Islwyn Ffowc Elis

Cafodd ei eni yn Wrecsam a'i fagu yn Nglynceiriog, pentref cwbl Gymraeg a Chymreig bryd hynny, tan ei fod yn bump oed, ac wedyn ar fferm y teulu, Aberwiel, ychydig tu allan i'r pentref a dwy filltir o ffin Lloegr. Priodolai Islwyn Ffowc Elis ei sêl dros feithrin y Gymru Gymraeg i’r ffaith y cawsai ei fagu mor agos i ffin Lloegr.^[2] Aeth i Ysgol Gynradd Nantyr cyn mynd i Ysgol Uwchradd Llangollen ac wedyn i Goleg Prifysgol Cymru, Bangor. Cofrestrodd fel gwrthwynebwr cydwybodol yn 1943, ar sail heddychiaeth Gristnogol.^[3] Dechreuodd lenydda’n 12 oed yn ysgol Llangollen, gan gynhyrchu barddoniaeth, storïau a dramâu. Tra yng Ngholeg Bangor enillodd gadair Eisteddfod Lewis’s Lerpwl. Tra yn y coleg y dechreuodd berfformio a darlledu yng nghwmni ei gyd-fyfyrwyr, gan ysgrifennu caneuon a llunio rifiwiau.^[4] Cyn mynd i'r weinidogaeth bu yng ngholegau diwinyddol Aberystwyth a Bangor.

Bu’n weinidog gyda’r Methodistiaid Calfinaidd o 1950 hyd 1956, yn Llanfair Caereinion ac yna Niwbwrch. Tra’n weinidog enillodd y Fedal Ryddiaith yn Eisteddfod Genedlaethol Llanrwst, 1951, am gyfres o ysgrifau a gyhoeddwyd wedyn gan Wasg Gomer, yn y gyfrol Cyn Oeri'r Gwaed. Cyhoeddwyd ei nofel gyntaf, Cysgod y Cryman yn 1953. Ar yr un pryd roedd yn magu anfodlonrwydd gyda chrefydd gyfundrefnol, fel y mae’n egluro yn ei ysgrifau 'Lludw’r weinidogaeth', Y Dysgedydd (1952) ac 'Y colledigion', 'Yr hen gyfundrefn annwyl', a 'Machlud a gwawr y fugeiliaeth', Y Drysorfa (1955). At hynny nid oedd yn gysurus yn ei waith.^[5] Mewn cyfweliad yn Mabon 1(6) (1973) dywedodd:

Ymddiswyddodd o’r weinidogaeth yn 1956 gan fentro ar gyfnod o chwe mlynedd a hanner heb swydd gyflogedig i’w gynnal ef a’i deulu, sef ei wraig Eirlys a’i ferch Siân. Yn hytrach enillai ei damaid o’i gynnyrch llenyddol, o’i waith darlledu ac ambell i gyfnod o waith cynhyrchu i’r BBC.^[7] Ef oedd y cyntaf i geisio cynnal ei hunan fel llenor Cymraeg proffesiynol, a phrin yw’r rhai hynny a lwyddodd i efelychu ei gamp ers hynny, o leiaf hyd at ddyddiau twf S4C.^[8]

Dyma ddau gofnod yn nyddiadur adar Y Parch. Harri Williams MA, Bangor (diolch i deulu Catrin Evans)^[9] yn awgrymu peth o hanes ei fywyd yn y cyfnod hwn:

28 Mehefin 1958 (Porth Swtan): "Ym Mhorth Swtan gydag Islwyn Ffowc ac Eirlys, a gweld Ffwlmar yn nythu ar graig yn ymyl yr ymdrochwyr. Galw heibio i Lyn Llywenan ar y ffordd adref a gweld Gwyddau Canada a chadarnhau mai Telor yr Hesg (Sedge Warbler) a welsom y tro cynt y buom yma (Mai 27) [ac wedi ei ysgrifennu â beiro yn hytrach nag inc.....] ac nid reed-warbler.

