Ασσύριοι).^[12] Σύμφωνα με το World Factbook, η περσική είναι η κύρια γλώσσα του 53% του πληθυσμού, η Αζερική γλώσσα και άλλες τουρκικές διάλεκτοι ομιλούνται σε ποσοστό 18%, τα Κουρδικά 10%, η γλώσσα των Γκιλάκι και Μαζανταρανί 7%, Λουρ διάλεκτοι 6%, Βαλόχι 2%, αραβικά 2%, και άλλες γλώσσες σε ποσοστό 2%.^[12]

Εδώ και πέντε αιώνες περίπου η σιιτική πτέρυγα του Ισλάμ, την οποία ασπάζονται το 95% του πληθυσμού, είναι και η θρησκεία του κράτους. Ένα 4% είναι Σουνίτες Μουσουλμάνοι. Από τα μη μουσουλμανικά θρησκεύματα, που αντιπροσωπεύουν το υπόλοιπο 1% αξίζει να αναφερθούν οι Μπαχάι και οι Ζωροάστρες, όπως και οι Ιουδαίοι, Χριστιανοί και Μανδαίοι (Mandeans). Οι τέσσερεις τελευταίες αναγνωρίζονται επίσημα ως μειονότητες και κατέχουν έδρες στο Κοινοβούλιο.

Το προσδόκιμο ζωής στο σύνολο του πληθυσμού, σύμφωνα με εκτιμήσεις του 2019 του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας ήταν 77,3 χρόνια (75,7 χρόνια οι άνδρες και 79,1 οι γυναίκες).^[13] Το ποσοστό γεννητικότητας σήμερα αντιστοιχεί σε 1,83 παιδιά ανά γυναίκα, πολύ πιο χαμηλό από αυτό του 1970 που ήταν 6,7.

Η οικονομία βασίζεται και ελέγχεται σε μεγάλο βαθμό από το ίδιο το κράτος, με το πετρέλαιο να είναι ο σημαντικότερος οικονομικός πόρος της χώρας. Το Ιράν είναι η τέταρτος μεγαλύτερη παραγωγός χώρα πετρελαίου παγκοσμίως και η παραγωγή του αντιστοιχεί στο 11% της συνολικής παραγωγής των χωρών του ΟΠΕΚ. Οι εξαγωγές αργού πετρελαίου συνιστούν το 85% της συνολικής αξίας των εξαγωγών.

Ξεχωρίζουν επίσης η πετροχημική βιομηχανία, η βιομηχανία τροφίμων, η σιδηρουργία χάλυβα και η αυτοκινητοβιομηχανία. Επιπρόσθετα, η χώρα διαθέτει σημαντικά αποθέματα φυσικού αερίου, όπως και ορυκτών ανθράκων, ψευδάργυρου, μόλυβδου, σιδήρου, χρωμίου και βαρίου.

Σημαντική είναι η υφαντουργία, και ιδιαίτερα η κατασκευή χαλιών, η οποία είναι παγκοσμίως γνωστή για την ξεχωριστή ποιότητά της, τα σχέδια και τα χρώματά της.

Το Ιράν αποτελεί συνταγματική ισλαμική δημοκρατία, όπως ορίζει το σύνταγμα το 1979 που ονομάζεται Κανούν-ι Ασασί. Η νομοθετική και εκτελεστική εξουσία ασκούνται από μια σειρά συνδεόμενων θεσμών, ορισμένοι εκ των οποίων στελεχώνονται από αιρετούς και άλλοι από άτομα διορισμένα με βάση τις θρησκευτικές τους επιλογές. Η βασική πολιτειακή ιδέα είναι το «βελαγιάτ-ι φακίχ», ήτοι «καθοδήγηση από ειδικό του ισλαμικού θρησκευτικού νόμου» που βρίσκει εφαρμογή στους μη λαϊκά εκλεγμένους θεσμούς του Ανώτατου Ηγέτη και του Συμβουλίου Κηδεμόνων. Αυτή η «καθοδηγητική» μορφή εξουσίας από ιερωμένους προστίθεται στο παγκοσμίως κοινό πολιτειακό τρίπτυχο νομοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας και μάλιστα τις ελέγχει αφ' υψηλού. Ανώτατος άρχοντας του κράτους δεν είναι ο Πρόεδρος της Ισλαμικής Δημοκρατίας ο οποίος έχει ρόλο πρωθυπουργού αλλά ο Ανώτατος Ηγέτης ο οποίος έχει ρόλο αρχηγού του κράτους.

