Belenus

Duw iachaol Celtaidd hynafol yw Belenus (Galeg: Belenos, Belinos). Addolid Belenus hyd Gorynys yr Eidal i Ynysoedd Prydain, gyda'r brif gysegrfa yn Aquileia. Drwy interpretatio romana, cysylltir Belenus ag Apolon, er bod ganddo beth ymreolaeth yn ystod oes y Rhufeiniaid.^[1]^[2]

Enw

Tystiolaeth

Mae'r theonym Belenus (neu Belinus), sy'n ffurf Ladin ar yr Aleg Belenos (neu Belinos), i'w weld mewn pum deg un arysgrif. Er bod y rhan fwyaf o'r arysgrifau hyn yn Aquileia (Friuli, yr Eidal), prif le ei gwlt, ceir tystiolaeth o'i enw mewn llefydd ymhle y trigai siaradwyr ieithoedd Celtaidd, gan gynnwys Gâl, Noricum, Illyria, Britain ac Iwerddon.^[3]

Mae'r ieithydd Blanca María Prósper yn dadlau mai Belinos yw'r enw gwreiddiol siŵr o fod,^[4] sydd hefyd i'w weld yn yr enw Belyn, sydd hefyd yn enw ar arweinydd Cymreig a fu farw yn 627 AD.^[3] Mae amrywiadau eraill ar yr enw yn cynnwys Bellinus ac efallai Belus.^[5] Efallai y bu'r Gwyddelod a'r Brythoniaid hynafol yn ei adnabod yn Bel, Beli, a Bile.^[6]

Etymoleg

Mae etymoleg y gair Belenos dal i fod yn aneglur. Cyfieithir ef yn draddodiadol yn 'y golau' neu 'y llachar', o'r bôn Proto-Indo-Ewropeg *bʰelH-, 'can, bân, gwyn'. Mae'r theori hwn yn boblogaidd oherwydd y interpretatio romana o Belenos yn 'Apolon Galiaidd', sy'n dduw ag iddo briodoleddau'r haul.^[7]^[8]

Epithedau

Yng Ngâl a Phrydain hynafol, cysylltwyd Apolon â'r haul ac iacháu.^[9] Mae sawl enw arall arno, gan gynnwys Belenus, Vindonnus, Grannus, Borvo, Maponos, a Moritasgos.^[9]^[10]

Addolid y duw yn Apollo Belenus yn Sainte-Sabine (Bourgogne), lle addolwyd ef gan bererinion sâl.

Cyfeiriadau

↑ Schrijver, P. (1999). "On Henbane and Early European Narcotics" (yn en). zcph 51 (1): 17–45. doi:10.1515/zcph.1999.51.1.17. ISSN 0084-5302. https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/zcph.1999.51.1.17/html.
↑ Koch, John T., gol. (2006). Celtic culture: a historical encyclopedia. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. ISBN 978-1-85109-440-0.
↑ ^3.0 ^3.1 Birkhan 2006, t. 195.
↑ Prósper 2017, t. 258.
↑ MacKillop 2004, s.v. Belenus.
↑ Leeming 2005, t. 48.
↑ Schrijver 1999, tt. 24–25.
↑ Delamarre 2003, t. 72.
↑ ^9.0 ^9.1 Aldhouse-Green 1997, tt. 30–31.
↑ Nicole Jufer & Thierry Luginbühl (2001). Les dieux gaulois : répertoire des noms de divinités celtiques connus par l'épigraphie, les textes antiques et la toponymie. Paris: Editions Errance. ISBN 2-87772-200-7.

[1] Schrijver, P. (1999). "On Henbane and Early European Narcotics" (yn en). zcph 51 (1): 17–45. doi:10.1515/zcph.1999.51.1.17. ISSN 0084-5302. https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/zcph.1999.51.1.17/html.

[2] Koch, John T., gol. (2006). Celtic culture: a historical encyclopedia. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. ISBN 978-1-85109-440-0.

[FOOTNOTEBirkhan2006195-3] 3.0 ^3.1 Birkhan 2006, t. 195.

[FOOTNOTEPrósper2017258-4] Prósper 2017, t. 258.

[MacKillop-5] MacKillop 2004, s.v. Belenus.

[FOOTNOTELeeming200548-6] Leeming 2005, t. 48.

[FOOTNOTESchrijver199924–25-7] Schrijver 1999, tt. 24–25.

[FOOTNOTEDelamarre200372-8] Delamarre 2003, t. 72.

[FOOTNOTEAldhouse-Green199730–31-9] 9.0 ^9.1 Aldhouse-Green 1997, tt. 30–31.

[Jufer-10] Nicole Jufer & Thierry Luginbühl (2001). Les dieux gaulois : répertoire des noms de divinités celtiques connus par l'épigraphie, les textes antiques et la toponymie. Paris: Editions Errance. ISBN 2-87772-200-7.

[1]