12 Mehefin 1958 (Ynys Lawd): "Gydag Islwyn Ffowc yn South Stack. Gweld Ffwlmar wedi nythu mewn twll, ar bentwr o frigau, yn ymyl y grisiau"

Ers yr ail ryfel byd roedd nofelau Saesneg ysgafn poblogaidd clawr papur, diwylliant America a dulliau newydd cyfathrebu yr 20g wedi bod yn denu’r ifainc ledled Ewrop, gan gynnwys y Cymry Cymraeg. Roedd Islwyn Ffowc Elis ymhlith y rhai a welent fod yn rhaid creu diwylliant poblogaidd cyfoes rhag i’r ifainc droi eu cefn ar y Gymraeg. Roedd ei nofel gyntaf, Cysgod y Cryman, llawn cymeriadau ifainc byw, yn stori afaelgar oedd yn ymdrin â bywyd a themâu cyfoes. Dyma'r nofel a osododd sail y nofel Gymraeg fodern. Trwy’r nofel hon denwyd darllenwyr ifainc newydd i’r nofel Gymraeg.^[10][11] Mae’r ffaith mai Cysgod y Cryman yw’r nofel Gymraeg sydd wedi gwerthu orau yn tystio i'w llwyddiant. Cysgod y Cryman enillodd gystadleuaeth ‘Llyfr y Ganrif’ yn 1999 ar gyfer llyfr Cymraeg mwyaf poblogaidd yr ugeinfed ganrif.^[12] Dewiswyd Cysgod y Cryman hefyd yn un o ddeg o ‘Lyfrau’r Ganrif’ yn 2007 mewn ymgyrch a drefnwyd gan S4C.

Roedd peth o’i gynnyrch ysgafnaf hefyd wedi tynnu llid rhai beirniaid llenyddol yn ei ben, yn enwedig Y Gromlech yn yr Haidd ac Eira Mawr a ysgrifennodd yn ystod ei ail gyfnod o lenydda llawn amser rhwng 1971 a 1975.^[10][11][13] Yn ogystal â nofelau, ysgrifennai hefyd ganeuon a sgriptiau radio a theledu, i gyd yn cyfrannu at ddiwylliant poblogaidd. Ymhlith ei sgriptiau roedd Rhai yn Fugeiliaid (1962), sef y ddrama gyfres Gymraeg gyntaf ar gyfer y teledu.^[14] Cynhyrchodd lenyddiaeth heblaw am nofelau, yn gyfieithiadau megis Efengyl Mathew: trosiad i Gymraeg diweddar (1961), yn ysgrifau, yn llyfrau academaidd, gan olygu cyfrolau eraill megis Edward Tegla Davies: Llenor a Phroffwyd (1956).

Yr un sêl dros y Gymru Gymraeg a lywiau ei gynnyrch llenyddol a ysgogai ei waith dros Blaid Cymru. Bu’n ymgeisydd seneddol ym Maldwyn ym 1962 a 1964. Ef oedd swyddog cyhoeddiadau Plaid Cymru adeg Is-etholiad Caerfyrddin, 1966. Ef oedd yn gyfrifol am lenyddiaeth a chyhoeddusrwydd Plaid Cymru, gan gynllunio strategaeth gyhoeddusrwydd ymwthgar i Blaid Cymru a ddefnyddiwyd am y tro cyntaf adeg ymgyrch Caerfyrddin.^[15]