Σύμφωνα με το ιρανικό σύνταγμα, ο Ανώτατος Ηγέτης του Ιράν σκιαγραφεί και επιβλέπει την εφαρμογή των «γενικών πολιτικών κατευθύνσεων της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν». Αναπληρώνεται από το Συμβούλιο των Κηδεμόνων, μία επιτροπή σημαινόντων ιερωμένων. Ο Ανώτατος Ηγέτης είναι και αρχιστράτηγος του στρατού όπως και αρχηγός των υπηρεσιών ασφαλείας και των μυστικών υπηρεσιών και είναι ο μόνος που δικαιούται να κηρύξει πόλεμο. Ηγείται προσωπικά του αυτόνομου στρατού των Φρουρών της ισλαμικής επανάστασης. Επίσης διορίζει και απομακρύνει τους επικεφαλής της δικαιοσύνης και των κρατικών ΜΜΕ. Τέλος διορίζει επίσης έξι από τα δώδεκα μέλη του Συμβουλίου των Κηδεμόνων.

Ο Ανώτατος Ηγέτης του Ιράν και τα μέλη του Συμβουλίου των Κηδεμόνων, εκλέγονται από μία Συνέλευση Εμπειρογνωμόνων, με βάση τα προσόντα και τη δημοτικότητα.

Μαζί με τον Ανώτατο Ηγέτη, ο λαϊκά εκλεγόμενος Πρόεδρος του Ιράν είναι ο σημαντικότερος αξιωματούχος στη χώρα και αρχηγός της εκτελεστικής εξουσίας. Έχει την ευθύνη για την τήρηση του Συντάγματος και ηγείται της εκτελεστικής εξουσίας, εκτός από υποθέσεις που σχετίζονται απευθείας με τον Ανώτατο Ηγέτη. Σύμφωνα με το Σύνταγμα όλοι οι υποψήφιοι για το αξίωμα του Προέδρου πρέπει να εγκρίνονται από το Συμβούλιο των Κηδεμόνων πριν συμμετάσχουν στις εκλογές, που διεξάγονται με καθολική ψηφοφορία και πλειοψηφικό σύστημα ανά τέσσερα χρόνια. Μετά την εκλογή του ο Πρόεδρος διορίζει και επιβλέπει το Υπουργικό Συμβούλιο, συντονίζει το κυβερνητικό έργο και επιλέγει πολιτικές που προτείνονται στο Κοινοβούλιο. Ο διορισμός νέου Υπουργικού Συμβουλίου πρέπει να επικυρώνεται από το Κοινοβούλιο. Αξιοσημείωτο είναι ότι στο Ιράν, κατά παγκόσμια εξαίρεση, ο στρατός δεν ελέγχεται από την εκτελεστική εξουσία.

Η Βουλή ονομάζεται Ισλαμική Συμβουλευτική Συνέλευση. Απαρτίζεται από ένα σώμα 290 βουλευτών που εκλέγονται ανά 4 χρόνια με καθολική μυστική ψηφοφορία. Οι υποψήφιοι πρέπει να εγκρίνονται προκαταβολικά από το Συμβούλιο των Κηδεμόνων. Επεξεργάζεται σχέδια νόμων, επικυρώνει διεθνείς συνθήκες και εγκρίνει τον εθνικό προϋπολογισμό. Όλα τα σχέδια νόμων στέλνονται στο Συμβούλιο των Κηδεμόνων για αναθεώρηση.

