Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση

Η ΕΚΚΑ ήταν αντιστασιακή οργάνωση σοσιαλδημοκρατικών αντιλήψεων που ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 1942 από τον δημοκρατικό-Βενιζελικό συνταγματάρχη Δημήτριο Ψαρρό σε συνεργασία με τους πολιτικούς Απόστολο Καψαλόπουλο και Γεώργιο Καρτάλη, νέο πολιτικό και πρώην υπουργό που προερχόταν από τον χώρο του Λαϊκού Κόμματος. Η επιλογή του ακρωνύμιου Ε.Κ.Κ.Α., που η σημασία του ταυτιζόταν με σύνθημα του ΚΚΕ, «προσδιόριζε το διαρκές δίλημμα της οργάνωσης που εκ δεξιών ανθεματιζόταν ως ημικομμουνιστική, ενώ η Αριστερά τους κατηγορούσε ως ψευδεπίγραφους καπήλους των θέσεών της εφόσον δεν υλοποιούσαν, προσχωρώντας στο Ε.Α.Μ, όσα κήρυτταν».^[1] Αλλά και στο εσωτερικό της οργάνωσης υπήρχε διχογνωμία αναφορικά με τον τρόπο με τον οποίο θα γινόταν η απελευθέρωση. Πέντε μήνες πέρασαν ώσπου να κυκλοφορήσει το καταστατικό με σύνθημα την εγκαθίδρυση ολοκληρωμένης Λαοκρατούμενης Δημοκρατίας, στην οποία τα βασικά οικονομικά και τεχνικά μέσα παραγωγής θα κοινωνικοποιούνταν, δηλαδή θα ελέγχονταν από τον εργαζόμενο λαό τον οργα��ωμένο σε συνδικάτα. Χρέη και έμμεσοι φόροι θα διαγράφονταν ενώ για περιουσίες και ατομική πρωτοβουλία θα έμπαιναν ανώτατα όρια μέσα στο νέο σύστημα.^[2]

Σύμφωνα με την εκτίμηση του Ντέηβιντ Γουάλλας στην απόρρητη έκθεση του στις στις 29 Αυγούστου 1943 , η Ε.Κ.Κ.Α θα αποδεχόταν την επιστροφή του βασιλέα αν αυτό αποτελέσει τον ελάχιστο όρο για τη Βρετανική προστασία(..)^[3].

Στρατιωτικό σκέλος της οργάνωσης ήταν το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων, που συγκροτήθηκε στις 20 Απριλίου του 1943 στην Παρνασσίδα, και ονομάστηκε έτσι από το ομώνυμο θρυλικό ευζωνικό σύνταγμα.^[4] Η ΕΚΚΑ «είχε χάσει πολύτιμο έδαφος εξαιτίας της πολύμηνης κύησης και συνακόλουθης καθυστέρησης στον πολιτικό και κυρίως στον στρατιωτικό τομέα»^[5] Η οργάνωση έφτασε να έχει 1000 μαχητές και να εκπροσωπείται στο γενικό αρχηγείο των ανταρτικών οργανώσεων μαζί με τον ΕΔΕΣ και τον ΕΛΑΣ, με τους οποίους, μέχρις ενός σημείου, συνεργαζόταν. Δραστηριοποιήθηκε στην περιοχή της Φωκίδας. Ο ΕΛΑΣ, με την αιτιολογία ότι μέλη της ΕΚΚΑ είχαν προβεί σε αντικομμουνιστική και κακοποιό δράση στην περιοχή αλλά, σύμφωνα με την αντίθετη άποψη, σε μια προσπάθειά του να μονοπωλήσει^[6] την αντίσταση και θεωρώντας το ΕΚΚΑ «αντιδραστικό»,^[7] επιτέθηκε και αφόπλισε την ΕΚΚΑ δύο φορές, στις 13 Μαΐου του 1943 και στις 23 Ιουνίου του 1943.Μετά από υποσχέσεις της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής και του ΕΑΜ οι Δημήτριος Ψαρρός και Γεώργιος Καρτάλης, συγκατατέθηκαν να ανασυγκροτήσουν τη μονάδα τους στο πλαίσιο του Συμφώνου Εθνικών Ομάδων. Εκπρόσωποι του 5/42 Συντάγματος έφθασαν στα τέλη Ιουλίου του 1943 στο Περτούλι, όπου ήταν το Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών.^[8] Εκπρόσωποι της ΕΚΚΑ θα συμμετάσχουν στις διαπραγματεύσεις των εκπροσώπων των οργανώσεων ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ και του Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, στο Μυρόφυλλο (15-22 Φεβρουαρίου) και έπειτα στην Πλάκα (27-29 Φλεβάρη) του 1944.^[9] Προεδρεύων ήταν ο Γεώργιος Καρτάλης, ο οποίος αθετώντας την συμφωνία με το ΕΑΜ, «κρυφίως απεργαζόταν με τους Πυρομάγλου και Γουντχάους στρατηγικές παρακώλυσης».^[10] Η τακτική του Γεώργιου Καρτάλη, «συνέτεινε στο να δημιουργηθεί το ψυχολογικό κλίμα, αλλά και το άλλοθι για την αιματηρή διάλυση του 5/42 Συντάγματος από τον ΕΛΑΣ».^[11] Ενώ ο Καρτάλης διαβεβαίωνε τον Woodhouse ότι κατά την υποχώρηση των Γερμανών το 5/42 θα πολεμούσε εναντίον του ΕΛΑΣ^[12].

