Ανθρώπινα δικαιώματα στην Ελλάδα

Το κύριο χαρακτηριστικό των δικαιωμάτων είναι η διασφάλισή τους, κυρίως από το σύνταγμα, αλλά και από άλλα συμπληρωματικά νομοθετήματα, απέναντι στην αυθαίρετη και καταπιεστική εξουσία του κράτους ή άλλων εξουσιαστικών θεσμών.

"Το ελληνικό σύνταγμα περιλαμβάνει σε ειδικό κεφάλαιο τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα (ισότητα προ του νόμου, απαραβίαστο προσωπικότητας, δικαίωμα δικαστικής προστασίας, δικαίωμα «του συνέρχεσθαι» και «του συνεταιρίζεσθαι» κ.α.), τα οποία διακρίνει από τα πολιτικά και τα αστικά δικαιώματα." (Άρθρα 4-25)

Η θεωρία της τριτενέργειας (Drittwirkung) ή της «απόλυτης ενέργειας» των ατομικών δικαιωμάτων διαμορφώθηκε στη Γερμανία, ιδιαίτερα μεταπολεμικά, με πρώτο διδάξαντα τον εργατολόγο καθηγητή Nipperdey.^[2] Σύμφωνα με αυτήν, οι συνταγματικές διατάξεις που προστατεύουν τα θεμελιώδη δικαιώματα δεν ιδρύουν μόνο δίκαιο «εξ υποκειμένου», αλλά και «εξ αντικειμένου», δηλαδή αποτελούν κανόνες δικαίου που δεσμεύουν άμεσα και τους ιδιώτες. Αυτό σημαίνει ότι οι συνταγματικές διατάξεις περί ατομικών δικαιωμάτων θεμελιώνουν έναντι και των ιδιωτών αξίωση για παράλειψη, ίσως δε και για αποζημίωση, σε περίπτωση προσβολής τους.^[3].

Είναι εσφαλμένο να οδηγούμαστε στη θεώρηση ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα δεσμεύουν όχι μόνο το Κράτος, αλλά και τους ιδιώτες χρησιμοποιώντας ως μέθοδο την όψιμη, αλλά και ξεπερασμένη, οδό της "τριτενέργειας". Η "τριτενέργεια" των δικαιωμάτων εδράζεται στην προηγούμενη "λιμπεραλιστική" θεώρηση ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα δεσμεύουν μόνο το Κράτος. Λόγω των αδιεξόδων που δημιουργoύσε ανέκαθεν η θεώρηση αυτή (τόσο στη σύγχρονη κοινωνία όσο και παλαιότερα), η γερμανική νομική σκέψη χρησιμοποίησε, μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, το εργαλείο της "τριτενέργειας", για να κάνει δεκτό ότι τελικώς τα θεμελιώδη δικαιώματα δεσμεύουν και τους "τρίτους"-ιδιώτες και όχι μόνο το Κράτος. Η θεωρία της τριτενέργειας είναι περιττή σε έννομες τάξεις, όπως η ελληνική, οι οποίες εξαρχής (δηλαδή από την πρώτη καθιέρωση θεμελιωδών δικαιωμάτων) δέχονταν ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα δεσμεύουν τους πάντες. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην ελληνική έννομη τάξη η "λιμπεραλιστική" θεώρηση, δηλαδή ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα δεσμεύουν μόνο το κράτος, εμφανίζεται στη νομολογία των δικαστηρίων μεταπολεμικώς, όταν οι συνταγματολόγοι αρχίζουν ��α διδάσκουν την (τότε) προσφάτως εμφανιζομένη στη Γερμανία αρχή της "τριτενέργειας". Δηλαδή η γνωριμία της ελληνικής έννομης τάξης με την αρχή της "τριτενέργειας" είχε το αντίθετο αποτέλεσμα : να γνωρίσει η ελληνική νομολογία την εγκαταλειπομένη τότε στη Γερμανία λιμπεραλιστική θεώρηση των αποδεκτών των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Η θεωρία της "τριτενέργειας" είναι περιττή στην ελληνική έννομη τάξη και η νομολογία του Αρείου Πάγου δέχεται ότι αποδέκτες των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι και οι ιδιώτες, χωρίς να κάνει καμία απολύτως νύξη σε αρχή "τριτενέργειας".^{[εκκρεμεί παραπομπή]}

• Η προβληματική της λεγόμενης τριτενέργειας

Tο δικαίωμα της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης που προστατεύεται από το Σύνταγμα (άρθρο 13), λειτουργεί άραγε μόνον έναντι της κρατική εξουσίας με την έννοια, π.χ., για να διορισθεί κανείς δημόσιος υπάλληλος, δεν μπορεί να θεσπισθεί σαν προσόν, το να είναι χριστιανός ορθόδοξος και όχι καθολικός ή διαμαρτυρόμενος ή ακόμη μουσουλμάνος ή βουδιστής ή άθεος- εκτός φυσικά, αν πρόκειται για θέση καθηγητή θρησκευτικών- ή και έναντι της ιδιωτικής εξουσίας; Ερωτάται δηλαδή: ένας ιδιώτης π.χ. (εργοδότης) δικαιούται να μη προσλάβει ή να απολύσει έναν υπάλληλο λόγω των θρησκευτικών του πεποιθήσεων; Ή ένας ιδιοκτήτης μπορεί άραγε, να απαιτήσει από τον ενοικιαστή του σπιτιού να αφαιρέσει μια αφίσα που έχει κολλήσει στο παράθυρο, επειδή προσβάλλει την προσωπικότητα του (άρθ. 5 παρ. 1 Συντ.) ή μήπως η απαίτησή του αυτή προσβάλλει την ελευθερία έκφρασης και διάδοσης των στοχασμών του ενοικιαστή (άρθ. 14 παρ. 1 Συντ.)