Η Συνέλευση των Εμπειρογνωμόνων - η οποία συγκαλείται για μία εβδομάδα κάθε χρόνο- αποτελείται από 86 «ενάρετους και πολυμαθείς» κληρικούς που εκλέγονται από το λαό κάθε οκτώ χρόνια, από λίστα ονομάτων εγκεκριμένη από το Συμβούλιο των Κηδεμόνων (όπως συμβαίνει και στις προεδρικές και κοινοβουλευτικές εκλογές στο Ιράν).

Η Συνέλευση των Εμπειρογνωμόνων με τη σειρά της εκλέγει ένα από τα μέλη της στο αξίωμα του Ανώτατου Ηγέτη της χώρας. Η Συνέλευση δεν έχει ποτέ φέρει αντίρρηση επισήμως σε οποιαδήποτε απόφαση του Ανώτατου Ηγέτη.

Το Συμβούλιο των Κηδεμόνων περιλαμβάνει δώδεκα νομομαθείς εκ των οποίων οι έξι διορίζονται από τον Ανώτατο Ηγέτη. Οι άλλοι έξι προτείνονται από τον επικεφαλής του δικαστικού σώματος, και διορίζονται από τη Βουλή. Το Συμβούλιο των Κηδεμόνων είναι εξουσιοδοτημένο να ερμηνεύει το Σύνταγμα και να αποφαίνεται για τη συμβατότητα των νόμων με το Ισλαμικό Δίκαιο. Αν ένα νομοθέτημα κριθεί αντίθετο με τον ισλαμικό νόμο παραπέμπεται για αναθεώρηση στη βουλή. Τέλος, το όργανο αυτό εξετάζει όσους επιθυμούν να είναι υποψήφιοι στις προεδρικές ή βουλευτικές εκλογές και αποφασίζει εάν μπορούν να συμμετάσχουν ή όχι.

Το λεγόμενο Συμβούλιο Σκοπιμότητας καθιερώθηκε το 1988 από τον Αγιατολάχ Χομεϊνί και εξουσιοδοτείται να μεσολαβεί σε πιθανές διαφορές γνώμης ανάμεσα στη Βουλή και το Συμβούλιο των Κηδεμόνων. Σύμφωνα με το σύνταγμα το συμβούλιο αυτό λειτουργεί επίσης συμβουλευτικά στον Πρόεδρο της χώρας.

Ο αρχηγός του δικαστικού σώματος διορίζεται από τον Ανώτατο Ηγέτη και με τη σειρά του διορίζει τον πρόεδρο του Ανωτάτου Δικαστηρίου και τον Γενικό Εισαγγελέα του κράτους. Τα δημόσια δικαστήρια εκδικάζουν τις αστικές και τις περισσότερες ποινικές υποθέσεις. Ειδικά Επαναστατικά Δικαστήρια ασχολούνται με ορισμένες ποινικές πράξεις, όπως εγκλήματα κατά της εθνικής ασφάλειας, πράξεις κατά του πολιτεύματος και λαθρεμπόριο ναρκωτικών και οι αποφάσεις τους είναι τελεσίδικες (χωρίς δικαίωμα έφεσης). Τελεσίδικες είναι επίσης οι αποφάσεις του Ειδικού Δικαστηρίου Κληρικών που εκδικάζει υποθέσεις κληρικών κατηγορουμένων.

Σύμφωνα με τη Διεθνή Αμνηστία, το 2004 τουλάχιστον 108 άνθρωποι καταδικάστηκαν σε θάνατο εκ των οποίων οι περισσότεροι ήταν πολιτικοί κρατούμενοι^[14] και ορισμένοι άλλοι ήταν ανήλικοι ^[15]. Αν και επισήμως απαγορευμένα, τα βασανιστήρια είναι συχνά σε φυλακές και κρατητήρια. Η ομοφυλοφιλία επισύρει μαστίγωμα και το πρωκτικό σεξ ανδρών θανατική ποινή. Παραδόξως, η αλλαγή φύλου αναγνωρίζεται ως νόμιμη και κατά περιπτώσεις η σχετική ιατρική διαδικασία επιχορηγείται από το εθνικό σύστημα υγείας.