Μέσα στις τάξεις του 5/42 θα συγκεντρωθούν αντιθετικές δυνάμεις, από τις οποίες η πλειοψηφία θέλει τη σύγκρουση με το ΕΑΜ από φιλομοναρχικές δυνάμεις όπως οι λοχαγοί Θύμιος Δεδούσης και Γεώργιος Καπετζώνης. Υπό την αρχηγία του Δεδούση θα φτάσουν στο σημείο να αποκηρύξουν τη πολιτική έκφραση της ΕΚΚΑ και να μην υπακούν στις εντολές του στρατιωτικού αρχηγού Δημήτρη Ψαρρού, με αποκορύφωμα το υπόμνημα που υπογράφει στις 23/2/1944: Οι αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και αντάρτες του 5/42 συντάγματος Ευζώνων διακηρύσσουν προς όλα τα σημεία ότι δεν εννοούν να γίνουν όργανα οιασδήποτε, οθενδήποτε προερχόμενης πολιτικής εκμεταλλεύσεως και συνεπώς αποκηρύσσουν κάθε οργάνωσιν που εμφανίζεται κηδεμονεύουσα το 5/42 αλλά αντιλαμβάνονται το Σύνταγμα 5/42 και συνεπώς και εαυτούς ως όργανα μόνον των στρατιωτικών απελευθερωτικών συμφερόντων, ως αυτά θα τα καθορίσει το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, ο Βασιλεύς και η κυβέρνησίς του, ζητούν δε, αναφερόμενοι εις το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής εις τον Βασιλέα και την κυβέρνησίν του, όπως τεθεί αμέσως το Σύνταγμα 5/42 εις άμεσον εξάρτησιν εκ του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής. Τέλος, αποκηρύσσουν την λεγόμενην οργάνωσιν ΕΚΚΑ, προς την οποίαν και τους σκοπούς της ουδέν συνδέει τους αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και αντάρτας, αφοσιωμένους στρατιωτικώς μόνον και μόνον εις το Στρατηγείον Μέσης Ανατολής, τον Βασιλέα και την κυβέρνησίν του.

Επίσης, εκτέλεσαν έναν υπεύθυνο του ΕΑΜ^[14] συνέπεια αυτών των πράξεων μερικά στελέχη της ΕΚΚΑ όπως ο Ευριπίδης Μπακιρτζής, ο υποδιοικητής του 5/42 Λαγγουράνης και άλλοι θα επιδιώξουν την συνεργασία με το ΕΑΜ, στο οποίο τελικά θα προσχωρήσουν.

