Γρηγόριος Κυδωνιών

Γεννήθηκε στη Μαγνησία της Μικράς Ασίας το 1864. Το κοσμικό του όνομα ήταν Αναστάσιος Σαατσόγλου ή Ωρολογάς, κατά δική του μετάφραση. Σπούδασε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης και αποφοίτησε το 1889, οπότε και χειροτονήθηκε διάκονος. Το έτος 1891 χειροτονήθηκε πρεσβύτερος.

Από το 1889 έως το 1892 δίδαξε σε πολλά σχολεία ως διδάσκαλος και ιεροκήρυκας της Αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως.

Διακόνησε ως Πρωτοσύγκελλος και ιεροκήρυκας της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης κατά τα έτη 1892 – 1894. Τα έτη 1893-1894 χρημάτισε διευθυντής του ιστορικού Δευτέρου Γυμνασίου Θεσσαλονίκης (Αστική Σχολή). Από το 1894 έως το 1901 διετέλεσε καθηγητής του Γυμνασίου Σερρών, ιεροκήρυκας και επίσημος εκπρόσωπος της Μονής Τιμίου Προδρόμου Σερρών. Κατά την διετία 1901 – 1902 διετέλεσε Πρωτοσύγκελλος της Μητροπόλεως Δράμας συνεργαζόμενος για τους σκοπούς του Μακεδονικού Αγώνα με τον Μητροπολίτη Δράμας Χρυσόστομο (τον μετέπειτα Μητροπολίτη Σμύρνης και μάρτυρα του 1922). Ως ιεροκήρυκας αποτέλεσε έναν από τους πρώτους που στο κήρυγμα χρησιμοποίησαν τη δημοτική γλώσσα. Και στις τρεις μητροπόλεις που υπηρέτησε εργάστηκε με ζήλο και επιτυχία για την προάσπιση των εθνικών ελληνικών δικαίων και ιδιαίτερα συνεργάστηκε προς αυτή την κατεύθυνση με τον Μητροπολίτη Δράμας Χρυσόστομο Καλαφάτη (1902-1910), τον μετέπειτα μάρτυρα μητροπολίτη Σμύρνης (1910-1922).

Στις 12 Οκτωβρίου 1902 χειροτονήθηκε μητροπολίτης Τιβεριουπόλεως και Στρωμνίτσης. Στην Στρώμνιτσα αγωνίστηκε για τη διατήρηση του ελληνορθοδοξου στοιχείου της περιοχής κατά τον Μακεδονικό Αγώνα. Για τον λόγο αυτό μέλη του βουλγαρικού κομιτάτου προσπάθησαν πολλές φορές να τον δολοφονήσουν (1905). Η τουρκική κυβέρνηση, όταν πληροφορήθηκε την εθνική δράση του Γρηγορίου, ανάγκασε το Οικουμενικό Πατριαρχείο να τον απομακρύνει και να τον μεταθέσει σε άλλη Μητρόπολη.

Με απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου ο Γρηγόριος μετατέθηκε στη νεοσύστατη μητρόπολη Κυδωνιών στη Μικρά Ασία στις 22 Ιουνίου 1908, όπου συνέχισε την θρησκευτική και εθνική του δράση. Η Μητρόπολη Κυδωνιών είχε ως έδρα το Αϊβαλί (Κυδωνίες) της Μικράς Ασίας. Μετά τον πρώτο διωγμό, το 1918 επέστρεψε μαζί με τους συγχωριανούς του στην πατρίδα του και αποφάσισαν να ξαναχτίσουν το Αϊβαλί. Το έτος 1922 πραγματοποιούσε συνεχείς εκκλήσεις προς τη δημογεροντία των Κυδωνιών να διαφύγουν οι Έλληνες από την πόλη προς τη Μυτιλήνη για να σωθούν από την επερχόμενη σφαγή, αλλά δυστυχώς δεν εισακούσθηκε με αποτέλεσμα στις 22 Αυγούστου 1922 οι άτακτοι Τούρκοι να σφαγιάσουν 4.000 Έλληνες. Ο ίδιος ο Άγιος Γρηγόριος κατάφερε να έλθουν ελληνικά πλοία με αμερικανική σημαία και να παραλάβουν 20.000 από τις 35.000 των Ελλήνων της ευρύτερης μητροπολιτικής του επαρχίας. Ο ίδιος αρνήθηκε να διαφύγει μαζί τους. Συνελήφθη από τον κεμαλικό στρατό στις 30 Σεπτεμβρίου 1922 και μετά από βασανισμούς, σφαγιάστηκε μαζί με δεκάδες ιερείς, τους προκρίτους της πόλης και πλήθος συμπολιτών του στις 3 Οκτωβρίου 1922.

Η αγιοκατάταξη του μάρτυρα Γρηγορίου Μητροπολίτου Κυδωνιών καθώς και των μαρτύρων μητροπολιτών Χρυσοστόμου Σμύρνης, Προκοπίου Ικονίου, Αμβροσίου Μοσχονησίων, Ευθυμίου Ζήλων και των συν αυτοίς Μικρασιατών νεομαρτύρων, πραγματοποιήθηκε το 1992 και η μνήμη τους τιμάται την Κυριακή προ της Υψώσεως (Σεπτέμβριος).

Προς τιμήν του υπάρχουν οδοί που φέρουν το όνομά του σε πολλούς Δήμους της Ελλάδας ιδιαίτερα εκεί που εγκαταστάθηκαν Μικρασιάτες πρόσφυγες: στην Αθήνα (Κάτω Πατήσια), στον Διόνυσο, στο Αιγάλεω, στην Νέα Σμύρνη, στην Νέα Φιλαδέλφεια, στον Υμηττό, στη Θεσσαλονίκη, στην Καλαμαριά κ.α.^[4]

Ἀπολυτίκιον Ἁγίων Μικρασιατῶν Ἱερομαρτύρων. Ἦχος δ΄

Ἡ πενταυγὴς Ἀρχιερέων χορείᾳ,
τῇ τῶν ἀγώνων νοητὴ δαδουχία,
τὴν Μικρασίαν ἅπασαν αὐγάζει νοητῶς,
ὁ σοφὸς Χρυσόστομος, Γρηγορίῳ τῷ θείῳ,
Ἀμβρόσιος, Προκόπιος καὶ Εὐθύμιος ἅμα,
οὓς εὐφημοῦμεν εἴπωμεν πιστοί,
χαίροις Μαρτύρων, πεντάριθμε σύλλογε.

• Οι Άγιοι Μικρασιάτες Νεομάρτυρες - άρθρο της Ένωσης Μικρασιατών Φοιτητών Ανακτήθηκε 28 Ιανουαρίου 2016.
• Αλεξάνδρα Δεσποτοπούλου, Μαρία Φουντουλάκη (Φεβρουάριος 2004). Οδωνυμικά της Νέας Σμύρνης: οι ονομασίες των οδών. Αθήνα: Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο. σελίδες 75-76. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 9 Νοεμβρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2012. 
• Ζώνας, Λουκάς (2018), Υμηττός, 90 χρόνια ζωής, η πόλη και οι οδοί, Αθήνα, σελ. 91 και 95.