Η Αστυνομία ηθών (Περσικά: گشت ارشاد, gašt-e eršād) είναι σώμα επιβολής του νόμου, ισλαμική θρησκευτική αστυνομία, που υπάγεται στη Διοίκηση Επιβολής του Νόμου της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν. Ιδρύθηκε το 2005 με σκοπό τη σύλληψη ατόμων που παραβιάζουν τον ισλαμικό κώδικα ενδυμασίας, όπως το χιτζάμπ.^[16] Είναι διάδοχος οργανισμός των παλαιότερων Επιτροπών.

Το Ιράν είναι ισλαμική δημοκρατία. Δικαίωμα ψήφου στις εκλογές έχουν όσες και όσοι είναι ηλικίας 18 ετών και άνω.^[17]

Κατά τη χρυσή εποχή του Ισλάμ (8ος-11ος αιώνας) στην περιοχή αναπτύχθηκε ολόκληρο το τότε φάσμα των επιστημών και ιδιαίτερα τα μαθηματικά, η αστρονομία και η φιλοσοφία. Πέρσες επιστήμονες τελειοποίησαν, από τον 10ο αιώνα και ύστερα, τη χρήση του αστρολάβου, όργανο που χρησιμοποιούνταν για τον καθορισμό της θέσης και της κίνησης των άστρων, που βρήκε ιδιαίτερη εφαρμογή στη ναυσιπλοΐα, μέχρι την εποχή της Αναγέννησης.

Στη σύγχρονη εποχή, (2 Φεβρουαρίου 2009) ο πρόεδρος Αχμαντινετζάντ ανακοίνωσε ότι η Τεχεράνη εκτόξευσε τον δικό της δορυφόρο, με το όνομα «Ομίντ» και τον έθεσε σε τροχιά, με έναν πύραυλο κατασκευασμένο στο Ιράν.^[18]

Το Ιράν διαθέτει συνολικό μήκος σιδηροδρομικών γραμμών 8.367 χλμ. και 172.927 χλμ. οδικού δικτύου, από τα οποία το 72% είναι ασφαλτοστρωμένα. Η οδήγηση γίνεται στα δεξιά.

• Επίσημος δικτυακός τόπος του Υπέρτατου Ηγέτη, (Qom office)
• Προεδρία της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν - Επίσημος δικτυακός τόπος.
• Το συμβούλιο των φυλάκων, Επίσημος δικτυακός τόπος.
• Ιρανικό κοινοβούλιο, Επίσης, (2).
• Γραμματεία του Ύπατου Συμβουλίου Πολτιστικής Επανάστασης
• Επίσημος Εκπρόσωπος της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν
• Οργανισμός Ατομικής Ενέργειας της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν
• Ακαδημία Τεχνών της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν Αρχειοθετήθηκε 2021-01-26 στο Wayback Machine.
• Οργανισμός Πολιτισμικής Κληρονομιάς της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν
• Εταιρεία Ερυθράς Ημισελήνου της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν
• Ακαδημία Επιστημών της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν Αρχειοθετήθηκε 2020-11-26 στο Wayback Machine.
• Islamic Republic of Iran Broadcasting, επίσημος δικτυακός τόπος.

• BBC News - «Ιράν, Ποιος κατέχει τη δύναμη;»
• Ιρανικό κέντρο πολιτισμού στο πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, Καλιφόρνια
• CIA World Factbook - Ιράν Αρχειοθετήθηκε 2006-12-13 στο Wayback Machine.
• Βιβλιοθήκη του Κονγκρέσου - Μελέτη Χώρας: Ιράν πληροφορίες έως τον Μάιο του 1988
• Ιρανικά Πετρέλαια και Φυσικό Αέριο
• Ελευθερία Έκφρασης στο Ιράν - IFEX
• Iran, Ο Περσικός Κόλπος - Το Ιράν στον περσικό Κόλπο
• Ιράν στο Curlie

•   Εξάντας: Τα παιδιά του Χομεϊνί (μέρος 1ο) (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
•   Εξάντας: Τα παιδιά του Χομεϊνί (μέρος 2ο) (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
•   Εξάντας: Τα παιδιά του Χομεϊνί (μέρος 3ο) (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)