Yn ogystal â bod ei lenyddiaeth yn ysbrydoli eraill i fynd ati i lenydda bu hefyd yn hybu llenorion ifainc drwy ei waith fel athro. Bu’n athro ar gyrsiau ar gyfer darpar-awduron. Bu’n Ddarlithydd ac yna’n Uwch-ddarlithydd yn Adran y Gymraeg yng Ngholeg y Drindod, Caerfyrddin (1963–1968) ac eto yng Ngholeg Prifysgol Dewi Sant, Llanbedr Pont Steffan (1975–1990), lle bu hefyd yn Ddarllenydd er 1984. Bu’n Gyfarwyddwr Cyfieithu a chynhyrchu i’r Cyngor Llyfrau Cymraeg o 1968–1971. Cyfrannodd hefyd at y gwaith o ddysgu Cymraeg fel ail iaith. Bu’n cynnal cyrsiau Cymraeg fel ail iaith yng Ngholeg Bangor o 1959–1963. Hefyd yn yr un cyfnod bu’n paratoi deunydd cyrsiau ar gyfer dysgwyr, ar gyfer y radio ac ar gyfer Coleg Harlech a’r National Extension College.^[16]

"Y gŵr a lusgodd y nofel Gymraeg i'r ugeinfed ganrif" oedd y disgrifiad ohono yn Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru.

Cyflwynodd teulu Ffowc Elis y gadair a enillodd yn Eisteddfod Lewis's Lerpwl i Gyngor Llyfrau Cymru – cadair yr eisteddai'r awdur arni i ysgrifennu nifer o'i nofelau, gan gynnwys Cysgod y Cryman.

• Cyn Oeri'r Gwaed, ysgrifau (Gwasg Aberystwyth, 1952)
• Cysgod y Cryman, nofel (Gwasg Aberystwyth, 1953)
• Ffenestri Tua'r Gwyll, nofel (Gwasg Aberystwyth, 1955)
• Yn Ôl i Leifior, dilyniant i Cysgod y Cryman (Gwasg Aberystwyth, 1956)
• Wythnos yng Nghymru Fydd, nofel dychan (Plaid Cymru, 1957)
• Blas y Cynfyd, nofel (Gwasg Aberystwyth, 1958)
• Tabyrddau'r Tabongo, nofel dychan (Gwasg Aberystwyth, 1961)
• Cysgod y Cwmwl (1962)
• Thema yn y Nofel Gymraeg (1963)
• Y Blaned Dirion, ffuglen wyddonol (Gwasg Gomer, 1968)
• Y Gromlech yn yr Haidd, nofel fer (Gwasg Gomer, 1971)
• Eira Mawr, nofel fer (Gwasg Gomer, 1972)
• Harris, drama (Gwasg Gomer, 1973)
• Marwydos, storïau byrion (Gwasg Gomer, 1974)
• Dirgelwch Tegla, cyfrol am E. Tegla Davies (1977)
• Straeon y Pentan Daniel Owen (1981)
• Caneuon Islwyn Ffowc Elis, trefnwyd gan Robat Arwyn (1988)
• Naddion, ysgrifau ac erthyglau (1998)

• Efengyl Mathew: trosiad i Gymraeg diweddar (1961)
• Noson y Ddawns, o'r Norwyeg, gyda Dilys Price (1965)

• Edward Tegla Davies: Llenor a Phroffwyd (Gwasg y Brython, 1956)
• Storïau'r Deffro (1959)
• Llais o'r Dyffryn: Casgliad o Gerddi William Griffiths Glynceiriog (1964)
• Twenty-five Welsh Short Stories, cyd-olygydd gyda Gwyn Jones (Gwasg Prifysgol Rhydychen, 1971)

• Delyth George, Islwyn Ffowc Elis, Cyfres Llên y Llenor (Gwasg Pantycelyn, 1990)
• Robin Chapman, Islwyn Ffowc Elis, Cyfres Writers of Wales (Gwasg Prifysgol Cymru, 2000)
• Robin Chapman, Rhywfaint o Anfarwoldeb (Gwasg Gomer, 2003)
• Rheinallt Llwyd (gol.), Bro a Bywyd: Islwyn Ffowc Elis (Cyhoeddiadau Barddas, 2007)
• "Islwyn Ffowc Elis yn marw" - gwefan y BBC, adalwyd 31 Mai 2008