Η αρχή της τριτενέργειας (ή διαπροσωπικής ενέργειας), όπως είναι αυτονόητο, δεν μπορεί να εφαρμοσθεί σε όλο το φάσμα των συνταγματικών δικαιωμάτων, καθώς μια σειρά από αυτά διαθέτουν σχέσεις οι οποίες χωρούν αποκλειστικά μεταξύ του κράτους και του πολίτη. Για παράδειγμα, το δικαίωμα μη αφαίρεσης της ελληνικής ιθαγένειας του (άρθρο 4.3) ή το δικαίωμα στη μη παράνομη φυλάκιση και δίωξη του (άρ. 5.3) δεν είναι επιδεκτικά τριτενέργειας. Αντίθετα όμως, έχει εφαρμογή εκεί όπου αναπτύσσονται σχέσεις εξουσίας μεταξύ ιδιωτών. Πρακτικά, αυτό σημαίνει, για παράδειγμα, ότι το δικαίωμα στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου του (αρ. 5.1) ή του (αρ. 9Α) για την προστασία των προσωπικών δεδομένων του πολίτη δεν έχουν ισχύ μόνο απέναντι στο κράτος αλλά, για παράδειγμα, και απέναντι στον εργοδότη.

Τα τρία βασικά είδη δημοσίων δικαιωμάτων (ατομικά, κοινωνικά, πολιτικά) χαρακτηρίζονται από π α ρ α π λ η ρ ω μ α τ ι κ ό τ η τ α: επηρεάζουν αμοιβαία την κατοχύρωση και την άσκηση τους. Το γεγονός ότι τα ατομικά δικαιώματα λειτουργούν σε μία κρατικά οργανωμένη κοινωνία σημαίνει ότι η ύπαρξη και η άσκησή τους ρυθμίζεται, προσδιορίζεται, περιορίζεται, διευρύνεται, περιστέλλεται, αναστέλλεται ή καταλύεται, δηλαδή εξαρτάται από την εκάστοτε κυρίαρχη μέσα στο κράτος θέληση, που έχει την ικανότητα αποτελεσματικής επιβολής.^[4]

Το κέντρο της προβληματικής -θεωρητικής και πρακτικής - της τριτενέργειας έγκειται στο αν υπάρχει ή όχι, στις εκάστοτε συγκεκριμένες σχέσεις, ε ξ ο υ σ ί α σ η, έστω και ιδιωτική. Μόνο σε καταφατική περίπτωση είναι νοητή η τριτενέργεια.

«Ο ισχυρισμός, για παράδειγμα, του εργοδότη ότι και αυτός υπόκειται στην οιονεί εξουσία των ομάδων πίεσης, όπως ενός επαγγελματικού σωματείου ή συνδικάτου, δεν ευσταθεί. Διότι οσηδόποτε δύναμη και, αν υποτεθεί ότι, τούτο διαθέτει απέναντι στους εργοδότες, πάντως ούτε τους εκμεταλλεύεται ούτε τους εξουσιάζει».

Οι περιορισμοί των ατομικών ελευθεριών αποτελούν, πολλές φορές, αναγκαία προϋπόθεση για την άσκησή τους τόσο εκ μέρους των άλλων όσο και εκ μέρους του ίδιου του δικαιούχου.

• Υπάρχουν περιπτώσεις που μία και η αυτή ατομική ελευθερία δεν μπορεί να ασκηθεί ταυτόχρονα εκ μέρους πολλών, όπως η περίπτωση της οδικής κυκλοφορίας που αναφέρεται παραπλεύρως.
• Υπάρχουν περιπτώσεις που δεν είναι δυνατή η ταυτόχρονη άσκηση περισσοτέρων ελευθεριών, οπότε η άσκηση της μιας αποκλείει ή περιορίζει αναπόφευκτα την άσκηση της άλλης, για παράδειγμα, η ελευθερία των συναθροίσεων στo ύπαιθρο συγκρούεται με την ελευθερία της οδικής κυκλοφορίας.

Στις περιπτώσεις αυτές η αρμόδια αρχή οφείλει να προβεί σε στάθμιση συμφερόντων και να προκρίνει την προστασία της μιας σε βάρος της άλλης ατομικής ελευθερίας.

• Αριστόβουλος Μάνεσης, Συνταγματικά δικαιώματα, «Ατομικές ελευθερίες», εκδοτικός οίκος Σάκκουλα, πανεπιστημιακές παραδόσεις, 1981³ «Η ρύθμιση των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών και η σχετικότητα της προστασίας τους», σσ. 55-89 ISBN 05-22-006
• Αλέξανδρος Κατράνης, Η θεωρία της τριτενέργειας των δικαιωμάτων του ανθρώπου, 1978

• Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, άρθ. Συντάγματος 4-25