Με αφορμή την εκτέλεση του υπεύθυνου του Εφεδρικού ΕΛΑΣ της περιοχής Κροκυλίου, Κωνσταντίνου Βάρσου, από τον λόχο Δεδούση και άλλων προκλήσεων από το λόχο Καπετζώνη, ο ΕΛΑΣ συγκέντρωσε δύναμη 1400 ανδρών και επιτέθηκε εναντίον του 5/42 συντάγματος στην θέση Κλήματα Δωρίδος την 17η Απριλίου 1944. Το βάρος της επίθεσης δέχτηκε ο 4ος λόχος του Συντάγματος που διοικούσε ο Δεδούσης. Οι 450 περίπου άντρες του 5/42 συντάγματος δεν κράτησαν τις θέσεις τους και γρήγορα διαλύθηκαν προς διάφορες κατευθύνσεις. Ένα τμήμα, στο οποίο βρισκόταν ο Ψαρρός με το αρχηγείο του Συντάγματος, κατηφόρησε προς τη Σκάλα Καραΐσκου όπου συναντήθηκε με τμήμα 30 περίπου ανδρών του 4ου λόχου (κυρίως χωροφύλακες) υπό τον Δεδούση. Ο λόχος του Γεωργίου Ντούρου απαγγιστρώθηκε και οι αντάρτες επέστρεψαν στους τόπους καταγωγής τους. Ο λόχος του ομοϊδεάτη του Δεδούση ταγματάρχη Γεώργιου Καπετζώνη, δύναμης 94 ανταρτών, κατάφερε να διαπεραιωθεί πρώτα στον Κορινθιακό κόλπο και μετά στην Πάτρα όπου μαζί με τον αρχηγό του κατατάχθηκε στα Τάγματα Ασφαλείας του Κουρκουλάκου και συγκρότησε το Τάγμα Ναυπάκτου.^[15] Ο Δεδούσης κινήθηκε με ελάχιστους συνοδοιπόρους προς ανατολάς και κατάφερε να φτάσει στην Αθήνα. Ένα μέρος του συντάγματος, μαζί με την πλειονότητα των χωροφυλάκων του Δεδούση, παρέμεινε με τον συνταγματάρχη Ψαρρό (ο οποίος αρνήθηκε να εγκαταλείψει τους άντρες του) στη Σκάλα Καραΐσκου όπου και αιχμαλωτίστηκε. Κατά την επικρατέστερη εκδοχή, ο Ψαρρός παραδόθηκε στον Νικηφόρο, ο οποίος τον έστειλε συνοδεία μικρής ομάδας έμπιστων ανταρτών του προς το αρχηγείο του ΕΛΑΣ στον Άι Λιά. Καθ´ οδόν όμως συναντήθηκε με τον Ταγματάρχη του ΕΛΑΣ, Ευθύμιο Ζούλα, ο οποίος, αφού λογομάχησε σε χυδαίο ύφος με τον Ψαρρό, τον εκτέλεσε με το ατομικό του περίστροφο.^[16] Πολλοί αιχμαλωτισθέντες αντάρτες του Συντάγματος υπέστησαν βασανιστήρια και εκτελέσθηκαν. Ο Φλάισερ υπολογίζει τους εκτελεσμένους αντάρτες και αξιωματικούς του συντάγματος σε 66. Είναι άγνωστο πόσοι από τους εκτελεσθέντες ανήκαν στον 4ο λόχο του Δεδούση. Στην έδρα της ΠΕΕΑ, η είδηση του φόνου του Δημητρίου Ψαρρού αναστάτωσε τους πάντες, ειδικά τον Σαράφη και τον Μπακιρτζή οι οποίοι ήταν προσωπικοί φίλοι του συνταγματάρχη. Ο Αλέξανδρος Σβώλος αξίωσε την αυστηρή τιμωρία των υπευθύνων. Οι σχετικές ανακρίσεις δεν οδήγησαν όμως πουθενά. Υπήρξαν διαφορετικές εκδοχές για τον θάνατο του ηγέτη του 5/42 ^[17] . Σύμφωνα με την εκδοχή που διατύπωσε ο Βελουχιώτης και υποστήριξε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ο Ψαρρός σκοτώθηκε κατά τη μάχη. Κατά την πιο αξιόπιστη εκδοχή όμως, ο Δημήτριος Ψαρρός εκτελέστηκε αιχμάλωτος. ^[18] Μεταπολεμικές εκθέσεις αναφέρουν ως φυσικό αυτουργό της δολοφονίας έναν αντάρτη του ΕΛΑΣ με το όνομα Κώστας Βελέντζας. Το ότι εκτέλεσε τον Ψαρρό παραδέχθηκε ο ίδιος ο Ζούλας το 1951 με έγγραφη μεταπολεμική έκθεση του προς το ΚΚΕ στην οποία αναφέρει ότι το έπραξε μετά από συνεννόηση με τον Βελουχιώτη ^{[18] [17]}. Η εμπλοκή του Βελουχιώτη στην έκθεση του Ζούλα πιθανώς να εξυπηρετούσε τις τρέχουσες πολιτικές σκοπιμότητες ^[19][20], ενδέχεται όμως να αντανακλά την πραγματικότητα. Το γεγονός της δολοφονίας του Ψαρρού από τον ταγματάρχη Ζούλα αναφέρει και ο συγγραφέας Διον. Χαριτόπουλος στο βιβλίο του Άρης, ο αρχηγός των ατάκτων, χωρίς όμως να επιρρίπτει ευθύνη στον Βελουχιώτη. ^[21] Τα κίνητρα του Ζούλα παραμένουν άγνωστα, καθώς ήταν προσωπικός εχθρός του Ψαρρού. Ο Γρηγόρης Φαράκος αναφέρει ότι τους δύο άντρες χώριζαν θέματα ερωτικής αντιζηλίας από την εποχή που φοιτούσαν στη Σχολή των Ευελπίδων. Πιθανό κίνητρο για τη δολοφονία ήταν η αποτροπή της επανασυγκρότηση του 5/42, στη βάση της πολιτικής του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για τη διάλυση όλων των ανταγωνιστικών προς αυτό αντιστασιακών οργανώσεων. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, ο Ζούλας ουδέποτε τιμωρήθηκε για την πράξη του.

• 1943
  • 12-13 Σεπτεμβρίου: Μάχη έναντι Ιταλών και Γερμανών στο Λιδωρίκι
  • 15 Σεπτεμβρίου: Μάχη εναντίον Γερμανών στην περιοχή Αναθέματος
  • 17 Σεπτεμβρίου: Μάχη εναντίον Γερμανών στην περιοχή Τσακόρεμα
• 1944
  • 11 Ιανουαρίου και 1 Φεβρουαρίου: Μάχες Γραβιάς-Άμφισσας